Het OCMW-gebouw (Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn) overlapt met het programma van het gemeentehuis op vlak van het onthaal en de dienstverlening aan de burger. Het eerste artikel van de Organieke Wet op de OCMW’s van 8 juli 1976 zegt: “Elke persoon heeft
recht op maatschappelijke dienstverlening. Deze heeft tot doel eenieder in de mogelijkheid te stellen een leven te leiden dat beantwoordt aan de menselijke waardigheid�”17 De doelgroep van
het OCMW omvat dus zeker niet de volledige bevolking zoals bij het gemeentehuis, maar is gericht op de kwetsbaren in de samenleving, die door de mazen van ons sociaal systeem vallen en op een of meerdere dimensies uitgesloten zijn. Een OCMW-gebouw heeft er dus een groot belang bij om een laagdrempelige uitstraling te hebben, omdat deze kwetsbaren sowieso al moeilijker te bereiken zijn door officiële instanties. Tegelijk is het ook belangrijk dat de mensen die in het OCMW binnenstappen zich veilig voelen en voldoende privacy krijgen. “Wij geloven dat elk individu in zijn
concrete levenssituatie uniek is en daardoor recht heeft op een respectvolle, waardige en discrete behandeling�”18 De ontwerpers moeten een fijne lijn bewandelen tussen openheid en geborgenheid.
Deze geborgenheid heeft een andere betekenis dan de geslotenheid van het politiekantoor, waarbij het vooral rond de bescherming van de interne werking van de politie draait. Ook is er een sociaal stigma dat de samenleving op het OCMW en zijn klanten projecteert. De architectuur en uitstraling van het gebouw kan volgens een aantal projectdefinities zeker aan de gewenste imagoverbetering bijdragen. “Het OCMW/Sociaal Huis zal niet langer beschouwd worden als een plaats waar mensen
enkel in crisis of in extreme situaties terechtkunnen, maar als een plaats waar om het even welke welzijnsvraag kan gesteld worden�”19
Ook integreren sommige Open Oproepwedstrijden voor een OCMW-gebouw een Sociaal Huis (SH). Het kan beschouwd worden als de front-office waar iedereen terechtkan met alle mogelijke welzijnsvragen, en niet enkel de kwetsbaren. Eventueel kan daarna doorverwezen worden naar de interne diensten van het OCMW of externe diensten van de gemeente, politie of andere actoren.
17. PD OO1723 Zedelgem (2009), 4. 18. PD OO1723 Zedelgem (2009), 5. 19. PD OO1723 Zedelgem (2009), 6.
het corpus
20
Vaak zijn in het OCMW-gebouw lokalen aanwezig waar deze externe diensten zittingsdagen houden. Omdat het sociaal huis open is voor elke burger, kan de aanwezigheid ook voor een drempelverlaging zorgen voor de kwetsbaren die gebruikmaken van het OCMW en mee voor de imagoverbetering zorgen. Het sociaal huis is zo complementair aan het OCMW en sluit aan bij de welzijnswerking binnen de gemeente.
Op 1 januari 2019 ging een decreet van kracht waarbij de OCMW’s geïntegreerd zullen worden in de gemeente en de OCMW-raad zal samenvallen met de gemeenteraad.20 Zo zal het bestuur en
de besluitvorming rond het gemeentelijk welzijnsbeleid eenvoudiger en meer coherent kunnen verlopen. De burger kan dan bij het gemeentehuis aankloppen met welzijnsvragen en kan het stigma dat op het OCMW plakt, verminderen. Niemand weet immers wat je op het gemeentehuis komt doen. Het effect van dit decreet is natuurlijk nog niet zichtbaar in de Open Oproepen, maar in de volgende jaren kunnen misschien een aantal gecombineerde gemeentehuis-OCMW projecten verwacht worden. Dit is natuurlijk louter speculatie, maar lijkt een logische evolutie. In het corpus kwamen al projecten voor, zoals OO1404: OCMW Meeuwen-Gruitrode en OO1723: OCMW-zetel
Zedelgem, waarbij de projectdefinitie al duidelijk aandacht gaf aan de gemeentelijke samenwerking
rond welzijn en waarbij de projectsites in de nabijheid of naast het gemeentehuis werden voorzien.
Drie programma’s?
