Verlangen naar verandering : een kwalitatief onderzoek naar de motivatie van mensen om op Forum voor Democratie te stemmen

Verlangen naar verandering

Een kwalitatief onderzoek naar de motivatie van mensen om op

Forum voor Democratie te stemmen

Stan van 't Veer 10775102 stanvantveer@gmail.com Universiteit van Amsterdam Bacheloronderzoek Sociologie Eerste lezer: Carolien Bouw Tweede lezer: Gerben Moerman 25/06/2018

Inhoudsopgave

1. Inleiding p. 5 §2.1 Aanleiding p. 5 §2.2 Probleemstelling p. 6 2. Populisme & stemgedrag in de literatuur p. 8 §3.1 Populisme in Nederland p. 8 §3.2 Wat mensen beweegt om te stemmen p. 10 3. Het onderzoek p. 13 §3.1 Onderzoeksvragen p. 13 De opzet en de rol van de onderzoeker p. 13 §3.2 De onderzoeksgroep p. 15 §3.3 Tekortkomingen aan dit onderzoek p. 17 4. De Forum voor Democratie stemmers p. 18 5. De Nederlandse samenleving p. 23 §5.1 De stand van Nederland p. 23 §5.2 De Nederlandse politiek p. 24 Forum voor Democratie p. 25 Thierry Baudet p. 26 Politieke Betrokkenheid p. 28 6. Samenleven in Nederland en in de Europese Unie p. 30 §6.1 Immigratie en integratie in Nederland p. 30 Angst voor massa-immigratie p. 30 Vluchtelingen opvangen is immoreel p. 31 Pro-immigratie, maar wel op de juiste manier p. 32 §6.2 Belang van de Nederlandse identiteit p. 33 Nederlandse tradities p. 34 §6.3 De Europese Unie p. 35 §6.4 Het hervormen van de Europese Unie p. 37 7. Verlangen naar verandering p. 39

8. Typen van Damhuis en subjectieve klasse p. 42 Typen van Damhuis p. 42 Subjectieve klasse en cultureel kapitaal p. 43 9. Conclusie p. 46 10. Literatuurlijst p. 49 11. Bijlagen p. 52 Topiclist p. 52 Overzicht respondenten p. 54

Voorwoord

Voor u ligt de scriptie 'Verlangen naar verandering'. Deze scriptie schreef ik ter afronding van mijn bachelor sociologie aan de Universiteit van Amsterdam. Tijdens mijn studie heb ik veel verschillende sociologische papers geschreven over verschillende onderwerpen, maar nauwelijks over de politiek. Mijn scriptie was daarom het uitgelezen moment om dit wel te doen, gezien mijn interesse voor de politiek groot is. Daarnaast luister (en analyseer) ik graag naar het verhaal van mensen die een heel andere keuze (en denkwijze hebben) maken dan ik.

Ik wil alle informanten bedanken die mij te woord hebben gestaan voor dit onderzoek, en dan in het bijzonder voor hun openheid en flexibiliteit. Daarnaast wil ik mijn ouders bedanken voor het vertrouwen en de steun die zij mij gegeven hebben tijdens mijn studie en scriptie. Ook wil ik mijn vriendin bedanken die mij gemotiveerd en geholpen heeft tijdens het schrijven van mijn scriptie. Verder een aantal vrienden, die met mij wilden sparren over het onderwerp waardoor ik tot nieuwe inzichten ben gekomen. Tot slot wil ik mijn begeleiders Carolien Bouw en Gerben Moerman bedanken voor de tips en de fijne begeleiding tijdens mijn afstudeerproces. Ik wens u veel leesplezier toe, Stan van 't Veer Amsterdam, 24 Juni 2018

1. Inleiding

1.1 De aanleiding

In maart 2017 komt de NOS, op de dag van de verkiezingen, met het artikel 'Voor alle zwevende kiezers (en dat zijn er miljoenen)', waarin wordt gesteld dat twee derde van de 13 miljoen kiesgerechtigden nog zwevend is (NOS, 15 maart 2017). Dit houdt in dat 8,5 miljoen mensen op de dag waarop de verkiezingen plaatsvinden nog niet zeker zijn op welke partij zij gaan stemmen. Zo gebeurt er bij deze verkiezingen tot op het laatste moment van alles in de peilingen. Eerder stemden, tot ieders verrassing, de Britten voor de Brexit en had Donald Trump de Amerikaanse verkiezingen gewonnen. Lange tijd werd gedacht dat in Nederland deze trend zou doorzetten, en dat de PVV de grootste partij zou worden. Volgens de peilingen van 8 januari 2017 komt de PVV op een totaal van vijfendertig zetels. Dit werden er uiteindelijk twintig, waarmee de PVV inmiddels wel de op één na grootste partij van Nederland is geworden.

