DIE ROEPING TOT SIGBAARMAKING VAN DIE KATOLISITEIT VAN DIE KERK
DIE ROEPING TOT SIGBMR1-1AKING VAN DIE KATOLISITEIT VAN DIE KERK
PETRUS JACOBUS PELSER B.A.; Th.M.
Proefskrif goedgekeur vir die graad Theologiae Doctor aan die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoer Onderwys
Potchefstroorn Desernber 1976
Opgedra aan my vrou Lila en ens kinders
WOORD VOORAF
Die voltooiing van hierdie studie vervul my met onbeskryflike dankbaarheid teenoor die Here ons God. Hy het alles gegee; daarom aan Hom alleen die hulde, eer en dank. Dit is my innige bede dat hierdie studie tot sy eer mag bydrae en tot die ver-breiding van die geopenbaarde waarheid mag dien. Ook dat dit
'n appel tot die kerk mag wees om as kerk van Jesus Christus sy eienskappe sigbaar te realiseer.
Die afhandeling van hierdie studie is 'n bepaalde afronding van my teologiese opleiding; daarom betuig ek graag my opregte dank teenoor almal wat tot hierdie vormingsproses bygedra het.
Dit was 'n voorreg om my hele na-skoolse opleiding aan die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoer Onderwys te kon ontvang. Die vormende invloed van beide die Potche fstroom-se Universiteit vir Christelike Hoer Onderwys en die Teologiefstroom-se Skool van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika kan moeilik ge-meet word. In die herinnering leef met dankbare erkentlikheid die wyse en bekwame leiding van die dosente aan genoemde in-rigtings ender wie ek die voorreg gehad het om te studeer.
Hierdie proefskrif is ender leiding van prof.dr. S,J. van der Walt begin. Sy opregte belangstelling was vir my 'n inspirasie en aanmoediging om hierdie doktorale studie te begin.
Aan u, prof.dr. P.J. Coetzee, my hooggeagte promoter, is ek baie dank verskuldig. Met u vakkennis het u waardevolle
leiding gegee. Onder u aanmoediging kon hierdie studie voltooi word. Wat my veral sal bybly, is u oortuiging en liefde vir die Gereformeerde waarheid as die suiwer vertolking van die
geopenbaarde Skrifwaarheid.
Met die grootste erkentlikheid <link ek aan u prof. dr. P.W. Buys wat as hulppromotor waardevolle advies gegee het. Met u gedee kennis van die Dogmatiek, wyse raad en insiggewende oor-deel is u bydrae groot.
As die tegniese versorging ter sprake kom, kan die kosbare taaladvies van mnr. l.L. Janse (Natie) van Vuuren nie ongenoem bly n1e. Vir netjiese en noukeurige tikwerk wil ek mev. J.M. van der Walt van harte bedank. Die Ferdinand Postma-Biblioteek het met kenmerkende deeglikheid die verdere versorging onderneem. My hoe waardering vir die goeie werk wat gelewer is.
As ek aan die versameling van die stof vir hierdie proefskrif <link, is dit vir my 'n behoefte om 'n besondere dankwoord te rig aan biblioteke wat welwillend die gevraagde literatuur voorsien het. Die vriendelike hulp van veral die bibliotekaresses by die afdeling van die Teologiese Skool van die Gereformeerde Kerk word dankbaar vermeld.
Ek kon hierdie studie begin en voltooi gedurende my bedienings-tyd in die Gereformeerde gemeente Welkom. Van die kant van die kerkraad en gemeente het dit heelwat gevra. Met dank word die bereidwilligheid van die eerwaarde Kerkraad aangestip wat my verlof gegee het om in die buiteland navorsing te kon doen.
Dit was die innige begeerte van wyle my Vader om die afronding van my studie te sien. Onvergeetlik was sy en my Moeder se aanmoediging, liefde, opoffering en ondersteuning om hierdie teologiese vorming te ondergaan. Ook my skoonouers se beson-dere meelewing word hoog op prys gestel. In die herinnering
sal die belangstelling en bemoeding van familie, vriende en gemeentelede bly.
My vrou en kinders moes die afgelope jare baie opoffer sodat ek hierdie navorsing kon doen. Hulle het dit met liefde en vreugde gedoen. Sonder jou ondersteuning, my vrou Lila, sou ek hierdie studie nie kon doen en voltooi nie.
Welkom
INHOUDSOPGAWE 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 2 2.1 2.2 2.3 2.4 INLEIDING 1 Probleemstelling 1
Aktualiteit van hierdie probleem 3
Studie wat reeds van hierdie onderwerp gemaak is 8 Die doel van hierdie ondersoek 10
Begrensing en metode van ondersoek 11 Werkplan 12
HISTORIESE ONTWIKKELING VAN DIE BEGRIP KATOLIEK 15
Die nie-teologiese gebruik van die woord katoliek 15 Etimologie 15
2.1.1 2 .1. 2 2 .1. 3
Betekenis in die profane antieke literatuur 16 Die profane gebruik by die Christelike skrywers 17 Die gebruik deur die kerkvaders 18
2.2.1 2. 2. 2 2.2.3 2.2.4
Eerste gebruik deur Ignatius Martyrium Polycarpi
Irenaeus 22 Samevatting 22 Die derde eeu 23
Muratoriese Fragment 21 23 19 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.4 2.3.5
Tertullianus en Clemens Alexandrinus Origenes 24
Cyprianus 25 Samevatting 26 Die vierde eeu 26 2.4.1 Augustinus 27
2.5 2.6 2.7 2.8 2.4.2 2.4.3 2.4.4 2.4.5 Samevatting 29
Verdere ontwikkeling 1n die Weste 0ntwikkeling in die 0osterse Kerk Samevatting 33
Amptelike gebruik deur die kerk 33 Samevatting 34
Gedurende die Middeleeue 36
2. 7. 1 Van die einde van die patristiek Thomas 36
2.7.2 Thomas van Aquino 39 2.7.3 Die laat Middeleeue 39
2.7.4 Die eeu voor die Hervorming 40 2.7.5 Samevatting 41
Die tyd van die Nomina lisme 41 2. 8 .1 Samevatting 42
29 31
tot voor
2.9 Die Rooms-Katolieke teologie na die Reformasie 2.9.1. Tot die 19e eeu 42
2.9.2 2.9.3 2.9.4
Die swaai na 'n kwalitatiewe opvatting Die Tweede Vatikaanse Konsilie
Samevatting 54
2.10 Die 0osterse Kerk 55
2.10.1 Samevatting 59 2.11 Die Anglikaanse Kerk 59
2.11.1 Samevatting 66 2.12 Evangeliese katolisiteit l l 2. 12. 1 2. 12. 2 2.12.3 Luther 67 Soderblom 69 Heiler 70 48 42 45
2.12.4 Bossevain 72 2.12.5 Stahlin 74 2.12.6 Schlinck, e.a. 75 2 .12. 7 Elert 76 2.12.8 Kinder 77 2.12.9 Samevatting 79 2.13 Schleiermacher 80 2 .13.1 Samevatting 82
2.14 Die Dialektiese beskouing
2.15 2.16 2.14.1 Barth 83 2.14.2 Brunner 85 2.14.3 Samevatting 86 Calvyn 87 2.15.1 Samevatting 92
Die Gereformeerd-reformatoriese beskouing
2.16.1 2.16.2 2.16.3 2.16.4 2.16.5 2.16.6 2.16.7 De Bres 92 Kuyper 95 H. Bavinck 98 J.H. Bavinck 101 Berkhof 103 Berkouwer 104 Samevatting 106 92
2.17 Samevatting en interpretasie van die historiese ge ge-wens 108
3 FUNDERING VAN DIE KAT0LISITEIT VAN DIE KERK
3.1 3.2
Die Heilige Skrif as principium cognoscendi In die Heilige Skrif 117
3. 2 .1 Die skepping van die mens uit een bloed 117 3.2.2 Die volk Israel as die Ou-Testamentiese
Godsvolk 119
3.2.3 Die teokratiese koningskap 1n Israel 119 3.2.4 Die Psalms 121
3.2.5 Die teokratiese koningskap en die volke 122 3.2.6 Psalm 87 123
3.2.7 Die profete 125
3.2.8 In die Nuwe Testament 127 3.2.9 In die briewe van Paulus 129 3.3 In die universaliteit van die heil 132
3.3.l Die oorsprong van die heil 133
3.3.2 Openbaring van die heil in die Ou Testament 133 3.3.3 Die openbaring van die heil in Christus 135 3.3.4 Toepassing deur die Heilige Gees 137 3.3.5 Samevatting 140
3.4 Dogmaties-konfessionele fundering in die wese van die kerk 141
3. 4 .1 Uitgangspunte 141
3.4.1.1 Die kenbaarheid van die katolisiteit van die kerk 141
3.4.1.2 Trinitariese begronding van die kerk 144 3.4.2 Die kerk: Uit God 145
3.4.2.1 Verkiesing 147 3.4.2.2 Samevatting 151 3.4.2.3 Die verbond 151 3.4.2.4 Samevatting 155
3.4.3 Die kerk: Deur God 157
3. 4. 3. 1 Die kerk as liggaam van Christus 158 3.4.3.2 Samevatting 163
3.4.3.3 Christus as Koning van die kerk 165
4
4.1
3.4.3.4 Samevatting 174 3.4.4 Die kerk: Tot God 175
3.4.4.1 Pneumatiese karakter van die kerk 176 3.4.4.2 Die werk van die Heilige Gees 177 3.4.4.3 Samevatting 180
3.4.4.4 Sigbare en onsigbare kerk 181 3.4.4.5 Samevatting 183
