84
De nieuwe raadzaal in Menen, naar het ontwerp van Fonteyne – Van den berg – Viérin architecten, is gebouwd op de voormalige binnenkoer binnenin het bouwblok van het achttiende-eeuwse stadhuis. Het is een vierkante ruimte met een daklicht en uitzicht op de binnentuin ernaast. De proporties (een symmetrische, vierkante ruimte) , de gebruikte materialen en kleuren (voornamelijk koele tonen met het grote warme houten meubel) en de zorgvuldige afwerking geven een zeker waardigheid en sereniteit aan de ruimte, zonder monumentaal aan te voelen. De voormalige buitengevels vormen nu, net zoals in het onthaal eronder, de wanden van de ruimte, met ramen die uitgeven op circulatieruimte naar het secretariaat en het bureau en kabinet van de burgemeester. Zo lijkt het geen afgesloten kamer van de buitenwereld, maar zonder het gevoel te geven dat de raadzaal een kijkdoos is. De gordijnen kunnen worden gesloten voor privacy, komen de akoestiek ten goede en doen denken aan een zekere huiselijkheid. De sobere betonnen balken en kolommen lopen vanuit het onthaal in hetzelfde patroon door in de raadzaal en vormen opnieuw een opening om extra daglicht te laten toetreden, zodat de raadzaal een lichte en heldere ruimte is. De grootte en dikte van de structuur ritmeren de ruimte en dragen bij aan de serene atmosfeer. De opening in de vloer in het centrum van de ruimte, in dik blauwig glas, geeft een blik in de diepte naar de bezoeker van het gemeentehuis. Ze wordt omzoomd door de vaste vergadertafel, afgewerkt in een houten lattenpatroon. De tafel is vierkant, zonder ereplaats voor de burgemeester of de voorzitter. Iedereen zit als gelijke aan de tafel. Tegen de grote glazen wand buiten de vierkante structuur bevinden zich de zitplaatsen voor de burgers, met aan weerszijden de toegangsdeuren, die de raadzaal overzien. Zij zitten dichtbij, maar niet aan de vergadertafel en zijn louter toeschouwers van het gebeuren.
De raadzaal is de infrastructuur voor het ‘theater’ van de gemeenteraad: de leden, de voorzitter en het publieke verschijnen in een bepaalde rol, die deel is van het ritueel en procedure. De inrichting en het ontwerp bepalen wat voor soort parlementaire ruimte gemaakt wordt en hoe de gemeenteraad geënsceneerd wordt. Het meubilair, versieringen en de openbaarheid van bestuur spelen hierbij een belangrijke rol. De besproken raadzaal, en bij uitbreiding alle raadzalen voor OO0210: Stadhuis en Belfort Menen, zijn eerder bijzonder binnen het corpus. Ze is specifiek ontworpen voor haar functie, zonder voor andere activiteiten te moeten dienen. Vooral bij kleinere gemeentes en stadhuizen lijkt er gekozen te worden voor een raadzaal die multifunctioneel is, maar toch geschikt voor haar hoofdfunctie, de gemeenteraad. Vaak worden de raadzaal en trouwzaal geïntegreerd, en eist het gemeentebestuur dat de ontwerpers nadenken over polyvalent gebruik. De gecombineerde activiteiten bevinden zich meestal ook in de representatieve of protocollaire sfeer, zoals huwelijken en recepties, die net zoals de raadzaal een passende ruimte nodig hebben. Zeker vaste meubels zoals in het ontwerp van Fonteyne – Van den berg – Viérin architecten komen niet vaak terug.
De raadzaal als (multi)functionele ruimte
Het is bijna onmogelijk om deze raadzaal met de andere voorstellen uit OO0210 te vergelijken aangezien geen enkele ontwerper een beeld of impressie van de raadzaal in de ontwerpbundel heeft bijgevoegd. Dit probleem stelt zich, zoals eerder vermeld, bij veel van de Open Oproepprojecten. De drie raadzalen die nu aan bod zullen komen zijn dan ook afkomstig uit gerealiseerde projecten,
de raadzaal
85
29. De raadzaal van het gemeentehuis in Deinze, ontwerp van Tony Fretton Architects, ingericht voor een huwelijk.
30. Raadzaal van het gemeentehuis in Zulte, met het publiek rechts in een soort alkoof.
31. De raadzaal van het gemeentehuis in Baarle-Hertog.
de raadzaal
86
waarbij de afgewerkte raadzalen werden gefotografeerd voor Team Vlaams Bouwmeester of de ontwerpers.