De partij Forum voor Democratie haalt tijdens de landelijke Tweede Kamerverkiezingen, redelijk verrassend, ook twee zetels. Deze nieuwe (populistische) partij, komt op sommige gebieden erg overeen met de PVV. Fractievoorzitter Thierry Baudet komt met regelmaat in het nieuws met omstreden uitspraken over bijvoorbeeld migratie.

Ruim een jaar later, anderhalve week voor de gemeenteraadsverkiezingen van 2018, zijn de rollen in het 'populistische spectrum' van Nederland omgedraaid. Volgens de wekelijkse peilingen van Maurice de Hond staat Forum voor Democratie inmiddels op vijftien zetels (Frontbencher, 11 maart 2018). Dat de partij een enorme populariteit geniet blijkt ook uit de opkomst bij hun congres, deze is groter dan de opkomst bij congressen van de regeringspartijen VVD en ChristenUnie (NRC, 26 november 2017). De PVV is in de peilingen van Maurice de Hond één van de grootste verliezers, en staat momenteel op 13 zetels (Frontbencher, 11 maart 2018). Wat opvalt is dat Baudet vaak 'moeilijke begrippen' gebruikt als: 'Demoniseren', 'partijkartel', 'destructiedrift', 'perfide', 'oikofobe'. Met deze manier van communiceren lijkt Baudet een bepaalde doelgroep aan te willen spreken, namelijk de hoger opgeleiden in de samenleving. In één van de portretten van Forum voor Democratie stemmers gemaakt door de NRC wordt het volgende gezegd: "Ik heb niets met het populistische dat wel aan Baudet wordt

toegeschreven, maar voel me verwant in het intellectualistische dat hij heeft" (NRC, 26 november 2017).

Forum voor Democratie heeft een zelfde soort retoriek als de PVV wanneer het gaat om immigratie en Europa. Met deze standpunten lijkt Baudet de meer laagopgeleiden uit de samenleving aan te willen spreken. Uit onderzoek van Jeroen van der Waal & Willem de Koster (2014), beide sociologen verbonden aan de Erasmus Universiteit, blijkt dat partijen die conservatieve laagopgeleiden aan zich willen binden er goed aan doen om aangaande immigratie, vrijhandel en Europese integratie op de rem te trappen. Zo lijkt Thierry Baudet, met zijn Forum voor Democratie, zowel laagopgeleiden als hoogopgeleiden aan te willen spreken.

Koen Damhuis, politiek socioloog en promovendus aan het Europees Universitair Instituut in Florence, vindt dat er weinig mét PVV-stemmers gesproken wordt, en dat er wel vaak óver PVV-stemmers gesproken/geoordeeld wordt (2017). Volgens Damhuis is het belangrijk dat deze groep, in zijn geval PVV en in mijn geval Forum voor Democratie, gehoord wordt: "Maar zolang we deze burgers niet zelf laten vertellen over dat wat hen bezighoudt, weten we vrijwel niets over de omstandigheden waarin en de ervaringen waardoor zij tot hun politieke voorkeur komen." (Damhuis, 2016, p. 9). Vanuit mijn eigen ervaring ben ik dit met Damhuis eens, zo hoor ik vaak mensen in mijn eigen omgeving oordelen over mensen die op Forum voor Democratie stemmen. Dit oordeel is vaak niet gebaseerd op gesprekken met Forum voor Democratie stemmers, maar op hun eigen mening over de partij. Forum voor Democratie is een partij die ver van mij afstaat. Toch wil ik, als GroenLinks stemmer, begrijpen waar de keuze van mensen om op Forum voor Democratie te stemmen op gebaseerd is. Ik heb weinig mensen in mijn directe omgeving die op Forum voor Democratie gestemd hebben, sterker nog ik ken maar één persoon die deze keuze gemaakt heeft. Net als Damhuis en de PVV-stemmers wil ik Forum voor Democratie stemmers horen en aan het woord laten.

§1.2 Probleemstelling

Forum voor Democratie begint in 2015 als denktank, opgericht door Thierry Baudet. Volgens Chris Aalberts, schrijver van onder andere het boek 'Achter de PVV: Waarom burgers op Geert Wilders stemmen', is het een op 'Amerikaanse wijze' georganiseerde denktank. Dit houdt in dat Baudet met zijn denktank discussies probeert uit te lokken die niet in de media of op universiteiten naar voren komen (ThePostOnline, 22 augustus