3.4.4.6 Plaaslike en universe le kerk 184 3.4.4.7 Samevatting 185
3.4.4.8 Die eskatologiese motief 185 3.4.4.9 Samevatting 188
DIE SIN EN INH0UD VAN DIE KAT0LISITEIT 189 Katolisiteit - 'n eienskap van die kerk 189
4.2 Kwantitatiewe en kwalitatiewe sye van die katolisiteit 192 Die onderskeiding noodsaaklik 192
4.2.1
4.2.2 Verhouding van die kwalitatiewe en kwantitatiewe tot mekaar 193
4.2.3 Konsentrasie op die kwalitatiewe 196
4.3 Die sin van die katolisiteit soos blyk uit die begrippe "volheid" lIATlPwiia en "vervul" llAflPOUV 199
Belangrike tekste 203 4.3.1
4.3.2 Afleidings uit hierdie pleroma-tekste 213 4.4 Die volheid as gawe 217
4.5 Die volheid as doel 219
4.6 Die verhouding tussen die volheid as gawe en as doel 4.7 Die verband tussen katolisiteit en volheid 223 4.8 Die organiese denke en die katolisiteit 225
4.9 Die inhoud van die katolisiteit volgens sy kwalitatiewe sy 228
4.10 Samevatting 231
5 DIE DOELSTELLING VIR DIE KERK IN DIE KATOLISI-TEIT 234 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.8 6 Pneumatiese fundering 235 Die doel van die kerk 236 Christus alleen 239
Katolisiteit die grond en doel van die kerk 242 Katolisiteit en die struktuur van die kerk 243 Die struktuur gerig op die vertikale dimensie van die katolisiteit 246
Die struktuur gerig op die horisontale dimensie van die katolisiteit 249
Samevatting 251
DIE GEOPENBAARDE MAKING VAN DIE
WAARHEID AS KATOLISITEIT
NORM BY DIE 254
SIGBAAR-6.1 Katolisiteit volgens die onsigbare kant van die kerk 255 6.2 Katolisiteit volgens die sigbare kant van die kerk 256 6.3 Die Woord as toetssteen vir die katolisiteit van die
kerk 260
6.4 Die sakramente as kenteken van die ware katolieke kerk 263 6.5 Die tug as kenmerk van die ware, katolieke kerk 266 6.6 Die ware katolieke kerk 268
6.7
7
7.1
Samevatting 270
FAKTORE WAT DIE STREM OF BEVORDER
Weerstande 271
SIGBAARMAKING VAN DIE 271
Eksterne en interne weerstande
KATOLISITEIT
273 7.1.1
7 .1. 2 Betrokkenheid van die geheel op Christus 274
7.2 Teologiese stremminge 276 7.2.1
7.2.2
Die dominium Christi oor die geheel 276 7.2.1.l 7 .2.1.2 7 .2.1.3 7.2.1.4 7.2.1.5 7.2.1.6 7.2.1.7
Christus en die Ta ~avTa 276
Die uitverkiesingsleer - geen beperken-de faktor op die katolisiteit nie 279 Luther se skeiding van die twee ryke 281 Die spiritualistiese uitgangspunt van die Pietisme en Metodisme 284 Die Rasionalisme 286
Teologiese Liberalisme en Modernisme van die negentiende eeu 289
Die Godsdienshistoriese rigting 292 7.2.1.8 Die Dialektiese teologie 293
Die betrokkenheid van die geheel op Christus 296 7.2.2.1
7.2.2.2
Die theologia naturalis· 296
0utonome magte teenoor Christus 298 7.3 Konfessionele hindernisse 300
7.3.1 Konfessionele binding en katolisiteit 301 7.3.2 Die Rooms-Katolieke Kerk 304
7.3.3 Die Anglikaanse Kerk 310 7.3.4 Die Lutherse Kerk 313 7.3.5 Die Gereformeerde kerke 315
7.3.6 Die afgeskeie kerke en die sektewese 321 7.4 Kerkregterlike hindernisse 323
7.4.1 Die Rooms-Katolieke kerkregeringstelsel 325 7.4.2 Die Lutherse of territoriale stelsel 328 7.4.3 Die Episkopaalse stelsel 330
7.4.4 Die Kollegialistiese stelsel 332 7.4.5
7.4.6
Die Kongregasionalistiese of Independentistiese stelsel van kerkregering 333
8 DIE SIGBAARMAKING DAAGSE EKUMENIESE VAN DIE BEWEGINGS KATOLISITEIT 344 DEUR
HEDEN-8.1 Die begrip ekumenies 344 8.2 Ekumenies en katoliek 347
Ekumenisiteit in diens van die katolisiteit 349 8.3
8.4 Beoordeling van die eietydse ekumeniese bewegings 351
9 DIE GEREFORMEERDE KERK IN SUID-AFRIKA EN DIE ROEPING TOT SIGBAARMAKING VAN DIE KATOLISITEIT VAN DIE KERK 360
9.1 Sigbare realisering van die katolisiteit binne die volksverband 361
9.2 Sigbare realisering van die katolisiteit oor die volksgrense heen 364
9.2.1
9.2.2
9.2.3
Korrespondensie as sigbaarmaking van die katolisiteit 366
Die Ekumeniese Sinode as sigbaarmaking van die katolisiteit 370
Die Algemene Sinode as sigbaarmaking van die katolisiteit 372
9.3 Verskeidenheid as beginsel by die sigbaarmaking van die katolisiteit 373
9.4 Om waarlik kerk te wees 379
BIBLIOGRAFIE 382
1 INLEIDING
1.1 Probleemstelling:
In die objek van hierdie studie: "Die roeping tot sigbaar-k · la) d · k 1 · · · d · k " d d · 1 ma 1ng van 1e ate 1s1te1t van 1e erk, wor 1e k em gele op die sigbaarmaking van die katolisiteit. Enersyds word die problematiek gevind in die belydenis dat die kerk met sy eienskappe 'n geloofsobjek is wat deur die geloof kenbaar is.1) Die katolisiteit is dus ook 'n eienskap van die onsigbare wese van die kerk. Hierdie eienskap meet egter sigbaar vergestalt word in die sigbare sy van die kerk. Die kerk het die roeping om sy onsigbare eienskappe sigbaar in hierdie tyd en op hierdie aarde te realiseer.2) Die kerk is die werk van die Here, maar die mens se medewerking word geeis in die sigbaarmaking daarvan. Die sigbaarmaking van die eienskappe van die kerk is God se werk, maar ook die roeping en verantwoordelikheid van die verlostes. Waar die feilbare en onvolkome mens God se werk tot openbaring meet laat kom, word altyd 'n spanning gevind, Kerke en groepe gee elk op sy eie wyse uitdrukking aan die roeping tot sig-baarmaking van die kerk, Vandaar die veelheid van antwoorde
la) Die woord "sigbaarmaking" word as term in hierdie proef-skrif gebruik, 'n Algemeen-erkende term om die saak aan te dui bestaan nie in Afrikaans nie, As sinonieme uitdrukkings word ook die woorde "vergestalting, gestaltegewing en sigbare realisering afwisselend gebruik. W,J, Snyman gebruik ook die woord sigbaar-making, Die Kerk. (In Predikante van die Gereformeerde Ge-meentes in Suid-Afrika-:- Die Kosbare Goud, p. 214)
1) Bos, F.L. De kerk die wij geloven en belijden, p. 5. Veenhof, C, Om kerk te blijven, p. 357. Vgl. ook I Kor. 2: 14
wat op hierdie problematiek gegee word.3)
Andersyds is die sigbaarmaking van die katolisiteit problema-ties omdat elke kerk vanuit sy eie konfessie en kerkregering daarop 'n antwoord gee. Met die oplossing van hierdie probleem word gesoek na die waarheid en die vergestalting van die ware kerk.
Twee afbakenings van die onderwerp is noodsaaklik. Die eerste is dat onderskei meet word tussen die sigbaarwording van die kerk en die-sigbaarmaking daarvan. By die sigbaarwording tree die kerk as organisme op die voorgrond, socs dit openbaar word in die wandel van die gelowiges. By die sigbaarmaking word d1e a. an ag op d d1e ' organ1sas1e van 1e er gevest1g. . . d' k k . 4) D' 1e objek van hierdie proefskrif is die sigbaarmaking van die katolisiteit van die kerk, met toespitsing op die organisasie van die kerk.
Die tweede afbakening is dat die objek beperk word tot die deel van die organisasie wat met die sigbaarmaking van die ka tolisi-teit as eienskap van die kerk te doen het. Die navorsing in hierdie proefskrif gaan dus nie oor sigbaarmaking as sodanig nie, maar oor die sigbaarmaking wat die katolisiteit van die kerk openbaar en vereis; op welke wyse dit gedoen is, gedoen word en gedoen moet word.
3) Vgl. die Rooms-Katolieke institusionalisme teenoor die uiterstes van spiritualisme wat nie die kerk deur 'n georgani-seerde instituut sigbaar wil manifesteer nie. Tussen hierdie twee uiterstes word 'n groot variasie van opvattings gevind. 4) Snyman, op. cit., p. 218
1.2 Aktualiteit van hierdie probleem:
Om die aktualiteit van hierdie probleem te bewys, word eers gestel dat die ekklesiologie en daarmee saam die katolisiteit as eienskap van die kerk in die huidige tyd besondere belang-stelling geniet en vervolgens dat die sigbaarmaking van die katolisiteit vir die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika 'n aktuele vraagstuk is.