De raadzaal van het nieuwe stadhuis van Deinze, een stad van 17 000 inwoners, naar een ontwerp van Tony Fretton Architects voor OO1604: Administratief Centrum Deinze, bevindt zich boven de ingang en het onthaal voor de burger en steekt, zoals eerder besproken, uit het volume van het gebouw. Langs twee zijden zorgen grote raampartijen voor een overzicht over het plein met de Onze-Lieve-Vrouwekerk, de rivier de Leie en de stad. De raadzaal is een hoge rechthoekige ruimte, met stoelen voor het publiek direct links en recht van de centrale ingang. Een lange tafel, open aan de kant van het publiek en afgerond aan de andere kant, is een aanwezig element in de ruimte. Terwijl in Menen een deel van de gemeenteraad met de rug naar het aanwezige publiek zit, zal hier het publiek aan de open kant plaatsnemen en zo het gevoel hebben mee aan de tafel te zitten. De voorzitter zal waarschijnlijk aan het afgeronde hoofd van de tafel plaatsnemen, en kijkt het publiek aan. De raadzaal heeft een monumentale en plechtige uitstraling. De glasgevel zorgt voor een rustige, lichte ritmering, die de maat van de veel zwaardere kolommen in de gevel volgt. Het kunstwerk aan het plafond, The Book of Hours van de Argentijnse kunstenaar Jorge Macchi, doet denken aan een grote kroonluchter die een focuspunt voor de ruimte vormt. Het donkerblauwe vlak met de gouden ‘klok’, een verwijzing naar de zichtbare kerktorenklok en het verenigen van oud en nieuw in de stad, vormen een combinatie van rijke kleuren. Dit plafond is ook goed zichtbaar vanaf de begane grond voor passanten en maakt zo de raadzaal mee zichtbaar vanaf de buitenkant van het gebouw. De twee donkere houten wanden dragen bij aan de meer luxueus aanvoelende afwerking van de raadzaal, die past bij zijn symbolische en representatieve functie. De ruimte voelt groter aan dan de raadzaal van Menen, dat toch het dubbel aantal inwoners telt. In Menen dient de raadzaal enkel voor de gemeenteraad, met een vast meubel, aangezien ze een aparte trouw- en schepenzaal hebben. De raadzaal van Deinze is een polyvalente zaal, waarbij de grote ruimte tussen de tafel kan dienstdoen voor de opstelling voor een huwelijk, zoals in de foto, of andere plechtigheid. Er is meer ruimte voorzien om dit toe te laten, zonder aan representatie en monumentaliteit in te boeten. De tafel bestaat uit meerdere delen en hoewel ze duidelijk op maat van de raadzaal is voorzien (denk maar aan de ronding op het uiteinde en aan dezelfde kleur hout als de wanden), is ze net als de stoelen licht en gemakkelijk verplaatsbaar.
Goedefroo+goedefroo architecten ontwierpen een raadzaal voor OO2014: Gemeentehuis Zulte waarvan de architectuur en uitstraling niet meteen overeenkomt met wat van een raadzaal verwacht wordt: plechtigheid, monumentaliteit, gewichtigheid, statigheid… De verspringende en speelse ramen lopen over het hele gebouw door en geven een willekeurige indruk. Toch blijken ze achter de vergadertafel een zekere symmetrie te vormen met de opstelling van de raadzaal en is er misschien toch sprake van enige rust. Het spel van vormen en lampen op het plafond lijkt daarentegen een willekeurige fantasie te zijn van de architecten en zal waarschijnlijk mee zorgen voor een goede akoestiek in de voor de rest nogal steriele, witte ruimte. Merk ook op dat de ramen tot op de grond komen en dat de raadzaal op het gelijkvloers aan openbare ruimte ligt: passanten kunnen gewoon binnenkijken op ooghoogte. Dit is een ander binnenkijken dan in Menen, waar de burger omhoogkijkt om een gecontroleerde vluchtige blik op te vangen van de gemeenteraad.