De driedeling tussen gemeentehuizen, politiehuizen en OCMW-gebouwen lijkt zeer eenvoudig en rechttoe rechtaan. In werkelijkheid is er een scala aan vermenging en samenwerking tussen de programma’s onderling, maar ook met andere gemeentelijke en culturele programma’s zoals een bibliotheek of cultureel centrum. We kunnen drie grote categorieën onderscheiden: een project dat (hoofdzakelijk) één programma huisvest, een project dat een combinatie van de drie beschouwde programma’s huisvest, en een project dat één of meerdere beschouwde programma’s combineert met een ander programma. De laatste 2 categorieën bevatten de 13 projecten die verregaand gemengde programma’s hebben.
In de eerste categorie, met slechts één programma, voorzien sommige gemeentehuizen, politiekantoren of OCMW’s een enkel lokaal om zitdagen voor externe organisaties of een minimale politieaanwezigheid een plaats te geven, zonder dat ze erg bepalend zijn voor het gehele project. Het gemeentehuis lijkt op het eerste gezicht een duidelijk programma te bevatten. Hiervoor is een gemeentehuis al gedefinieerd als een “gebouw waar bestuur en administratie van een gemeente
zetelen�”21 Als we ervan uitgaan dat er in het gemeentehuis dan zowel de gemeentelijke administratie
als de bestuurlijke functies, zoals de raadzaal, het kabinet van de schepenen en burgemeester en het schepencollege, aanwezig moeten zijn, dan zitten er 16 van deze projecten in het corpus. Ze kunnen echter in de Open Oproep zowel de naam gemeentehuis, stadhuis, dienstencentrum (in het geval van OO1505: Dienstencentrum Oostcampus), of administratief centrum krijgen (in het geval van OO1604: AC Deinze). Als de titel wel gemeentehuis of stadhuis vermeld, kan dat in
20. “Decreet Lokaal Bestuur,” Vlaamse overheid, bezocht op 13 juli 2020, https://lokaalbestuur.vlaanderen.be/ strategische-projecten/decreet-lokaal-bestuur.
het corpus
21
4. GRAFIEK: PROGRAMMA. De grafiek toont de Open Oproepen uit het corpus per programmatype. De cijfers naast de grafiek verdelen volgens kleurencode elk programmatype op in gerealiseerd, geannuleerd, in uitvoering en in selectie. Enkel bij de verzamelgebouwen is OO3709: AC Heist-op-den-Berg nog in selectie. Het corpus register, de uitgebreide lijst van projecten, is achteraan te vinden op pagina’s 119-125.
de projectdefinitie nog altijd veranderen naar administratief centrum. Het corpus bevat 5 ‘echte’ administratieve centra, waaronder 3 provinciehuizen, waarbij de administratie wel deel uitmaakt van het programma, maar het bestuurlijke programma niet. Al deze 21 projecten zijn in opdracht van het gemeente- of stadsbestuur uitgeschreven, op de 3 provinciehuizen na. Verder telt het corpus 5 politiekantoren, waarvan 3 in opdracht van de politiezone zijn gebouwd en 2 door de gemeente. Verder zijn er nog 6 OCMW-gebouwen en/of sociale huizen. Op 1 geval na waarbij de gemeente de bouwheer was, zijn de projecten telkens in opdracht van het OCMW gestart. Van de 21 gemeentehuizen en administratieve centra zijn 8 projecten geannuleerd, 2 in uitvoering, 10 gerealiseerd en 1 in selectie. Op 1 geannuleerd project na zijn alle politiekantoren reeds gerealiseerd. Bij de OCMW-gebouwen zijn 4 Open Oproepen gerealiseerd, 1 geannuleerd en 1 is nog in uitvoering.
De tweede categorie, een combinatie van de programma’s waarop deze thesis focust, bevat 4 projecten. Enkel OO2014: Gemeentehuis Zulte, waarbij een wijkkantoor van de lokale politie mee wordt geïntegreerd in het gemeentehuis van Zulte, is gerealiseerd. De drie andere projecten,
OO1004: OCMW Meeuwen-Gruitrode (in opdracht van zowel de gemeente als het OCMW), OO1720: Dienstencentrum Aarschot (in opdracht van het autonoom gemeentebedrijf) en OO1818:
het corpus
22
Administratief centrum Lille (in opdracht van de gemeente), combineren een gemeentelijke en
OCMW-administratie en sociaal huis. Alle 3 zijn ze geannuleerd.