Dit skyn asof die dag tans aangebreek het dat die lig op die misterie "kerk" val. 5) Met die belydenis van die onn~speur-like werk van die Gees van God in die ontkieming van dogmas kan ook enkele uiterlike redes vasgestel word waarom juis die ekklesiologie nou in die brandpunt van belangstelling en be-sinning staan. Die uitdaging van die huidige wereldont-wikkeling op tegnologiese en wetenskaplike gebied, wat 'n guns-tige atmosfeer skep vir die voortskrydende sekularisasie, "is forcing back the Christian Church to fundamentals. 116) Hierdie terugval op die fondamente beteken 'n seenryke besinning vanuit die Heilige Skrif oor die wese van die kerk. Kraemer beweer dat dit die dialektiese teologie was wat met profetiese krag die openbaring en die kerk in die middelpunt van die teologiese denke gewerp het. 7) Die herontdekking van die kerk as kerk van God, gewortel in die werk van Christus, die werktuig in diens van die vervulling van die goddelike raadsplan, na die wese daarvan een volk wat deur die Heilige Gees vergader word,
. . . b . 8)
was die stuwende krag agter die ekumeniese ewegings.
5) Beinert, W. 6) Kraemer, H. world, p. 1
Um das dritte Kirchenattribut, p. 13 The christian message in a non-christian
7) 8)
De kerk in beweging, p. 42
Andersyds weer het die probleme, wat die ekumeniese strewe en veral die sendingbewegings in ons eeu na vore laat kom het, die aandag op die ekklesiologie gevestig. Daardeur is die kerk met talryke ekklesiologiese probleme gekonfronteer wat om 'n op-lossing geroep het. Die belangrikheid van die ekklesiologiese vraagstuk word ook bewys deur die feit dat die Rooms-Katolieke Kerk in sy konsilie Vaticanum II, 1964, hom in al sestien konstitusies, dekrete en verklarings met die kerk besig gehou het. 9 )
Deur die hele Christendom het daar 'n "Sehnzucht nach Einheit in der Uberwindung der jahrhundertelangen Spaltung" ontwaak.lO) Die ekumeniese deurbraak het noodwendig gelei tot 'n nuwe be-sinning oor die Una Sancta. Die Una Sancta het weer 'n lewende belydenis geword, omdat besef word dat dit nie maar "een glimp van de waarheid, maar de waarheid, de Christus-waarheid is."ll) Die universele kerk is 'n werklikheid
waar-in geglo word en as sodanig bly dit die groot kritiese prinsipe in die hele lewe van alle kerke.12) Met die aandag en be-sinning toegespits op die kerk in universele dimensie is die
9) Rahner, K. Rahner, K. e.a.
De Kerk in de visie van Vaticanum II. (In Christendom en wereld, p. 5)
10) Beinert, op. cit., p. 14
11) Haitjema, Th.L. Protestantsche Katholiciteit. Nieuwe Theologische Studien, 12, 1929, p. 218
12) Kraemer, H. De kerk in beweging, p. 40. Aangehaal uit Visser 't Hooft, W.A. & Oldham. The Church and its function in society, p. 95. Om die gedagte van die universele kerk te be-skryf, gebruik Visser 't Hooft en Oldham die uitdrukking "the Church in the Churches." Vgl. ook Barth, K. Die Kirche und die Kirchen, Theologische Existenz heute, no. 27. Omdat hierdie omskrywings tot die verkeerde denkbeeld kan lei dat die kerk 'n onsigbare grootheid is, wat dan die wesenlike kerk is, teenoor die empiriese verskyning daarvan, word die uitdrukking nie as term in hierdie studie gebruik nie.
noodnoodwendige gevolg dat daar ook hernude belangstelling vir die wesenskenmerk van die kerk, wat die universele strekking belig, na vore getree het, naamlik die katolisiteit.
Verskillende redes het die katolisiteit in hernude belang-stelling en besinning gebring. Die nuwe besinning oor die kerk het getoon dat die katolisiteit "Mitte und Ansatz der Erfassung dieses Glaubensgeheimnisses ist. 1113) Noukeurige betragting van hierd(e nuwe ekumeniese teologie laat sien dat die voorrang wat aan die eenheid in die besinning verleen is, meer en meer vir die katolisiteit plek maak, Die oortuiging breek deur dat die prinsipe van die katolisiteit die eintlike wese, siel en ideaal van die ekumene is. In die gekome wending is ingesien dat vanuit die katolisiteit die vrae oor die eenheid van die Christendom verklaar en fundeer moet word.14) Die katolisi-teit met sy regte betekenis vir die ecclesiologie en die kerk-like bestaan bly die kern en die hoofprobleem in die gesprek
d . k . k k l 5)
tussen ie ges eie ere, Wereldwye tegniese en kulturele "Vereinheitlichung1116) val saam met die moderne denke in die terme van wereldwye dimensies. Die wyer word van die kennis-horison deur die twintigste-eeuse wetenskaplike en tegnologiese ontwikkeling, het ook meegewerk dat die kerk sy oe op die horison rig. So het die wereldsituasie meegehelp om opnuut oor die katolisiteit van die kerk te besin en hoe dit sigbaar ver-werklik moet en kan word, Daarby het die bedreigings van
13) Beinert, op. cit., p. 15
14) Ibid. Vgl. ook die aandag wat die katolisiteit op die vierde vergadering van die Wereldraad van Kerke, Uppsala 1968, ontvang het. Eenheid het "a deeper internal dimension, which is also expressed by the term 'catholicity'." The Uppsala Report, 1968, p. 13
15) Nissiotis, N,A. Die qualitative Bedeutung der Katholizitat. Theologische Zeitschrift, 17, Julie-Aug, 1961, no. 4, p. 259 16) Beinert, op. cit,, p. 15
Oosterse en Westerse ateisme soms gekombineer met ideologiee wat na wereldheerskappy gryp, die nasionale ontwaking van Afrika en Asie en die voortgang van die Christelike sendingarbeid17) die kerk gedwing om hom van sy wese en plek in die wereld reken-skap te gee, veral in die ruimte-eeu waarin die mens na die hemelliggame reik.
Dat die sigbaarmaking van die katolisiteit van die kerk 'n aktuele probleem vir die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika is, blyk uit die gesprek tussen kerke om tot eenheid te kom en uit die verhouding van kerke in die Gereformeerde familiegroep. Die gesprek tussen die Afrikaanse kerke oor die roeping tot openbaarmaking van die eienskappe van die kerk het die sig -baarmaking van die katolisiteit as 'n ingrypende verskilpunt
18) tussen hierdie kerke aangetoon.
17) Kung, H. Strukturen der Kirche, p. 49
18) Vgl. Rapport insake die gesprek tussen die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika, die Nederduitse Gereformeerde Kerk en die Nederduits Hervormde Kerk van Afrika. (In Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika. Handelinge van die Agt~n-dertigste Sinodale Vergadering van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika, 1973, p. 281-310) Hierdie verskille kom byvoorbeeld duidelik aan die lig in Bylae 2: Van die Nederduits Hervormde Kerk van Afrika: Die onderskeiding tussen "onsigbare" en "sigbare" Kerk en die betekenis daarvan ten opsigte van die eenheid van die kerk, In hierdie memorandum staan: "In dieselfde rigting beweeg die gerugmakende artikel van dr. Hepp in 1934 waarin hy beweer dat Calvyn se woorde (Inst. IV, 1, 2) "derhalwe word die kerk katoliek of universeel genoem, omdat 'n mens geen twee of drie Kerke kan uitvind, sonder dat Christus verskeur word, wat on-moontlik is," op die institutere eenheid van die sigbare Kerk slaan. Tereg se Polman dat hy Calvyn se Institusie volkome onhistories verstaan en dat ten opsigte van art. 27 van die N.G.B. "zijn bewering, dat in dit artikel die institutaire een-heid der Katholieke Kerk beleden wordt, is door hem in geen enkel artikel hierover bewesen." Ibid., p. 289. So word die ingrypende verskille tussen kerke oor die problematiek wat in hierdie studie nagevors en ontleed word, aangegee in Bylae 4: 6
Die verhouding en verband met kerke, wat deur die sendingwerk van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika ontstaan het, dwing genoemde kerk om horn rekenskap te gee van die sigbare verwerk-liking van die katolisiteit oor rasse en taalgrense heen. Hier is te doen gekry met 'n unieke situasie dat in dieselfde land 'n verband met kerke oor nasionale-, taal-, kulturele- en rasse-grense gesoek moes word. Dit het die sigbaarmaking van die katolisiteit van die kerk 'n konkrete werklikheid gemaak. Oor die wyse waarop hierdie verband bewerkstellig moet word en tot sigbare uitdrukking moet kom, bestaan ook diepgaande verskille tussen die Afrikaanse kerke. 19)
Verder spreek die aktualiteit van die problematiek, wat in hier-die stuhier-die nagevors word, uit die pogings tot konkrete
Van die Ned. Herv. Kerk van Afrika: Punte van ooreenstemming en punte van verskil: "Tussen ons en die Gereformeerde broeders be-staan daar redelik diepgaande verskille. Die Gereformeerde Kerk aanvaar ook die eenheid van die Kerk as 'n eenheid in die waarheid, in die leer en belydenis, maar stel dat as die "o nsig-bare" Kerk een is in die waarheid, clan moet daardie eenheid ook sigbaar tot openbaring kom in· die eenheiclvan kerkverband." (Onderstreepte gedeeltes is kursief in oorspronklike gedruk.) Ibid., p. 298. Verder word betoog: "Indien hierdie geloofs-perspektief deurslaggewend is, clan is die saak van organisasie en kerkorde indifferent. 11
Ibid., p. 299. Die verskille wat hier t.o.v. die eenheid as eienskap bestaan, geld ook van die sigbaarmaking van die katolisiteit as eienskap van die kerk. 19) Vergelyk ook die verskil tussen die Gereformeerde Kerk en die Nederduitse Gereformeerde Kerk oor kerkverband oor die nasionale grense: "Teen die agtergrond van hierdie prinsipiele siening, spring die besware teen die opvatting van 'n sinodale verband oor die nasionale grense heen in die oog." Bylae 8. Memorandum van die Ned. Gere£. Kerk: Kerkverband en nasionale grense, op. cit., p. 308
verwerkliking van die katolieke roeping van die kerk deur die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika met betrekking tot buitelandse kerke,20) Die worsteling met verhoudingsprobleme met buite-landse kerke regverdig en maak verdere besinning en navorsing na die konkrete verwerkliking van die katolisiteit van die kerk noodsaaklik. 21)
Die aktualiteit van die objek van ondersoek kring nog verder uit as na die verband en verhouding met Christelike kerke, wat nie tot die Gereformeerde familiegroep behoort nie, gevra word. Eindig die katolieke roeping by die verband met die Gerefor-meerde familiegroep van kerke, of kan daar ook een of ander organisatoriese band met Christelike kerke buite die Gerefor-meerde kring bestaan? Dan is die vraag of die Gereformeerde konfessies en die Dordtse Kerkorde enige opening gee dat die katolisiteit ook sigbaar vergestalt word buite die Gerefor-meerde kerke?