de raadzaal
87
Buiten het spel met de ramen en dat op het plafond is er in de ruimte geen versiering aangebracht die bijdraagt aan de representatie en symboliek van de ruimte. De lay-out van de raadzaal is na de wedstrijdfase gewijzigd: oorspronkelijk leek de indeling van de ruimte sterk op het ontwerp van Deinze, met het publiek naast de toegang en een U-vormige tafel. Aangezien dit een van de enige foto’s is van de gerealiseerde raadzaal is het niet helemaal duidelijk waar de ingang zich nu bevindt en hoe de vergadertafel juist is vormgegeven. Wel bestaat de tafel hier opnieuw uit verschillende onderdelen die gemakkelijk opzij zijn te zetten, aangezien dit een multifunctionele ruimte is. Tijdens de gemeenteraad zit het publiek in een soort alkoof, als toeschouwers naast de eigenlijke ruimte van de raadzaal. Een deel van de gemeenteraadsleden zit net als in Menen met de rug naar het publiek, dat niet deel uitmaakt van de vergadertafel, in tegenstelling tot in Deinze. De raadzaal in Zulte voelt lichter en speelser en minder representatief aan dan de raadzalen in Deinze en Menen, mede door het gebruik van materiaal en de vormgeving van de atypische ramen. Het zou een generieke feestzaal binnen het gemeentehuis kunnen zijn, die toevallig dienstdoet als raadzaal, door de volledig witte kleur, het gebrek aan versieringen en de weinig specifieke vormgeving. Ten slotte, wordt nog naar de raadzaal van Baarle-Hertog, door Paul Schellekens en ass. bvba ontworpen voor OO0720: Nieuwbouw Gemeentehuis Baarle-Hertog, gekeken. Baarle-Hertog is een veel kleinere gemeente dan de vorige voorbeelden in dit gedeelte: het heeft maar 6800 inwoners, terwijl Zulte, Deinze en Menen respectievelijk 15 000, 17 000 en 32 000 inwoners hebben. De raadzaal is in het gemeentehuis de enige grote ontvangstruimte, op de onthaalhal na, en moet naast de gemeenteraad dan ook dienen voor huwelijken en andere plechtigheden. De ruimte is zeer eenvoudig vormgegeven, met warme kleuren en materialen: een lichte houten vloer en lichtgeel geschilderde muren. De ramen bieden een mooi uitzicht op de omliggende velden en de ontwerper heeft voor aangenaam zacht licht gezorgd. De ruimte voelt eenvoudiger en kaler aan dan de vorige raadzalen, zonder versiering of opsmuk. De vergadertafel bestaat uit losse tafels op wielen om ze gemakkelijk te verplaatsen en te gebruiken voor andere bijeenkomsten. Terwijl de stoelen van de gemeenteraadsleden en het publiek in Menen, Deinze en Zulte nog van elkaar verschilden, zijn hier de stoelen hetzelfde. Dit is het summum van de multifunctionele ruimte, zonder specificiteit.
Even terzijde, er is iets opmerkelijks aan de raadzaal in OO0720. Baarle-Hertog is een enclavegemeente en door een deel van het voorgestelde perceel loopt de landsgrens van België en Nederland. De projectdefinitie haalt aan dat het een extra, speels element kan zijn in de nieuwbouw, maar dat het geen must of verplichting is. Schellekens positioneert het gemeentehuis echter zo dat de landsgrens de raadzaal, toch een ruimte waar beslissingen worden doorgevoerd die sterk worden beïnvloed door de nationale grenzen, mooi in twee snijdt. De vraag rijst dan ook wat de betekenis juist is van deze grens voor het gemeentehuis. Om deze grens te materialiseren stelt de architect een laserstraal of iets gelijkaardig voor. In de uiteindelijke realisatie zal de grens zijn aangeduid met een duidelijke witte lijn, te zien op de foto.