2015). De denktank Forum voor Democratie wordt gefinancierd door mensen die de denkwijze van Baudet aanhangen. Deze mensen worden, volgens Aalberts, 'naar de mond gepraat'. Er worden dingen verteld die 'ze' willen horen, en dat zijn met name negatieve verhalen over de Europese Unie (ThePostOnline, 22 augustus 2015). Aalberts die schrijft voor het rechtse blad 'ThePostOnline', stelt dat Forum voor Democratie ophoudt te bestaan als alle negatieve verhalen over de Europese Unie verteld zijn. In september 2016 richt Thierry Baudet de politieke partij Forum voor Democratie op. Vlak voor de landelijke Tweede Kamer verkiezingen van 2017 krijgt Forum voor Democratie drie zetels in de peilingen van Maurice de Hond. Bij de verkiezingen haalt Forum voor Democratie vervolgens twee zetels (NOS, 16 maart 2017). Sinds Forum voor Democratie in de Tweede Kamer zit is er veel veranderd. Op het moment van schrijven staat Forum voor Democratie in de peilingen van Maurice de Hond op zestien zetels (frontbencher, 27 mei 2018). Forum voor Democratie maakt een gigantische opmars volgens de peilingen, terwijl de VVD, PVV en D66 veel zetels verliezen in de peilingen (frontbencher, 27 mei 2018).

Chris Aalberts stelt dus dat Forum voor Democratie een groepering is die zich volledig richt op de misstanden aangericht door de eenwording van Europa. Is dat inderdaad dé motivatie van mensen om op Forum voor democratie te stemmen? Wat voor mensen stemmen op Forum voor Democratie, over wat voor cultureel kapitaal beschikken zij en waar hebben zij in het verleden op gestemd? Mijn onderzoeksvraag is daarom: 'Wat is de motivatie van mensen om op Forum voor Democratie te stemmen?'.

2. Populisme & stemgedrag in de literatuur

§2.1 Populisme in Nederland

Aan de hand van 'Populists in Parliament' geschreven door Otjes & Louwerse (2015), politicologen verbonden aan, respectievelijk, de Universiteit van Groningen en de Universiteit van Leiden, kan beter bepaald worden waar Forum voor Democratie past in het politieke spectrum. Verder wordt ook beter duidelijk wat Forum voor Democratie onderscheidt van de PVV en SP. Otjes & Louwerse (Ibid.) vragen zich af of populistische partijen handelen vanuit hun 'rechtse of linkse' oriëntatie, of dat ze puur en alleen gedreven worden door het populisme. De partijen SP en PVV worden onder de loep genomen en met elkaar vergeleken. Otjes & Louwerse concluderen dat de rechtse of linkse positie in het politiek spectrum belangrijker is dan hun gedeelde populistische manier van politiek bedrijven (Ibid.). Alleen als het gaat om supranationale organisaties als de Europese Unie, nemen de twee partijen eenzelfde soort standpunt in. Dit soort grote overkoepelende organisaties moeten volgens hen minder macht hebben. Ook gaat Nederland voor, Nederland staat op één. Aan de hand van onder andere dit artikel kijk ik naar de positie van Forum voor Democratie binnen het politiek spectrum.

Het populisme maakt veel gebruik van het wij-zij denken, waarbij vaak wordt gekeken naar vluchtelingen en de islam, maar door Baudet ook naar 'het partijkartel'. Onder deze groep (de wij groep) ontstaan vaak stereotypes en vooroordelen over de andere groep (de zij groep). De focus ligt vervolgens helemaal op wat de andere groep fout doet, en de slechte kenmerken (Hochschild, 2016). Het is interessant om te kijken in hoeverre Forum voor Democratie inspeelt op deze gevoelens, en wat de respondenten hiervan vinden.

Volgens Roy Kemmers, Jeroen van der Waal en Willem de Koster (2018), cultuursociologen verbonden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, stemmen ontevreden burgers die zich niet gehoord voelen vaak op populistische partijen als de PVV, Forum voor Democratie, 50Plus en SP, of helemaal niet. Deze mensen zijn vaker dan gemiddeld man, laagopgeleid en werkloos of arbeidsongeschikt. Daarnaast hebben ze het gevoel dat hun financiële situatie de laatste jaren achteruit is gegaan. Toch is het beeld wat veel onderzoekers schetsen, namelijk van politiek apathische mensen, volgens Kemmers et al. niet helemaal correct. Deze keuze voor een populistische partij geeft juist op verschillende manieren blijk van politieke betrokkenheid, en geeft deze mensen op verscheidene manieren politieke voldoening (Ibid.). Volgens Kemmers et al. is het uiten

van politieke onvrede juist het praktiseren van democratische waarden: "Ophef over de vertrouwenskloof is daarom misschien eerder een teken van paniek onder de gevestigde orde dan van een daadwerkelijke democratische crisis." (Ibid., p. 9). Verder stellen Kemmers et al. dat mensen met weinig middelen in tijden van economische voorspoed vaker voor een populistische partij kiezen. Daarnaast suggereren zij dat deze mensen vaak zeer goed geïnformeerde burgers zijn, waarvan het niet geheel vreemd is dat zij sceptisch zijn over de 'officiële waarheden' die door legitieme politiek-bestuurlijke instituties zijn aangenomen (Ibid., pp. 9-10). Het is interessant om te kijken in hoeverre dit cultuursociologisch perspectief van Kemmers et al. van toepassing is op mijn respondenten.