1.3 Studie wat reeds van hierdie onderwerp gemaak is:
Deur die eeue is 'n ryk literatuur oor die katolisiteit van die kerk opgebou. Veral van die kant van die Rooms-Katolieke
teologie is baie oor hierdie eienskap van die kerk nagevors en
20) Vgl. die lang rapporte wat voor die afgelope aantal Nasionale Sinodes van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika ge-dien het oor die Ekumeniese Sinode, korrespondensie met buite-landse kerke en verhoudings en kontak met kerke oor die nasionale grense. Vergelyk ook die tyd wat aan hierdie sake bestee is en die erns waarmee dit bejeen is.
21) Vgl. die saak oor die verbreking van korrespondensie met die Gereformeerde Kerken in Nederland op die Nasionale Sinode van 1976
21a)
geskryf. Ook in die Luthers-evangeliese teologie bestaan daar heelwat navorsingsresultate oor die katolisiteit van die kerk. Gedurende die afgelope dekades het die katolisiteit besondere aandag geniet in geskrifte wat vanuit die siening van die Wereldraad van Kerke gekom het. 2lb)
Van die kant van die Gereformeerde oortuiging het sedert Calvyn nie veel oor die katolisiteit as kenmerk van die kerk verskyn nie. Calvyn self het nie uitgebreid daaroor in sy geskrifte gehandel nie, hoewel die katolieke roeping by horn duidelik aan-wysbaar is en hy horn beywer het vir die verwerkliking van die katolisiteit van die kerk. Na Calvyn was dit eers H. Bavinck wat in 1888 met sy rektorale rede die aandag op die
katolisi-. . d . h 22)
teit van Christen om en kerk gevest1g et, H.H. Kuyper het in sy afskeidskollege in 1937 'n oorsig gegee van die ver-werkliking van die katolisiteit deur die Gereformeerde Kerke tot
d. 23)
op daar ie datum.
21a) Vgl. bv, Beinert, W. Um das dritte Kirchenattribut met die uitvoerige literatu•Jrverwysings. Theologisch Woordenboek; The Catholic Encyclopedia, ens.
21b) Vgl. The Uppsala Report 1968; The universal church in God's design; Vischer, L. e.a. The meaning of catholicity. The Ecumenical Review, 16 Okt,, no. l; Westphal, C. The marks of the church. A Protestant viewpoint. The Ecumenical Review, 12, Jan. 1960, no, 2; Minear, P.S. Catholicity in practice. The Ecumenical Review, 15, 0kt. 1962, no. 1, ens. 22) De Katholiciteit van Christendom en kerk, Rede bij de overdracht van het rectoraat aan de Theel. School te Kampen, op 18 Dec. 1888. J.H. Kok N.V. Kampen, 1968
23) De Katholiciteit der Gereformeerde Kerken. Afscheids-college, 1 Juni 1937. J.H. Kok N.V. Kampen, 1937
Sedertdien het meer literatuur oor die katolisiteit van die 24)
kerk verskyn. Veral oor die ekumenisiteit het die stroom literatuur en navorsingsresultate gedurende die afgelope dekades baie dikker gevloei.
Die Gereformeerde Kerk bet, soos ander Gereformeerde kerke ook, deur sy amptelike diens deur meerdere vergaderings reeds baie aandag geskenk aan en 'n studie gemaak van die konkretisering van die katolisiteit van die kerk. Die feit van die voort-gaande ondersoek en die nuwe situasies, wat telkens na vore kom, beklemtoon die noodsaaklikheid dat oar die aktuele onderwerp van die sigbaarmaking van die katolisiteit nag verder besin en na-gevors meet word.
Hoewel stof, wat in hierdie proefskrif behandel word, nie in die literatuur oar die katolisiteit en die konkretisering daar-van ontbreek nie, is daar tog 'n gebrek aan navorsingsresultate oar die roeping tot sigbaarmaking van die katolisiteit van die kerk.
1.4 Die doel van hierdie ondersoek:
Hierdie ondersoek wil 'n beskeie bydrae lewer om die kerk as
24) Vgl. a.a. Berkhof, H. De katholiciteit der Kerk. Nijkerk. G.F. Callenbach N.V., 1962. Ridderbos, J. e.a. De Aposto-lische Kerk. Theologische bijdragen ter gelegenheid van het honderdjarige bestaan de Theologische Hogeschool van de
Gereformeerde Kerken in Nederland aangeboden door de hoogleraren. Kampen, J.H. Kok N.V., 1954. Berkouwer, G.C. De Kerk I. Eenheid en katholiciteit. Kampen, J.H. Kok, 1970. Haitjema, Th.L. Evangelische katholiciteit? 0nder eigen vaandel, 6, 1931. Idem.A Protestantsche katholiciteit. Nieuwe theologische
Studien, 12, 1929. 10
katolieke kerk te verstaan, die katolieke besef te verlewendig en die kerk op te roep tot die volle openbaring en uitlewing van sy wese as katolieke kerk. Die kerk moet sy katolieke karakter ken en bely in die sigbaarmaking daarvan,
Dit is 'n poging om deel te neem aan die navorsing om oor die eie kerkgrense die roeping tot sigbaarmaking van die ware katolisiteit te vergestalt.
Gedurende die afgelope jare was kerklike belangstelling in 'n grote mate toegespits op ekumeniese sake en verhoudings. Hier-die ondersoek wil aantoon dat die ware katolisiteit uitgangs-en doelpunt van die ekumenisiteit moet wees, Die ekumeniese arbeid moet daarom voortdurend aan die eise, wat die katolisi-teit stel, getoets word, sodat die ekumeniese arbeid die sig-bare verwerkliking van die katolisiteit kan wees.
1.5 Begrensing en metode van ondersoek:
"Die roeping tot sigbaarmaking van die katolisiteit van die kerk" is 'n historiese, prinsipiele en praktiese studie.
Die historiese deel bestaan uit die historiese navorsing oor die begrip katoliek om daaruit die problematiek aangaande die sigbaarmaking aan te toon,
Die ondersoek na die begrip katoliek (katolisiteit) word be-grens deurdat hoofsaaklik na die een aspek, naamlik die sigbaar-making en die problematiek daarvan, ondersoek ingestel word.
'n Prinsipiele ondersoek na die katolisiteit van die kerk is noodsaaklik. Daaruit word die roeping en die riglyne waar-volgens dit sigbaar gemaak moet word verkry. Ook die prinsipiele ondersoek gaan nie oor alle aspekte van die katolisiteit nie, maar oor die aspekte wat te doen het met die sigbaarmaking daarvan.
Vanuit die prinsipiele word die riglyne getrek waarvolgens die katolisiteit van die kerk prakties gerealiseer moet word. Daar is norme waarvolgens die katolisiteit sigbaar gemaak moet word. 'n Ondersoek in hoeverre dit vergestalt word in kerke en veral in die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika, is die in-houd van die praktiese deel van hierdie ondersoek.
1.6 Werkplan:
1.6.1 Die historiese deel bevat 'n ondersoek na die historiese ontwikkeling van die katolisiteitsbegrip. Daarin word nage-gaan hoe daar oor die sigbaarmaking van katolisiteit deur die eeue geoordeel is en hoe dit prakties in die kerk vergestalt is. Sonder hierdie historiese oorsig kan die belydenis van die kerk aangaande sy katolisiteit nie in sy ontwikkeling geken en ver-staan word nie.