32. Het omgevingsplan van Paul Schellekens en ass. voor Baarle-Hertog met de landsgrens (rode stippellijn).
de raadzaal
88
Conclusie
De raadzaal vormt een belangrijke ruimte in de ontwerpen voor de gemeentehuizen in het corpus, waarbij representatie van het gemeentelijke bestuur, transparantie naar de burger toe, maar ook functionaliteit belangrijke thema’s vormen. Hoewel het als programmaonderdeel vaak niet in de projectdefinities aan bod komt, laten de besproken projecten zien dat het vaak een verbijzondering is binnen het schema, het is nooit zomaar een ruimte. Deze verbijzondering kan zowel van binnen (denk aan de aanwezigheid van de raadzaal in het atrium van OO2504: Gemeentehuis Zulte en de monumentale trap van OO0720: Nieuwbouw Gemeentehuis Baarle-Hertog) als van buiten (denk aan het uitstekende volume van de raadzaal bij OO1604: AC Deinze) zichtbaar zijn voor de burger. Het gemeentehuis moet de gemeentelijke macht representeren, en specifiek de gemeenteraad die doorgaat in de raadzaal. In dit hoofdstuk is vooral gefocust op de plaats van deze raadzaal, maar onder andere de plaats van het gemeentehuis in de stad en de uitwerking van de gevels spelen hier een grote rol. Zowel de bouwheer als de ontwerper moet een evenwicht tussen representatie en transparantie, tussen monumentaliteit en openheid vinden, om geen afstand tussen burger en bestuur te creëren, een belangrijke hedendaagse eis die parallel loopt met de klantvriendelijke dienstverlening. Het gerealiseerde gemeentehuis van Deinze is een mooi voorbeeld met zijn stenen gevel, waarvan kan gezegd worden dat die rust op het beeld van historische gemeentehuizen, maar het is tegelijk een opengemaakt stenen gevel zodat de burger kan binnenkijken, de dagelijkse werking van het gemeentehuis kan zien. Andere ontwerpers kiezen een meer symbolische strategieën om transparantie tot uiting te brengen. Denk maar aan het raam in het onthaal van Fonteyne – Van den berg – Viérin architecten of het beglaasde ereterras van Samyn & Partners bvba, allebei voor OO0210: Stadhuis en Belfort Menen. Terwijl representatie en transparantie belangrijke thema’s zijn, staat voor veel gemeentebesturen functionaliteit voorop, eventueel samen met een multifunctioneel gebruik. Het functioneel inrichten van de raadzaal bepaalt mee wat voor soort theater voor de gemeenteraad gecreëerd wordt en heeft dus invloed op de thema’s representatie en transparantie. Hoe zitten het publiek en de raadleden ten opzichte van elkaar, zal het publiek louter toeschouwer zijn of voelt het zich mee betrokken, zijn alle plaatsen aan de raadstafel gelijkwaardig of is er een hiërarchie,…?
de raadzaal
89
Beelden
Beelden “De raadzaal in het corpus”
OO0210: Foto via Team Vlaams Bouwmeester. (© Jan Kempenaers) OO0720: Foto via Team Vlaams Bouwmeester. (© Stijn Bollaert)
OO1505: Team Vlaams Bouwmeester. “Realisatie Oostkamp.” Bezocht op 8 maart 2020. https://www.vlaamsbouwmeester. be/nl/instrumenten/open-oproep/projecten/oo1505-oostkamp-dienstencentrum-oostkamp. (© Tijn Bollaert)
OO1604: Team Vlaams Bouwmeester. “Realisatie Deinze.” Bezocht op 8 maart 2020. https://www.vlaamsbouwmeester. be/nl/instrumenten/open-oproep/projecten/oo1604-deinze-administratief-centrum-deinze. (© Tim Van de Velde) OO1722: OB aNNo architecten, OO1722 Beerse (2010), 32-33.
OO1723: Team Vlaams Bouwmeester. “Realisatie Zedelgem.” Bezocht op 8 maart 2020. https://www.vlaamsbouwmeester. be/nl/instrumenten/open-oproep/projecten/oo1723-zedelgem-zedelgem-%E2%80%93-ocmw-zetel. (© Michiel De Cleene)
OO1816: Team Vlaams Bouwmeester. “Realisatie Diksmuide.” Bezocht op 8 maart 2020. https://www.vlaamsbouwmeester. be/nl/instrumenten/open-oproep/projecten/oo1816-diksmuide-stadhuis. (© Niels Donckers)
OO1819: OB Puls Architecten, OO1819 Berlare (2010), 47.
OO1820: Team Vlaams Bouwmeester. “Realisatie Bierbeek.” Bezocht op 8 maart 2020. https://www.vlaamsbouwmeester. be/nl/instrumenten/open-oproep/projecten/oo1820-bierbeek-administratief-centrum. (© Tim Van de Velde)
OO2014: OB goedefroo+goedefroo architecten bvba, OO2014 Zulte (2011), 32.