Baudet is een politicus die zich op een bepaalde manier presenteert, door veel mensen elitair genoemd. Forum voor Democratie vindt volgens Van Outeren veel aanhangers bij 'elitaire' hoogopgeleide jonge mannen, door Van Outeren van het NRC beschreven als:

"Jonge mannen met net iets te lang haar, die zich hebben uitgedost in een strak pak met een pochet in het borstzakje. Ook populair, de look van televisiepresentator Jort-Kelder, zelf ook aanwezig: van die hoogwaterbroeken met bretels boven nette schoenen zonder sokken." (NRC, 3 juni 2017).

Door zich uit te spreken tegen 'de elite' en standpunten in te nemen die vergelijkbaar zijn aan de PVV lijkt Forum voor Democratie ook populair te zijn bij laagopgeleiden. Het is bijzonder dat hoog- en laagopgeleiden zich aangetrokken voelen tot dezelfde partij. Het hoofdstuk van de Koster & van der Waal in het boek 'Gescheiden Werelden' (2014) laat zien hoe deze groepen verschillen en samen komen. Terwijl Nederland gekenmerkt is door een moreel progressieve consensus over onderwerpen als (homo)seksualiteit en abortus, woedt er een conflict over hoe er omgegaan moet worden met etnische diversiteit en sociale orde. Willem de Koster & Jeroen van der Waal (Ibid.) stellen dat hoogopgeleiden en laagopgeleiden tegenover elkaar staan. Zo zijn hoogopgeleiden bijvoorbeeld minder bevooroordeeld jegens andersdenkenden en minderheidsgroepen, alhoewel er individuele verschillen bestaan is het bestaan van een patroon onomstreden. Laagopgeleiden blijken immigranten met name als een culturele bedreiging te zien, en laagopgeleiden zien immigratie als een bedreiging van hun manier

van leven. De confrontatie met culturele verschillen brengt met name bij mensen met weinig cultureel kapitaal anomie, oftewel vervreemding, teweeg. Er zijn twee vormen van cultureel kapitaal. Allereerst geïnstitutionaliseerd cultureel kapitaal, dat is het vermogen om culturele uitingen te herkennen aangeleerd via het onderwijs. Ten tweede belichaamd cultureel kapitaal, dit is 'verinnerlijkt' en door de socialisatie van bepaalde milieus aangeleerd (Ibid.). Deze confrontatie met cultuurverschillen is volgens De Koster & Van der Waal een meer valide theorie dan de etnische competitietheorie, deze theorie beweert dat de weerstand tegen immigranten voortkomt uit de concurrentie om schaarse hulpbronnen (Ibid.). De etnische competitietheorie wordt steeds vaker verworpen. In mijn onderzoek zal voornamelijk naar geïnstitutionaliseerd cultureel kapitaal gekeken worden.

§2.2 Wat mensen beweegt om te stemmen

Aangezien ik geïnteresseerd ben in de leefwereld van mensen die op Forum voor Democratie stemmen, is Damhuis met zijn boek 'Wegen naar Wilders' (2017) een belangrijke inspiratiebron. In 'Wegen naar Wilders' maakt Damhuis een uitgebreide beschrijving van het leven van verschillende PVV-stemmers, om vervolgens te vragen waarom deze mensen op de PVV gestemd hebben. Door mijn interviews heb ik ook een beeld gekregen van het leven dat de respondenten leiden, dit zal ik minder uitgebreid behandelen dan Damhuis, maar het is zeker relevant.

Damhuis (Ibid.) schetst drie verschillende typen PVV-stemmers. Deze drie verschillende groepen worden omschreven als: 'Verongelijktheid, contributionisme en radicaal conservatisme'. Het eerste type (verongelijktheid) wordt gekenmerkt door een sterk gevoel van onrechtvaardigheid, dit zijn bijvoorbeeld mensen die vinden dat de gevestigde politiek migranten voortrekt. Deze groep bestaat over het algemeen uit laagopgeleiden met weinig financiële middelen.