1.6.2 Die prinsipiele ondersoek bestaan uit 'n ontleding van die fundering, die sin en inhoud, die doelstelling van die kerk in die katolisiteit en die waarheidseis as norm van die
katolisiteit.
Noodsaaklik by die ondersoek van die katolieke eienskap van die kerk is dat die fundering daarvan nagevors word.
12
gesoek in die Heilige Skrif, die universaliteit van die heil en dogmaties-konfessioneel in die wese van die kerk. Vanuit hier-die fundering kan hier-die grondprinsipes vir hier-die sigbaarmaking van hierdie eienskap aangegee word. Dit is die fondamente waarop die katolisiteit na sy sigbare sy ontleed en uitgebou moet word.
Uit die navorsing oor die sin en inhoud van die katolisiteit blyk dat die sigbaarmaking daarvan 'n roeping van die kerk is. Die kerk moet sy eienskappe sigbaar so realiseer dat die sin en inhoud daarvan openbaar word. So openbaar die kerk sy identi-teit in hierdie wereld. As dus gese word dat die katolisiteit sigbaar gemaak moet word, mag niks anders as die sin en inhoud van die katolisiteit sigbaar gemaak word nie.
Die katolisiteit van die kerk is nie alleen as eienskap 'n gawe aan die ware kerk nie, maar is ook 'n opdrag aan die kerk. Dit le nie alleen staties in die bestaan van die kerk nie, maar roep ook om dinamies voort te b_ou na 'n doel wat vir die kerk gestel is. In die sin spreek die katolisiteit ook saam oor die weg waarlangs die kerk sy roeping moet vervul. Dit wys nie alleen die pad aan waarlangs die kerk sy doel moet hereik nie, maar stel ook self die bestemming in die volheid wat bereik moet word. Die pad waarlangs beweeg moet word het te doen met die sigbare kant van die kerk en dit bring 'n mens by die vraag hoe die katolisiteit in en deur die struktuur van die kerk tot openbaring en verwesenliking kom.
As eienskap van die kerk mag die katolisiteit om die kerk in waarheid te openbaar slegs volgens vasgestelde norme sigbaar ge-maak word. Die eis van en die vraag na die waarheid mag daarom nie buite rekening gelaat word nie. Die plek van die geopen-baarde waarheid as norm by die sigbaarmaking van die katolisiteit
moet bepaal word.
1.6.3 Die praktiese deel van hierdie ondersoek bestaan uit twee dele. Die eerste bevat 'n ondersoek na faktore wat die sigbaarmaking van die katolisiteit strem of bevorder. Hinder-nisse by die sigbaarmaking van die katolisiteit kan voorkom in teologiese opvattings, konfessies en kerkregtelike beskouings. In bree trekke word dit nagevors by die Rooms-Katolieke Kerk, die Anglikaanse, Lutherse en Gereformeerde Kerke.
In die tweede deel word eers enkele hedendaagse ekumeniese bewegings getoets om aan te toon of hulle die ware sigbaar-making van die katolisiteit van die kerk is al dan nie. Die
ekumenisiteit rnoet die vergestalting van die katolisiteit wees.
Vervolgens word dan by die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika gekom om oor die uitlewing van die roeping tot sigbaarmaking van die katolisiteit te handel. Die wee oor die nasionale en volksgrense heen wat gevolg word om die wereldwydheid van die kerk sigbaar te rnanifesteer, word aan die toets van die sig -baarmaking van die katolisiteit onderwerp. Die wee van korres -pondensie, die Ekumeniese Sinode en die Algemene Sinode moet beoordeel word. Ook word die verdeeldheid van die kerk binne volksverband en die beginsel van verskeidenheid behandel by die sigbaarmaking van die katolisiteit van die kerk. Opsomrnend moet die vraag gestel en beantwoord word of die Gereformeerde Kerk in sy ekumeniese arbeid en verhouding met kerke oor die volksgrense en binne die volksgrense die katolisiteit van die kerk sigbaar maak.
2 HISTORIESE ONTWIKKELING VAN DIE BEGRIP KATOLIEK
2.1 Die nie-teologiese gebruik van die woord katoliek:
2.1.1 Etimologie:
Die begrip katoliek as kerklike en teologiese term is uit die profane gebruik van die woord katoliek oorgeneem. Die oor-spronklike woord was die bywoordsvorm
xa9-1)
0AOU , waaruit die adjektief xa9oA~xo~ gekom het. Dit is afgelei van xaTa - ooreenkomstig, met betrekking tot en 0AOV = geheel, "entire, complete". 2) In Grieks het 0AO~ oorspronklik "ganz" in die sin van "vollstandig, was ein Ganzes blidet" beteken.3) Van Dale verklaar die woord katoliek: "algemeen, over den ganschen aardbodem verspreid; inz. de leer der
Roomsche kerk belijdende". 4) Die adjektief xa9oA~xo~ beteken 5)
algemeen, betreffende die geheel, in die algemeen. Volgens Beinert beteken xa9oA~xo~ dan dit wat op die geheel betrekking het, "vom Ganzen her, vollstandig, in Fulle und Harmonie bestehend. 116)
Die Woordeboek van die Afrikaanse Taal gee die betekenis van die
1) Vgl, Liddell, H.G. & Scott, R,S, A Greek-English Lexicon, Van den Es, A,H.G,P, Grieksch Woordenboek. Beinert, W, Um das dritte Kirchenattribut, p. 23.
2) xaTa het volgens Liddell & Scott, op, cit. o,a. die betekenis van "in relation to, concerning". "oAOV
= whole, entire,
com-plete," Ibid, Vgl. ook Berkhof, H. De Katholiciteit der kerk, p. 103) Beinert, W, op. cit,, p. 23/24
4) Groot Woordenboek der Nederlandsche Taal, 5) Vgl. Van Es, A,H,G,P. op cit,
6) Op, cit., p. 24, Vgl. ook Stahlin, W, tantismus und Katholizismus. (In Asmussen, Die Katholizitat der Kirche, p-;"""184)
Katholizitat, Protes-H, & Stahlin, W. red,
woo rd katoliek aan as: "Algemeen, universeel; betrekking hebbende op, rakende die hele mensheid of 'n groot gedeelte daarvan; alomvattend t.o.v. menslike aangeleenthede,
belange. "Ga) Volgens kerklike gebruik beteken die term: "Wat ruimtelik die hele aarde omspan en tydelik onveranderd en on-onderbroke van sy grondlegging tot aan die einde van die tye voortbestaan, almal wat in Christus glo insluit en die hele vol-heid van die Christe like waarheid bes it. .. 7)
Die term katolisiteit word in die Woordeboek van die Afrikaanse taal verklaar as: •~oedanigheid van katoliek (universeel, algemeen) te wees; wesenseienskap, - kenmerk van die Kerk van Christus, bestaande in die hoedanigheid van een en algemeen te wees in sy geloof in Christus.118)
2.1.2 Betekenis in die profane antieke literatuur:
Beinert stel dat in die profane antieke literatuur die woord katoliek veral in drie grondbetekenisse voorkom. Grondliggend is die tyd-ruimtelike gebruik. Katoliek teken die verbreiding oor 'n geheel "das eine Massa von Menschen, der menschliche Leib, die Geschichte, aber auch die Regeln oder Teile einer Wissenschaf t oder Kunst sein kann. 11
Hy wil dan vertaal deur "vollstandig, ganz und gar, absolut", of in oordragtelike betekenis by die reels van 'n wetenskap deur noodwendig,
6a) Kyk onder die woord "katoliek", p. 428 7) Beinert, W. op. cit., p. 428
8) Ibid., p. 429. As 'n tweede betekenis van katolisiteit word aangegee: "Gees tel ike toes tand, aard, inges teldheid ten gevolge van lidmaatskap van die leer van 'n katolieke kerk, veral die
Rooms-Katolieke, of aanvaarding van die leer van die kerk." Ibid.
algemeen geldig. 9)
Die voorkomendste gebruik was algemeen. Ook hier gaan dit om ·'n ruimtelike verbreiding oor die geheel, "so ersteckt sich der
Universalbegriff auf die gesamtheit der Einzelbegriffe • .,lO)
. d" 1 1 11)
xa9o:\.ou = in 1.e a gemeen en xa9o:\.t-xoc; = a gemeen.
Die derde gebruik was met die betekenis van volkome, in volheid, in die sin dat dit so is soos dit moet wees. Hierdie betekenis het minder voorgekom en was 'n nuanse van die eerste.12)
2.1.3 Die profane gebruik by die Christelike skrywers:
In die Christelike literatuur kom die woord ook sonder 'n teologiese betekenis voor. In die Nuwe Testament word dit in Hand. 4:18 gebruik waar die bywoord xa9o:\.ou in die geheel beteken, geheel en al.l))
Deur die Christelike skrywers word die woord in nie-teologiese sin in dieselfde drie voorafgenoemde betekenisse gebruik. l4)
Tot in die derde eeu kan in die profane gebruik van die woord katoliek die wortelbetekenis, waarop alle ander afgeleide be-tekenisse teruggaan en met die woord katoliek verbind is,
9) Op. cit., p. 27 10) Ibid.