OO2101: Team Vlaams Bouwmeester. “Realisatie Antwerpen.” Bezocht op 8 maart 2020. https://www.vlaamsbouwmeester. be/nl/instrumenten/open-oproep/projecten/oo2101-antwerpen-provinciehuis. (© Stijn Bollaert)
Beelden in tekst
1. Foto via Team Vlaams Bouwmeester (© Niels Donckers) 2. Foto via Team Vlaams Bouwmeester (© Niels Donckers)
3. OB Fonteyne – Van den berg – Viérin architecten, OO0210 Menen (2002), 49. 4. OB Groep Planning cv, OO0210 Menen (2002), 1.
5. OB Lieven Achtergael architecten bvba, OO0210 Menen (2002), 44. 6. OB Rapp & Scheulen, OO0210 Menen (2002), 22.
7. OB Phillipe Samyn & Partners, OO0210 Menen (2002), 43.
8. Google Maps. “Stadhuis Menen.” Bezocht op 15 mei 2020. https://www.google.com/maps/@50.7960576,3.120649,195m/ data=!3m1!1e3?hl=en-GB.
9. Foto via Team Vlaams Bouwmeester (©Niels Donckers)
10. OB Fonteyne – Van den berg – Viérin architecten, OO0210 Menen (2002), 26.
11. noAarchitecten. “007 Stadhuis Menen.” Bezocht op 12 mei 2020. http://noa.wetnet.be/nl/projects/13/007-stadhuis- menen?tag=herbestemming. (© Stijn Bollaert)
12. OB Samyn &Partners bvba, OO0210 Menen (2002), 28. 13. OB Samyn &Partners bvba, OO0210 Menen (2002), 44. 14. OB ectv - TECHNUM, OO2504 Sint-Gillis-Waas (2013), 12.
15. Team Vlaams Bouwmeester. “Realisatie Sint-Gillis-Waas.” Bezocht op 15 mei 2020. https://www.vlaamsbouwmeester. be/nl/instrumenten/open-oproep/projecten/oo2504-sint-gillis-waas-gemeentehuis. (© Stijn Bollaert)
de raadzaal
90
16. OB Paul Schellekens i.s.m. M10-architecten, OO0720 Baarle-Hertog (2005), 13. 17. Foto via Team Vlaams Bouwmeester (© Stijn Bollaert)
18. noAarchitecten. “007 Stadhuis Menen.” Bezocht op 12 mei 2020. http://noa.wetnet.be/nl/projects/13/007-stadhuis- menen?tag=herbestemming. (© Kristien Daem)
19. noAarchitecten. “007 Stadhuis Menen.” Bezocht op 12 mei 2020. http://noa.wetnet.be/nl/projects/13/007-stadhuis- menen?tag=herbestemming. (© Stijn Bollaert)
20. OB Groep Planning cv, OO0210 Menen (2002), 10. 21. OB Groep Planning cv, OO0210 Menen (2002), 2.
22. OB Lieven Achtergael Architecten, OO0210 Menen (2002), 42. 23. OB Lieven Achtergael Architecten, OO0210 Menen (2002), 40.
24. Team Vlaams Bouwmeester. “Realisatie Deinze.” Bezocht op 8 mei 2020. https://www.vlaamsbouwmeester.be/nl/ instrumenten/open-oproep/projecten/oo1604-deinze-administratief-centrum-deinze?f=realisatie. (© Tim Van de Velde) 25. OB Tony Fretton Architects, OO1604 Deinze (2009), 1.
26. OB goedefroo+goedefroo architecten BVBA, OO2014 Zulte (2011), 28. 27. OB goedefroo+goedefroo architecten BVBA, OO2014 Zulte (2011), 8. 28. Foto via Team Vlaams Bouwmeester. (© Jan Kempenaers)
29. Team Vlaams Bouwmeester. “Realisatie Deinze.” Bezocht op 8 mei 2020. https://www.vlaamsbouwmeester.be/nl/ instrumenten/open-oproep/projecten/oo1604-deinze-administratief-centrum-deinze. (© Tim Van de Velde)
30. goedefroo+goedefroo architecten BVBA. “ac zulte.” Bezocht op 8 mei 2020. https://www.goedefroo-architecten.be/ en/projects/urban/ac-zulte.
31. Foto via Team Vlaams Bouwmeester. (© Stijn Bollaert)