Het tweede type (contributionisme) vindt dat 'ze te veel geven' (de regering), hiermee wordt bijvoorbeeld verwezen naar het belastinggeld dat naar Griekenland en 'buitenlandse gelukszoekers' gaat. Deze groep bestaat grotendeels uit mensen die afkomstig zijn uit de middenklasse van de samenleving. Dit hebben zij over het algemeen te danken aan hun harde werk in het professionele leven, aangezien veel mensen uit deze groep geen opleiding heeft afgemaakt. Opvallend is dat deze kiezers in het verleden vaker op rechtse partijen als de VVD stemden, terwijl kiezers uit de eerste

categorie vaak niet stemden of stemden voor de PvdA (Ibid., p. 21). Deze kiezers zijn ervan overtuigd dat mensen moeten bijdragen aan de Nederlandse samenleving om erbij te mogen horen.

Het laatste type (radicaal conservatisme) heeft een minder 'persoonlijke' en 'egocentrische' verhouding tot de politiek. Er is hier sprake van een hogere mate van ideologische coherentie, zo zien zij Nederlands lidmaatschap van de Europese Unie als een bedreiging van de nationale democratie. Ook voelen zij zich bedreigd door de toenemende invloed van de islam, terwijl zij vaak geen negatieve gevolgen ervaren (Ibid., pp. 20-23). Verder komt terug dat veel PVV-stemmers (met name uit de derde 'groep') de overtuiging hebben dat de wereld geregeerd wordt door een klein en 'ongrijpbaar' groepje mensen die het slecht voorhebben met Nederland. De derde groep stemde in het verleden ook vaak op de VVD, maar uit teleurstelling over het beleid van de VVD op de voor hun belangrijke thema's stemmen zij nu op de PVV. Het is interessant om te toetsen of Forum voor Democratie stemmers ook te onderscheiden zijn in verschillende typen, en of deze overeenkomen met de drie verschillende typen PVV-stemmers.

Alhoewel er nog niet zoveel onderzoek is gedaan naar de partij Forum voor Democratie, zijn politieke partijen in het algemeen veelvuldig onderzocht. Daarbij is ook de motivatie van mensen om op bepaalde politieke partijen te stemmen onderzocht. Deze onderzoeken kunnen goed gebruikt worden als vergelijkingsmateriaal en daarnaast als inspiratiebron voor bijvoorbeeld de methode. Een voorbeeld van zo'n onderzoek is die van Billiet & de Witte (1995), zij vragen zich af wat mensen motiveert om op een 'nieuwe' extreem rechtse partij te stemmen in België. Het gaat hierbij om de partij 'Vlaams Blok' die populair werd in de jaren 80. De onderzoekers kijken of mensen op het Vlaams Blok stemden uit protest, of vanuit inhoudelijke overwegingen. In het kort concluderen Billiet & de Witte (Ibid.) dat de mensen die stemmen op het Vlaams Blok negatief staan tegenover immigranten en vaak nationalistische gevoelens koesteren. Deze conclusies zijn getrokken met behulp van kwantitatief onderzoek, de variabelen die Billiet & de Witte gebruikt hebben (bijv. negatief tegen migranten, politieke onmacht, criminaliteit etc.) zal ik ook gebruiken in mijn onderzoek.

Volgens D'Hooge, promovendus aan de Tilburg University, heeft sociale klasse invloed op stemgedrag (2016). D'Hooge maakt in het artikel 'Objectieve klasse, inschatting van klasse en stemgedrag in Nederland' onderscheid tussen objectieve- en

subjectieve klasse. De objectieve klasse wordt gebaseerd op de positie van iemand en de economische zekerheden en onzekerheden die iemand dagelijks ervaart. De subjectieve klasse is daarentegen afhankelijk van de inschatting van de persoon in kwestie, tot welke klasse behoort de persoon volgens zichzelf. Hierbij speelt de objectieve klasse wel een rol, de dagelijkse zekerheden en onzekerheden vormen de inschatting van een persoon bij het indelen van zichzelf in een subjectieve klasse (Ibid.). In dit kwantitatieve onderzoek wordt gebruik gemaakt van een regressieanalyse om het effect van objectieve en subjectieve klasse op politieke preferentie te meten. Vervolgens blijkt dat de subjectieve klasse van iemand meer effect heeft op de politieke preferenties van iemand dan de objectieve klasse (Ibid.). In mijn onderzoek wordt gekeken naar de manier waarop respondenten zichzelf en anderen indelen, oftewel hun subjectieve klasse, en naar hun politieke preferentie. Met politieke preferentie wordt bedoeld waar de respondent zichzelf indeelt als het gaat om politieke voorkeur, meer links of meer rechts, meer conservatief of meer progressief. Hoe en waar deelt de respondent zichzelf in en waarom?