De overige 9 projecten vormen de derde categorie en combineren een gemeentehuis, OCMW- of politiekantoor met een volledig ander programma. OO1820: AC Bierbeek en OO3503:
Vrijetijdscentrum en Gemeentehuis Wingene bouwen hun gemeentehuis naast het plaatselijke
cultureel centrum terwijl OO0620: Stadhuis Schoten en OO1623: Gemeentehuis en CC Kalmthout hun ingang delen met het CC. Zowel OO3709: AC Heist-op-den-Berg, OO3104: OCMW en Bibliotheek
Grimbergen, als OO1715-16-17: Bibliotheek-politiecommissariaat-AMWD en Academie voor Beeldende Kunsten Wilrijk combineren hun gebouw met de bib. Het laatste voegt ook nog een
muziek- en kunstenacademie toe aan het politiecommissariaat, net zoals in OO3002: Kunstencampus
en Politiecommissariaat Herentals gebeurt. OO2412: Dienstencentrum Zedelgem creëert een
dienstencentrum met onder andere het OCMW en wijkkantoren van burgerzaken en politie, een bib en jeugdmuziekatelier op het gelijksvloer met tien woningen op de eerste verdieping. Van deze 9 projecten is slecht 1 project geannuleerd (OO1623), 3 zijn al gerealiseerd, 4 zijn in uitvoering en bij 1 is de selectie bezig. Het valt op dat deze laatste categorie voornamelijk projecten bevat die in de laatste paar jaar zijn uitgeschreven, terwijl die in de eerste 10 jaar van de Open Oproep bijna niet voorkwamen. Dit kan mee liggen aan het feit dat Peter Swinnen tijdens zijn bouwmeesterschap van 2010 tot 2015 heeft gepleit om meer in te zetten op verzamelgebouwen of hybrid buildings, specifiek ook voor gebouwen van de Vlaamse Overheid. Volgens hem leidde het bouwen van een monocultuur aan gebouwen, zoals in de Noordwijk in Brussel, tot doodse buurten en gebouwen.22
oor het verzamelgebouw op de kaart te zetten kan hij lokale besturen ook hebben aangemoedigd om anders over hun bouwprogramma’s na te denken.
De vraag is natuurlijk hoe de vermenging van verschillende programma’s een invloed heeft op de drie beschouwde programma’s, op hun plaats in de stad en op de uitwerking van de omliggende ruimte. We bekijken drie projectdefinities met uiteenlopende programma’s om te kijken of er verschuivingen zijn in de eisen en ambities van de bouwheren tegenover de niet-gemengde programma’s, die hiervoor al besproken zijn. OO1820: AC Bierbeek, OO2412: Dienstencentrum
Zedelgem en OO3002: Kunstencampus en politiecommissariaat Herentals zullen worden bestudeerd.
Ze zijn gekozen vanwege de duidelijkheid, volledigheid en ordelijkheid van hun projectdocumenten. De drie voorbeelden zijn zo verscheiden mogelijk genomen aangezien verschillende programma’s natuurlijk een andere invloed hebben op andere aspecten van de ambities.
OO1820: AC Bierbeek combineert het nieuwe gemeentehuis, inclusief raadzaal, met het wijkkantoor
van de politie en bevindt zich naast het cultureel en vrijetijdscentrum ‘De Borre’, waarmee naar een fysieke verbinding gestreefd wordt. De combinatie van programma’s profiteert niet alleen van elkaars nabijheid, maar ze delen ook een aantal lokalen. ‘De Borre’ is een reeds gevestigde sociale waarde in de gemeente, waardoor de bouwheer denkt dat het gemeentehuis en politiekantoor snel vertrouwd zullen zijn bij de burger en een site als geheel zullen vormen. “Er zal een degelijke rode
22. “Gedachtewisseling met de Vlaams Bouwmeester over de algemene visie op zijn mandaat 2010-2015 en specifieke toepassingen in het sociale woonbeleid,” Vlaams Parlement, bekeken op 13 juli 2020, https://docs.vlaamsparlement.be/ docs/stukken/2011-2012/g1383-1.pdf, 6.