11) Vgl. Berkhof, H. op. cit., p. 10 12) Beinert,
w.
op. cit., P• 27/28 13) Ibid., p. 28weergegee word deur omvattend, "umfassend11 • 15 ) Daarmee is sowel die betrokkenheid van die katolieke na buite in tyd-ruim-telike sin asook die toestand van die katolieke in sigself, dit is in die synsvolkomenheid en sinvolheid daarvan uitgedruk.16) Berkouwer wys daarop dat hierdie omvattende, algemene, wat die woord katoliek uitdruk in die buite-Bybelse literatuur teenoor die aparte, gelokaliseerde gestel word. In die begrip katoliek le ook altyd 'n sekere wydheid en ruimte opgesluit, wat in die besinning oor die katolisiteit van die kerk voortdurend 'n belangrike rol speei.17)
2.2 Die gebruik deur die kerkvaders (Patristiek in die 2e eeu):
Die woord katoliek kom nerens in
d. . 18)
met ie kerk voor nie, selfs
d . 0 T . 19)
van ie u estament nie.
die Nuwe Testament in verband nie in die Griekse vertalings Eers deur die kerkvaders is dit in verbinding met die kerk gebring en so het katoliek geword "der Fachausdruck fur jene unteilbare Ganzheit, die in der Heiligen Schrift innner gemeint ist, wo sie vom Menschen redet, und auf uns auch das Evangelium auf Schritt und Tritt
hinweist. 1120 )
15) Beinert, W. op. cit., p. 35
16) Ibid. Beinert beweer dat afgelei moet geographische Aspekt eine untergeordnete und der Variationskale von 'katholisch' spielt."
word dat "der abgeletete Rolle in
Ibid. 17) De Kerk I. Eenheid en katholiciteit, p. 127/128 18) Ibid., p. 127
19) Berkhof, H. De katholiciteit der kerk, p. 10 20) Sthalin, W.
Katholizismus. Katholizitat der
18
Kathol.izitat, Protestantismus (In Asmussen, H. & Stahlin, W. Kirche, p. 184)
und
2.2.1 Eerste gebruik deur Ignatius (sterfjaar 110 n.C. -volgens andere circa 138 n.C.):
Sover bekend kom die term katoliek vir die eerste keer voor in die geskrifte van Ignatius aan die begin van die 2e eeu. As biskop van Antiochie is die gryse Ignatius in 110 n.C. as ge-vangene na Rome gevoer om die marteldood te sterf. Op weg daar-heen skryf hy aan die sewe Klein-Asiatiese gemeentes briewe. In die agste hoofstuk van die brief aan Smirna skryf hy: Oral• waar die biskop optree, daar moet die menigte wees; soos oral waar Jesus Christus is, die katolieke kerk is.21) Uit die feit dat Ignatius die begrip "katolieke kerk" nie nader ver -duidelik nie, kan afgelei word dat dit in Klein-Asie bekend was. 22)
In samehang met hulle verskillende oortuigings het navorsers veral vier groepe betekenisse uit Ignatius se bedoeling met die term katolieke kerk afgelees:
2.2.1.1 Ignatius het die kerk katoliek genoem omdat dit oor die hele aarde versprei is en in alle tye en plekke. Klem word
1- d. f. 23 ) d d. . 1 d.
gee op ie geogra iese; us ie universe e; wat oor ie hele aarde verbrei is.24)
21) Berkhof, H. De katholiciteit der kerk, p. 10. Beinert, W. op. cit., p. 36. (Berkhof haal Ignatius se woorde aan, Epistula ad Smyrnaeos VIII, 2:onou
a
v
~avn TO £RLOXORO~ £X£L TOn>-neo~ coTw woncp c'rnou av ~ XpLoToo 'rnoou\, cxcL xaeo>-Lxn aJ01.\noLa).
22) Beinert, W. op. cit., p. 36.
23) Berkhof, H. De katholiciteit der kerk, p. 11. Bavinck, H, Gereformeerde Dogmatiek, IV, p. 303 24) Reinert, W. op. cit., p. 36
2.2.1.2 Die kerk word as 'n groot geheel beskou in betrekking 25)
tot die dele daarvan, die plaaslike gemeentes. "It has commonly assumed that in this passage the Catholic Church means simply the Church in general, or as a whole, as distinguished
f Ch h . . 1 1 II 26) I .
rom the urc in any particu ar pace... gnat1us se idee 1s dan dat soos die algemene, universele kerk sy middel-punt 1n Christus het, moet die verskillende gemeentes hulle sentrum in die biskop vind. So word die biskoppe tot tipes van Christus gemaak, soos die presbiters tipes van die apostels
. 27) 1.S •
2.2.1.3 Katoliek is betrek op die totaliteit van bewaarde en
k d. d . 28) . . .
ver on 1g e openbar1ngswaarhede. Katol1s1te1t word gewaar-borg deur die teenwoordigheid van die lewende Christus. Waar Hy aanbid, erken en gehoorsaam word, is die katolieke kerk. Selfs al leef 'n Christen eensaam op 'n eiland "the catholic Church is present in his person, for he represents both his Lord and the people of his Lord.1129)
25) Beinert, W. op. cit., p. 37
26) Anon. Encyclopaedia of Religion and Ethics, III, p. 259, k. 1
27) Seeberg, R. Text-Book of history of doctrines, p. 67. Vgl. ook Walgrave, J.H. Algemeenheid. (In Theologisch Woordenboek, I, p. 94) Kinder, E. Der e~ngelische Glaube und die Kirche, p. 25, voetnoot 2. Kinder noem hierdie gebruik van katoliek die oorspronklike.
28) Beinert, W. op. cit., p. 37 29) Newton Flew, F. & Davis, R.E. red. protestantism, p. 21
20
2.2.1.4 Katolieke kerk het die naam geword van 'n empiriese,
f ·d 3o) 1· d. 1 ·
a gegrensde groothei, sodat kato iek ie vo heid en
om-. d. k 31) . .
vattenheid van ie ware erk aangee. Dit kan 1n sy geheel uit Ignatius se geskrifte afgelei word dat katoliek iets van die sin van die ware kerk het.32)
Nadat Beinert die geskrifte en denkwyse van Ignatius ontleed het, kom hy tot die gevolgtrekking: "Aus der Theologie das hl. Ignatius uber Christus und Kirche ergibt sich also, dass die Kirche deshalb und insofern katholisch ist, als sie die Reprasentation und Mitteilung der Fulle und Vol lkommenheit Jesu Christi ist. Katholische Kirche heisst also: die allumfassende, alle Fulle besitzende, vollkommene Kirche. Ihre Fulle und Vollkommenheit besteht gemass der Fulle und Voll-kommenheit Christi im gnadenhaften Leben und in der Offen
-33) barungslehre."
2.2.2 Martyrium Polycarpi:
In 166 n.C. sterf Polycarpus van Smirna die marteldood. In die uitvoerige berig wat die gemeente van Smirna oor sy marteldood skryf, kom die woord katoliek etlike kere voor.34) Katoliek het hier die betekenis van universeel, oor die geheel van die
30) Loofs, F. Leitfaden zum Studium der Dogmengeschichte, p. 130
31) Beinert, W. op. cit., p. 38
32) Anon. Encyclopaedia of Religion and Ethics, III, p. 259, k. 2
33) Op. cit., p. 41 34) Ibid., p. 45
. kk d 35 ) . k h. k d d. aarde u1tstre en e. D1t an· 1er oo ree s 1e ware, ortodokse kerk beteken.36) Dit sluit by die vierde groep betekenisse (soos by Ignatius) aan. Die kerk word geken deur die katolisiteit, d.i. deur die gawe van die allesomvattende lewensvolheid van Christus.37)
2.2.3 Irenaeus (sterfjaar 202 n.C.):
Die kerk is by Irenaeus nie net katoliek in die sin dat dit tot aan die grense van die wereld strek nie, maar ook deur die tyd heen. Dit is die voortsetting en vervulling van die Ou
Testamentiese kerk.38) Die Evangelie of kyrugma is die laaste grond van die kerk in sy tydelike katolisiteit. 39) "Sie ist katholisch, weil das Kyrugma fur alle Sunder und alle Zeiten ist. ,.4o) Spoedig het katoliek dan ook die norm teenoor ketters geword, met die betekenis van regsinnigheid wat dit as
. k k 1 4 l) egte Christus er stempe .
2.2.4 Samevatting:
Die oudste betekenis van die begrip katolisiteit as term vir die
35) Kinder, E. Der evangelische Glaube und die Kirche, p. 25, voetnoot 2
36) Anon. Encyclopaedia of Religion and Ethics, III, p. 259, k. 2
37) Beinert, W. op. cit., p. 45
38) Schmidt, W. Die Kirche bei Irenaus, p. 106 39) Ibid., p. 108
40) Ibid., p. 173
41) Kinder, E. Der evangelische Glaube und die Kirche, p. 25, voetnoot 2
universele eienskap van die kerk, soos deur Ignatius gebruik,
is dat die kerk katoliek is omdat en insoverre dit die volheid
en volkomenheid van Jesus Christus representeer en meedeel.
Die kerk is dus katoliek as dit as 'n empiries afgegrensde
grootheid die volheid van die Skrifwaarhede sigbaar vergestalt. So is reeds in die oudste gebruik van die begrip katolisiteit van die kerk die sigbaarheid 'n onmiskenbare element.
In die Martyrium Polycarpi word die betekenis van katoliek sterker in die sin dat dit die ware kerk beteken. Die klem val sterker daarop dat die katolisiteit sigbaar waarneembaar moet wees.
By Irenaeus word die sigbaarheid van die katolisiteit nog sterker beklemtoon as dit die norm teenoor die ketters word.