Lijphart, onderzoeks-Professor Emeritus in de politieke wetenschap, stelt in zijn boek 'Verzuiling, pacificatie en kentering in de Nederlandse politiek' (1990) dat er in de tijd van de verzuiling sprake was van politieke passiviteit onder burgers in Nederland. Nederlandse burgers waren zeer volgzaam en passief tegenover politiek leiders, dit betekende ook dat mensen vrijwel altijd op dezelfde politieke partij stemden. De passiviteit van de Nederlandse staatsburgers werd door de Nederlandse vorm van democratie bevorderd (Ibid.). Zo kon (en nog steeds) de Nederlandse staatsburger alleen indirect invloed uitoefenen, aangezien de burgers (bijna) nooit rechtstreeks bij politieke beslissingen betrokken wordt. Vanaf de jaren zestig is er volgens Lijphart (Ibid.) sprake van een kentering, de verzuildheid en politieke passiviteit nemen af en de politieke elites treden minder krachtig en zelfverzekerd op. Dit leidt ertoe dat mensen minder geneigd zijn om altijd op dezelfde partij te stemmen. Voor mijn onderzoek is het interessant om te kijken hoe politiek betrokken de respondenten zijn, en hoe politiek betrokken andere mensen zijn volgens de respondenten.

3. Het onderzoek

§3.1 De onderzoeksvragen en opzet

Zoals eerder besproken in de probleemstelling staat de volgende vraag centraal in dit onderzoek: "Wat is de motivatie van mensen om op Forum voor Democratie te stemmen?". Om deze vraag te kunnen beantwoorden worden eerst een aantal andere vragen beantwoord, welke allemaal onderdeel zijn van het antwoord op de hoofdvraag.

1. Wat vinden de respondenten van de Nederlandse samenleving waar we nu in wonen?

2. Hoeveel vertrouwen hebben de respondenten in de landelijke Nederlandse politiek, en de Europese Unie?

3. Wat vinden de respondenten van het huidige immigratiebeleid, en hoe staan ze tegenover migranten & vluchtelingen?

4. Hoe beïnvloeden cultureel kapitaal en objectieve- en subjectieve klasse het stemgedrag van de respondenten?

De motivatie van mensen om op Forum voor Democratie te stemmen heb ik onderzocht door, net als Damhuis (2016), het gesprek aan te gaan met Forum voor Democratie stemmers. Ik heb gekozen voor een kwalitatieve aanpak om te kunnen begrijpen waarom mensen deze keuze gemaakt hebben, het uitgebreide verhaal ('Deep story' van Hochschild) is daarbij belangrijk. Hochschild (2016) is met haar boek 'Strangers in their own land' een inspiratie geweest. Haar vertrekpunt is: "We need to understand those who see government more as problem than solution. And so it was that I began my journey to the heart of the American right" (Ibid., x). Hochschild stelt dat de politieke keuze van iemand alleen begrepen kan worden wanneer je de 'Deep story' kent: "And I don't believe we understand anyone's politics, right or left, without it. For all we have a deep story" (Ibid., p. 135). Om dit verhaal bloot te leggen heb ik gekozen voor het afnemen van semigestructureerde-interviews, en het doen van participerende observaties.

De opzet en de rol van de onderzoeker

Bij het afnemen van de interviews is gebruik gemaakt van een topic list (zie bijlage), om ervoor te zorgen dat aan iedere respondent ongeveer dezelfde vragen gesteld werden. Ik

ben pas na het afnemen van alle interviews begonnen met het analyseren van de transcripten. Volgens Seidman (2006, pp. 112 - 114) is dit de beste manier om zo min mogelijk te vergelijken tijdens de interviews. Zodra je transcripten analyseert voordat je een volgend interview afneemt, ga je vergelijken en antwoorden invullen voor de respondent: "In that way I try to minimize imposing all the generative process of the interviews what I think I have learned from other paricipants." (Ibid., p. 113).

De vragen zijn zo open mogelijk gesteld. Hiermee heb ik geprobeerd de respondent zo vrij mogelijk te laten in zijn of haar antwoord. Tijdens de gesprekken die ik voerde waren zowel distantie als betrokkenheid vereist. Ik heb geprobeerd om zowel mee te praten met de respondent, bijvoorbeeld door te zeggen: "Wat vervelend, dat kan ik me voorstellen". Daarnaast probeer ik voor mij irrelevante verhalen af te kappen door hier niet te veel op door te vragen, in plaats daarvan stelde ik dan de volgende vraag van mij topiclist. Aan het begin van het interview heb ik geprobeerd de respondent uitgebreid te laten vertellen over zijn/haar leven, en daar veel op door te vragen. Dit heb ik gedaan om een rapport op te bouwen, en de respondent het gevoel te geven dat zij mij alles zonder beoordeeld te worden konden vertellen (Bryman, 2012, p. 218). Aangezien de respondenten 'vreemden' voor mij waren, en ik voor hen, was dit belangrijk. Dit ging heel goed, mede doordat alle respondenten zich via een tussenpersoon vrijwillig bij mij hadden aangemeld.