het corpus
23
draad zichtbaar moeten worden die de site als geheel laat functioneren met een zekere vorm van harmonie�”23 ‘De Borre’ zal door de komst van het nieuwe project een versterkte centrumfunctie
krijgen, in lijn met het gemeentehuis als centrum van de gemeente. Het grote verschil tussen het programma van ‘De Borre’ en van het nieuwe gemeentehuis is de schaal waarop ze werken. Een gemeentehuis richt zich lokaal op zijn burgers binnen de gemeente, terwijl een CC bekendheid geniet ver buiten de gemeentegrenzen en dan ook mensen andere mensen aantrekt. Ze zullen samen “een gezicht vormen van de gemeente dat niet alleen herkenbaar is voor de inwoners van de
gemeente maar ook daarbuiten herkenning zal meedragen�”24 Het gemeentehuis zal op een andere
schaal werken door de nabijheid van het cultureel centrum.
OO2412: Dienstencentrum Zedelgem daarentegen heeft een programma gericht op de bewoners
van de gemeente zelf, die bestaat uit een aantal gefuseerde kernen. Het combineert dienstverlening van het OCMW zoals een onthaal, cafetaria, pedicure- en kappersruimte met externe diensten zoals een wijkkantoor van de gemeente en de politie, een ontleenpunt van de bibliotheek en een jeugdhuis op het gelijkvloers, en een tiental woningen op de eerste verdieping. Het moet duidelijk een ontmoetingsplek worden met verschillende activiteiten. De gemeente en het OCMW werken samen aan een lokaal sociaal beleidsplan. “Het gemeentebestuur van Zedelgem opteert ervoor om
in elke deelgemeente een ruime en volwaardige administratieve dienstverlening te voorzien.”25 Het
project is dus in de eerste plaats bedoeld om de lokale inwoners van Zedelgem te dienen. Tegelijk hoopt de bouwheer dat de combinatie van programma’s ook de drempel zal verlagen voor het OCMW en gemeentelijke diensten.
Als laatste volgt OO3002: Kunstencampus en politiecommissariaat Herentals, dat de moeilijkst verenigbare programma’s lijkt te hebben. De stad Herentals en Politiezone Neteland wensen in een oud Belgacomkantoor in de gemeente de Kunstencampus en Academie voor Muziek Woord en Dans enerzijds en het politiecommissariaat anderzijds in onder te brengen, samen met de VDAB als langtijdige huurder. De opdrachtgevers zelf beseffen dat de programmacombinatie niet de meest evidente en gemakkelijkste is. “Er zijn drie hoofdgebruikers van het gebouw waarvan we verwachten
dat deze na de verbouwingen harmonieus samen gebruik kunnen maken van het gebouw� Hiervoor is het niet alleen nodig om elke functiebehoefte op zich te bekijken, maar ook de nodige scheidingen te voorzien zodat de onafhankelijkheid, veiligheid en welzijn van elke gebruiker gegarandeerd is.”26
De projectdefinitie lijkt zelf de mogelijkheden en meerwaarde van de programmacombinatie nog niet te zien en focust vooral op de verschillende afzonderlijke deelaspecten en hoe de functies te scheiden, zonder in te gaan op mogelijke overlappingen. “Het samenbrengen van een kunstencampus
met de politiezone zorgt voor een onverwachte mix. Indien mogelijk kunnen gemeenschappelijke ruimtes voorzien worden�”27 In deze opgave laten de bouwheren het formuleren van een antwoord
over aan de ontwerpers. Het is dus in de opgave zelf nog niet volledig duidelijk welke meerwaarde de combinatie van programma zal hebben.
23. PD OO1820 Bierbeek (2009), 6. 24. PD OO1820 Bierbeek (2009), 6. 25. PD OO2412 Zedelgem (2012), 8. 26. PD OO3002 Herentals (2015), 5. 27. PD OO3002 Herentals (2015), 10.
het corpus
24
Het is duidelijk dat elke toevoeging van een programma een andere invloed zal uitoefenen op het geheel en er geen eenduidige uitspraken over gedaan kunnen worden. Verschillende deelaspecten, zoals schaal en harmonieus samengaan, worden aangesproken. Niet elke combinatie beïnvloedt elkaar omdat ze een eigen ruimte nodig hebben om te kunnen functioneren, zoals in Herentals. In andere gevallen vormen ze samen een nieuw geheel, zoals de geïntegreerde dienstverlening in Zedelgem.