Beinert gee die oorspronklike sin van katolisiteit soos volg
weer: "Zusammen mit der Heiligkeit wird die Katholizitat zum
sch~nsten und geheimnisvollsten Wundernamen der Kirche, durch den sie ihre einzigartige Stellung und ihre Abgrenzung allen andere Gemeinschaften gegenuber zum Ausdruck bringt. In ihr ist die Fulle der Gnade und Wahrheit Christi auf Erden gege
n-.. . .,42)
wartig.
2.3 Die derde eeu:
2.3.1 Muratoriese Fragment:
Gedurende die 3e eeu het 'n betekenisverskuiwing 1n die begrip
katoliek ontstaan. So byvoorbeeld kom die woord katoliek drie keer in die Muratoriese Fragment voor. Daarin is die geogra-fiese element sekonder en le die
1 . d' - 1 . d 43 ) ora in ie were d bevin. het oruniskenbaar geword.44)
klem op die ware kerk wat horn Die betekenis van ortodoksie
2.3.2 Tertullianus (circa 160 - 220 n.C.) en Clemens Alexandrinus (sterfjaar tussen 212 en 220 n.C.)
Tertullianus gebruik die woord katoliek in allerlei ver-bindings. Die aspek van regsinnigheid dring egter al meer op die voorgrond. Daarby kom ook die betekenis van die omvattende, die volheid insluitende.45) Soos by Irenaeus het die algemee n-heid van die kerk by Tertullianus 'n apologetiese doel in so
-d. I d. h 'd . 46)
verre it n bewys van ie waar ei is.
Clemens Alexandrinus gebruik die woordverbinding katolieke kerk twee keer. Die oorspronklike betekenis van die begrip kan ook by horn gevind word. Christus is die Volheid van die kerk en die k k . er is d' ie rea 1is· ering van . die ' go dd e 1· ike heil. sp an1 . 47)
2.3.3 0rigenes (circa 185 - 254 n.C.):
0rigenes wat 'n geslag later geleef het, gebruik die woord
43) Beinert, W. op. cit., p. 47
44) Anon. Ancyclopaedia of Religion and Ethics, III, p. 259, k. 2
45) Beinert, W, op. cit., p. 48
46) Harnach, A. Lehrbuch der Dogmengeschichte, I, p. 371, voetnoot
47) Beinert, W, op. cit., p. 49 24
katoliek nie in 'n teologiese sin nie.48) Tog wys hy op die onderskeid tussen die empiriese kerk en die kerk van die Here. Die Christendom is die gemeente van gelowiges, die versameling van geregverdigdes, die noA~~ 1ou 8Eou Buite hierdie kerk is d aar geen hei nie· 1 . . 49)
2.3.4 Cyprianus (sterfjaar 258 n.C.):
Gedurende die 3e eeu is die aandag, wat die kerk betref, ge-dwing na die gebied van die organisasie. Die biskoppe is as opvolgers van die apostels beskou en die hierargie as 'n af-beelding van die hemelse. Die organisasie van die kerk word op d . ie biskoppe, . wat met go dd 1. e ike gesag regeer, gegrond. 50 ) Die . verskuiwing wat plaasgevind het, was dat die kerk nie meer uit geheiligdes bestaan het nie, maar dit het die instituut geword
. d. d. h · 1 . 51 )
waaruit ie gemeenskap van ie ei iges voortkom.
In 251 n.C. verskyn Cyprianus se "De catholicae ecclesiae unitate" waaruit die verskuiwing ook in die katolisiteitsbegrip duidelik word. Katoliek word voortaan die onderskeidingsteken
d . d. d 1 . . 52 ) d d.
van ie ware kerk teenoor ie waa rigtings. On er ie ware kerk word dan nie meer die volk van die Here verstaan nie, maar die groepe mense wat aan die episkopaat gehoorsaam is.53) Buite hierdie kerk waarin die Here aan Petrus die apostoliese
48) Beinert,
w.
op. cit., p. 4949) Seeberg, R. Lehrbuch der Dogmengeschichte, I, p. 117 50) Harnack, A. op. cit., p. 380/381. Seeberg, R. op. cit., I, p. 140/141
51) Harnach, A. op. cit., p. 407 52) Beinert,
w.
op. cit., p. 50/51 53) Seeberg, R. op. cit., p. 143volmag gegee het, is daar geen saligheid nie. So word die
. 1. d. 1 54)
Roomse Kerk ecclesiae catho icae mater et ra ix verk aar. "Der evangelische Begriff der Kirche ist von dem katholischen
.. 1155)
uberwunden worden.
2.3.5 Samevatting:
'n Betekenisvolle verskuiwing het gedurende die 3e eeu in die betekenis van die begrip katoliek voorgekom. Meer klem is op die ware kerk gele wat horn oral in die wereld bevind, sodat die katolisiteit apologeties gebruik is om die ware kerk aan te dui,
Die kerk as instituut, die empiriese organisasie, het oorheer-send in die kerkbegrip geword, Katoliek word die onder-skeidingsteken van die ware kerk teenoor dwaalrigtings. Daar-mee het die sigbare element in die katolisiteitsbegrip
oorheer-send geword.
2.4 Die vierde eeu:
Gedurende die 4e eeu is daar 'n nuwe waarde in die begrip katoliek gele, nl. "Rechtglaubigkeit und Wahrheit". Kat olisi-teit het sinoniem met regsinnigheid geword. Dit is ook so in die geloofsbelydenisse opgeneem, Hiermee is 'n kwantitatiewe element so na vore geskuif dat die kwalitatiewe (die regsinnig-heid) deur die kwantitatiewe gelllustreer word. Die sigbare
d. . . h . d 56)
moes ie regsinnig ei aantoon. 54) Seeberg, R. op. cit., p. 141 55) Ibid., p. 253
56) Beinert, W. op. cit., p. 51/52 26
2.4.1 Augustinus (345 - 430 n.C.):
Die persoon wat in die Westerse kerk teen die laaste helfte van die 4e eeu die toneel oorheers het, was die kerkvader Augustinus. Hy het al die religieuse beskouings van sy tyd saamgevat en nog nuwes bygebring.57) Augustinus het by die ontwikkelingsgang van die kerkleer aangesluit en die heiligheid van die kerk, net soos die eenheid en katolisiteit meer in die objektiewe insti -tuut van leer, genademiddels en kultus geli as in die lede van die kerk.58) Die woord katoliek is verder ontwikkel deurdat meer klem op die idee van universaliteit "in the sense of
· " 1- · 59 ) · d d. 1 · ·
extent1on gee is, 1n beson er 1e groot geta. D1t 1s
numeriese katolisiteit.60) Dit groei egter uit die geografiese. As die kerk oor die hele wireld uitgebrei is, het dit oor die algemeen gesien 'n groot getal lede. Die katolisiteit het by Augustinus so 'n groot rol gespeel dat die kerk by horn die Catholica geword het.61) Die katolisiteit moet uit die heils -volheid verklaar word. Hierdie volheid word 1n die eenheid van die mater catholica met Christus gevind. Kragtens die
l d. . d' d' dd 1· 1 · 62 ) ·
v eeswor 1ng besit 1e kerk 1e go e 1ke vo he1d.
H1er-volgens kan selfs die plaaslike kerk <lie Catholica genoem word, nieteenstaande die feit dat dit aan 'n sekere gebied gebind is.63) Augustinus se teologie wortel in die kwalitatiewe
57) Seeberg, R. op. cit., p. 253 58) 59) k. 2 60) 61) 62) 63)
Bavinck, H. Gereformeerde Dogmatiek, IV, p. 305
Anon. Encyclopaedia of Religion and Ethics, III, p. 259,
Beinert, W. op. cit., p. 56/57 Ibid.
Ibid., p. 61 Ibid.
katolisiteit van die heii. 64 )
Veral in sy kontrovers met die Donatiste het hy gese dat die kerk katoliek is "from the observance of all Divine precepts, and al 1 sacraments." Tog het hy ook die betekenis van ortodoksie behou, naamlik dat die katolieke kerk die kerk in kontrovers met die ketters en skismatici is.65) Katolisiteit is die kenmerk van die ware kerk. Die Donatiste, wat slegs tot Afrika beperk gebly het, kan nie die ware kerk wees nie.
• • I • 66)
So het die begrip n dogmatiese kleur verkry.
Naas die kwantitatiewe betekenis van die woord katoliek het Augustinus dit ook oopgelaat dat dit kwalitatief verstaan kan
64) Beinert,
w
.
op. cit., p. 6365) Anon. Encyclopaedia of Religion and Ethics, III, p. 259, k. 2. Die betekenis van orto<loksie het 'n statiese element daarin gebring wat beter deur apostolisiteit uitgedruk kan word, nl. die getroue vashou aan die leer van die apostels. Geloofs -belydenis in die katolieke kerk besit ook altyd 'n proleptiese dimensie. Dit kyk vooruit in die geloof na die volheid wat nog nie ten volle gemanifesteer is nie. Die oorbeklemtoning van die statiese en onveranderlike het die kerk in sy pogings om sy eie wese te verstaan, gehinder. Vgl. The fullness of Christ. The Church's growth into catholicity, p. 4
66) Berkhof, H. De dogmatische zin van het begrip kath olici-teit. In de Waagschaal, 7 Jrg. no. 9, 30 Nov. 1951, p. 1, k.l. Die katolisiteit van die kerk is deur die Pelagiane, Manicheers en Donatiste op verskillende wyses in gevaar gebring. Die Pelagiane het deur hulle abstrak verstandelike rigting slegs die individu raakgesien en nie gelet op die samehang tussen in-dividu en gemeenskap nie. Deur die skeiding tussen electi en auditores te maak, het die Manicheers die beginsel van 'n ecclesiola in ecclesia gehandhaaf. Volgens die Donatiste meet die kerk sine macula et regula wees. Alle onwaardige lede moet sender enige toegewing uitgestoot word. Vgl. Hagenbach, K.R. De ontwikkelingsgeschiedenis der Christelijke leerstukken, p. 420/421
word. 67)
Seeberg gee Augustinus se standpunt soos volg weer: "<lass die grosse Kirche die eine katholische sei vermoge ihrer ausdehung <lurch die ganze Welt und vermoge ihres Zusamrnenhanges mit der Kirche der Apostel, deren Nachfolger die Bischofe sind.