Opvallend genoeg vonden de respondenten mijn afkomst niet (heel) belangrijk. Het feit dat ik sociologie student ben aan de UvA, die voor veel mensen bekend staat als de meest linkse universiteit van Nederland, kwam amper ter sprake. De respondenten waren vooral geënthousiasmeerd over het feit dat ik onderzoek deed naar Forum voor Democratie, ook al sluit hun denkwijze vaak niet aan op die van mij. Zo ontstonden er vrijwel geen discussies tijdens de interviews, de respondenten vertelden over hun leven en politieke keuze en vaak bleef het daarbij. Een enkeling was geïnteresseerd in mijn eigen politieke keuzes, en wilde dan graag weten hoe ik tot dat besluit ben gekomen. Daarbij hielp het ongetwijfeld dat ik als student een aantal studenten heb geïnterviewd, die zelf ook weten wat het is om onderzoek te doen en mensen te interviewen. Veel van de studenten citeerden filosofen, economen en soms zelfs sociologen. Hierbij gingen ze er vaak vanuit dat ik deze wetenschappers kende of de uitspraak wel begreep. In het verleden heb ik vaak kwantitatief onderzoek gedaan, waardoor ik soms op zoek was naar mijn rol als kwalitatief onderzoeker. Zeker in de analyse heb ik daarom

de nodige moeite gehad om de data op een 'kwalitatieve manier' te benaderen, dit is het uitschrijven van waarom iemand iets doet.

§3.2 De onderzoeksgroep

In totaal heb ik elf verschillende mensen geïnterviewd, met een gemiddelde duur van ongeveer anderhalf uur per interview. In de bijlage 'overzicht respondenten' staat de gemiddelde leeftijd en het opleidingsniveau van de respondenten. In het kort is de gemiddelde leeftijd van de respondenten 28,8 jaar, heb ik tien mannen geïnterviewd en één vrouw, en zijn 7 van de respondenten hoogopgeleid en 4 laagopgeleid.

Het was moeilijk om aan veel respondenten te komen omdat ik zelf weinig mensen ken die op Forum voor Democratie gestemd hebben. In mijn directe omgeving kent ook bijna niemand mensen die op Forum voor Democratie gestemd hebben. Het was allereerst mijn intentie om op één specifieke locatie te onderzoeken, namelijk Volendam. Hiervoor had ik gekozen omdat in Volendam relatief (hoogste percentage) de meeste Forum voor Democratie stemmers wonen. Het duurde echter te lang om een ingang te vinden, waardoor ik de focus verlegd heb. Facebook was een uitkomst, via social media ben ik via kennissen in contact gekomen met verschillende mensen die op Forum voor Democratie gestemd hebben. Via deze mensen ben ik weer in contact gekomen met meer mensen die op Forum voor Democratie hebben gestemd (het zogenaamde sneeuwbaleffect). Via zes verschillende ingangen heb ik met elf mensen gesproken, woonachtig in verschillende plaatsen in Nederland. Uiteindelijk heb ik met vier Volendammers gesproken, en met vier mensen uit Gouda. Verder met één persoon uit Almere, één persoon uit Ede en één persoon uit IJsselstein. De ervaringen die zij uit hun omgeving halen die van invloed zijn op hun stemgedrag worden meegenomen in dit onderzoek. Daarnaast heb ik deze respondenten gevraagd hoe het kan dat veel mensen in hun omgeving op Forum voor Democratie gestemd hebben, ook deze uitkomsten zijn interessant voor dit onderzoek. Om de privacy van de respondenten te beschermen worden de namen van de respondenten aangepast in dit onderzoek.

Ook ben ik aanwezig geweest bij twee bijeenkomsten van Forum voor Democratie. Beide bijeenkomsten waren in Amsterdam. De eerste was een meeting in Amsterdam-Noord om de kiezers te bedanken voor hun stem bij de gemeenteraadsverkiezingen. De tweede bijeenkomst was een kleinschalige lezing in Amsterdam. Opvallend was dat de gemiddelde leeftijd bij deze bijeenkomsten een stuk

hoger lag dan de gemiddelde leeftijd van de respondenten (28,8 jaar) in dit onderzoek (zie overzicht respondenten in bijlage). Met name bij de eerste bijeenkomst, in Amsterdam-Noord, was zeker 50% boven de 40 jaar oud en man. Ongeveer 20% van de aanwezigen was vrouw, ook hiervan lag de gemiddelde leeftijd boven de 40. De tweede bijeenkomst trok meer studenten, ook hier vooral mannen, maar naar eigen inschatting lag de gemiddelde leeftijd ook hier boven de gemiddelde leeftijd van de respondenten. Ik heb een aantal mensen gesproken tijdens deze bijeenkomsten en kreeg over het algemeen vergelijkbare reacties op mijn vragen als tijdens de interviews.