Ausserhalb dieser einen katholischen Kirche, dem Leib Christi, gibt es keine Wahrheit, kein Heil, die Trennung von ihr ist ein
·1 . .,68)
sacri egiurn.
2.4.2 Sameva t ting:
Vir Augustinus het die katolisiteit van die kerk meer in die objektiewe instituut met sy leer, genademiddels en kultus as 1n
die lede van die kerk gele. Die wortel waaruit die
katolisi-teit verklaar moet word, is die heilsvolheid, die liefde van God, maar die ware katolisiteit word geken soos dit vergestalt is in die organisasie van die kerk. Vir Augustinus is die katolisi-teit sigbaar gemaak in die objektiewe institutere organisasie van die kerk.
2.4.3 Verdere ontwikkeling in die Weste:
Augustinus het die gedagte dat die kerk die ecclesia catholica
is, laat inslaan. Omdat die kerk na sy wese katoliek is, was
die vraag na die ware kerk identies met die vraag na die
katolisiteit. Die kriteriurn vir die waarheid is veel meer in
d . ie tra isie d. . as in 1e . d . Hei . 1 ige . SI . f ~ri gesoe • k 69 ) 67) Berkhof, H. De katholiciteit der kerk, p. 12 68) Lehrbuch der Dogmengeschichte, I, p. 291 69) Beinert, W. op. cit., p. 65
Die katolisiteit van oorlewering het bygekom. Vinzenz van Lerins (oorlede circa 450 n.C.) het byvoorbeeld geleer dat as die mens gelowig word, hy aan die algemene kerk verbind word. Deur die leer van die vaders te bely is 'n mens in die
kontinu1teit van die kerk betrokke. Die kerk, wat die volheid besit, behou te alle tye hierdie volheid. So het ook die katolisiteit van tyd bygekom. "Als volkommene Kirche Christi bleibt sie selbst zu allen Zeiten treu.1170)
Athanasius (circa 296 - 373 n.C.) wys op die inwendige katolisiteit ashy die woord katoliek in sy Expositio Symboli Quicunque verklaar: "ein griechisches Wort, das lateinisch met 'generalis' oder 'universalis' ubersetzt wird: 'generalis' weil (die Kirche) alle Menschen erfasst, mit 'universalis' weil sie
.. b d d . . . ,,71)
u er en ganzen Er kreis ausgebreit ist.
By Leander van Sevilla tree die kosmiese aspek van die katoli-siteit, wat die eerste keer by Augustinus bemerk is, na vore: "umfasst die Catholica die Fulle der ganzen Schopfungswirk-lichkeit. 1172)
Gregorius die Grote (oorlede 604 n.C.) het die kerk as volheid
en volkomenheid gesien; daarom moet dit alle partikularisme
. . 11 b . 73 )
oorwin. Dit is grater as a e egrensinge.
Isidorus van Sevilla (oorlede 636 n.C.) het die eenheid van die kerk aan die katolisiteit verbind deur die eenheid in die
70) Beinert, W. op. cit., 65/66
71) Weergegee deur Beinert, W. op. cit., p. 66 72) Ibid., p. 67
73) Ibid.
oorspronklike begrip van volheid veranker te sien.74)
Beinert beweer dat deur die vertaling van die Griekse woord katoliek in Latyn met universalis die eenheid in die veelheid sterk beklemtoon is.
denkbaar nie. 75)
Katolisiteit sender eenheid is nie
2.4.4 Ontwikkeling in die Oosterse Kerk:
Volgens Beinert is in die Oosterse Kerk nader aan die oor -spronklike betekenis van die begrip katoliek as by die Weste gebly. Die katolisiteit word deur hulle gelykgestel aan die regsinnigheid en nie soseer aan die universaliteit nie.76)
Johannes van Damaskus (sterfjaar na 754 n.C.) het geleer dat die almag van die Here en sy alomvattende heilswil die grond van die katolisiteit van die kerk is. "Das Kriterium is der eine und umfassende Glaube, aus dem die raumliche und zeit -liche Universalitat erwachst. ,,77)
Locus classicus vir die betekenis van die woord gedurende die eerste drie eeue word in die Catechese XVIII 23 van Cyrillus van Jerusalem (sterfjaar 386 n.C.) gevind. Cyrillus was daa r-van bewus dat die woord katoliek verskillende betekenisse kan hi, afhangende wat ender 'holon', die geheel waarop die kerk betrokke is, verstaan word, naamlik die hele wireld in geo -grafiese sin, die geheel van die verskillende groepe in die
74) Weergegee deur Beinert,
w
.
op. cit., p. 67 75) Op. cit,, p. 7676) Ibid., p. 68
menslike geslag, die hele Openbaring, die geheel van die gees-telike gawes, die geheel van die menslike sonde en daarmee saam
. 1 d" . 78)
die gehee van 1e genes1ng.
Cyrillus se verklaring lui: "Die kerk word katoliek genoem, omdat dit oar die hele wereld bestaan, van die een end van die aarde tot by die antler; en omdat <lit katoliek en volledig alle
leringe wat tot kennis van die mens moet kom, onderwys, oar sigbare en onsigbare, oar hemelse en aardse sake; omdat dit die hele menslike geslag, regeerders en geregeerdes, geleerdes en eenvoudiges aan <lie ware Godsverering onderwerp; en omdat <lit alle soorte sonde wat deur siel en liggaam begaan word, tesame
(letterlik: 'op katolieke' wyse) heel en genees en alles besit wat deug genoem word, in werk en woorde en allerlei geestelike gawes.1179) Cyrillus onderskei dus vier soorte katolisiteit. Hy begin by die geografiese, maak dit tot wortel van die antler betekenisse en gaan van die maklik kenbare (die sigbare)na die
. 1 . k d d . k 80 ) B kh f d d d . inner 1 e gron van 1e saa . er o wys aarop at 1e Roomse Kerk veral by die tweede betekenis aangesluit het en op grand daarvan die naam "katoliek" in eksklusiewe sin vir hulle
-self toegeeien het, omdat hulle alleen katoliek en volledig alle leerstukke onderwys wat die mens moet ken.
die volheid van die waarheid.81)
Hulle besit
78) Vgl. Anon. p. 259, k. 2. p. 13/14_
Encyclopaedia of Religion and Ethics, III, Berkhof, H. De katholiciteit der kerk, 79) Aangehaal deur Ibid. Oak Beinert, W. op. cit., p. 70 80) Beinert, W. op. cit., p. 70/71
81) De Dogmatische zin van het begrip katholiciteit. In de Waagschaal, 7 Jrg. Nr. 9, 30 Nov. 1951, p. 1 k. 2. By Rome tree die katolisiteit as opdrag, as eis, in die skadu deur sy opvatting dat die katolisiteit die eksklusiewe voorreg van die Roomse Kerk ~s. Kat~lisiteit kan daar_net 'n statiese gawe wees. Van s1gbaarmak1ng kan daar dus n1e sprake wees nie. Vgl. Ibid., p. 1 k. 3
2, 4. 5 Samevatting:
Cyrillus het geleer dat die katolisiteit 'n gawe is wat sigbaar en kenbaar aan die kerk behoort en waarvan uitgegaan moet word. Van die sigbare moet dan na die innerlike grond beweeg word. Van 'n roeping tot sigbaarmaking kan daar dus nie sprake wees ni.e.
By hierdie opvatting het die Roomse Kerk aangesluit en die
katolisiteit 'n statiese, sigbare kenmerk van die kerk gemaak,
2,5 Amptelike gebruik deur die kerk:
Reeds teen die einde van die 3e eeu is in die Oosterse Kerk van 82)
die "katolieke kerk" gepraat. In die Weste het die amptelike gebruik eers later ingeslaan, sodat eers teen die einde van die Se eeu dit volle burgerreg verkry het. Die woord verskyn die eerste keer in 'n kerklike stuk i.n die sinodale
brief van die eerste Konsilie van Antiochiee (269 n.C.). Die
sinode van Alexandriee (321 n,C,) het dit ook gebruik. By
die eerste ekumeniese konsilie het katoliek nog geen geloofs -belydende betekenis gehad nie, maar van die tweede algemene kerksamekoms af word die viertal attribute vaste bestanddele van die simbole,83) Sedert die Se eeu is ook die absolute vorm
. . 84)
Catholi.ca gebrui.k.
82) O.a. deur Cyrillus van Jerusalem, Theodor von Mopsuestia, Alexander van Alexandrie, Arius en Euzoios.
83) Beinert, W, op. cit., p. 73