Uit een analyse van I&O Research (2017), een naar eigen zeggen 'maatschappelijk betrokken onderzoeksbureau dat werkt voor de overheid en non-profit organisaties', over Forum voor Democratie blijkt dat 76% van de Forum voor Democratie stemmers man is. Forum voor Democratie trekt verder zowel laag- als hoogopgeleiden aan, al bestaat het grootste deel van de stemmers uit middelbaar opgeleiden. Dit sluit niet aan bij de gemiddelde ontevreden burger zoals die geschetst wordt door Kemmers et al. (2018). Forum voor Democratie stemmers zijn wel vaak man, maar hoger opgeleid, en niet vaak werkloos (I&O Research, 2017). Verder trekt Forum voor Democratie mensen van alle leeftijden aan, opvallend genoeg ook een groot aantal 65 plussers (Ibid.). Forum voor Democratie is zo ook een concurrent van de partij 50Plus, 12% van de mensen die tijdens de afgelopen Tweede Kamer verkiezingen op 50Plus hebben gestemd overweegt om in de toekomst op Forum voor Democratie te stemmen. Dit geldt voor 10% van de PVV stemmers, 4% van de CDA stemmers, 3% van de SP stemmers en 3% van de VVD stemmers.

Er is dus een hoge mate van pluriformiteit binnen de Forum voor Democratie stemmers, vrijwel alles past. Dit komt voor een deel door de stijl van Thierry Baudet en Forum voor Democratie, hiermee trekt Baudet veel mannelijke studenten aan (NRC, 3 juni 2017). Verder heeft Forum voor Democratie deels een populistische retoriek, door bijvoorbeeld hard op te treden als het gaat om immigratie/integratie en Nederland op één te zetten (nationalistisch). Verder zijn ze (hyper) individualistisch, ze staan voor meer rechten voor het individu. Dit terwijl Forum voor Democratie daarnaast het democratische aspect heel belangrijk vindt, dus de burgers samen hebben de macht. Met deze combinatie van standpunten en stijl worden verschillende typen mensen aangesproken, dit blijkt ook uit de data van I&O Research (2017).

§3.3 Tekortkomingen aan dit onderzoek

Ik heb helaas maar één vrouwelijke stemmer geïnterviewd, omdat ik niet meer vrouwelijke Forum voor Democratie stemmers kon vinden. Uit onderzoek van I&O Research (2017) blijkt dat 24% van de stemmers op Forum voor Democratie vrouw is, bijna een kwart. Deze groep wordt dus ondervertegenwoordigd in mijn onderzoek, en gezien de reputatie van Thierry Baudet en Forum voor Democratie is het interessant om een vervolgonderzoek op deze groep te richten. Wat motiveert vrouwen om op Forum voor Democratie te stemmen en hoe staan zij tegenover de 'vrouwonvriendelijke' uitspraken van Baudet en Forum voor Democratie in het algemeen?

Mijn onderzoeksgroep is dus eenzijdig en bestaat vooral uit relatief jonge mannen. Daarnaast heeft een groot deel van de respondenten in het verleden op de VVD gestemd, en distantiëren zij zich van de PVV. Dit terwijl uit het onderzoek van I&O Research (Ibid.) blijkt dat 40% van de Forum voor Democratie stemmers de PVV ziet als tweede keuze. De VVD staat wel op nummer twee met 19% gevolgd door 50plus (12%) en het CDA (10%). Uit het onderzoek van I&O Research blijkt verder dat, naast een grote groep studenten en jongeren, ook een grote groep 50 plussers op Forum voor Democratie stemt. In mijn onderzoek spreek ik vooral met studenten en jongeren, en is de oudste respondent 48 jaar. Doordat mijn onderzoek is gebaseerd op de verhalen van elf mensen is het onrealistisch om te generaliseren naar een grotere populatie.

4. De Forum voor Democratie stemmers

Om mijn hoofdvraag te kunnen beantwoorden sprak ik, als gezegd uitgebreid met elf Forum voor Democratie stemmers. Aangezien dit meer dan driehonderd pagina's aan transcripten heeft opgeleverd is het belangrijk om de meest relevante data uit de transcripten te halen. Dit is ook gelijk één van de moeilijkste onderdelen van dit onderzoek. Het maken van profielen kan hierbij helpen, zo stelt Seidman: "It allows us to present the participant in context, to clarify his or her intentions, and to convey a sense of process and time." (2006, p. 119). Deze profielen geven zo een kort beeld van het leven (de context) van de respondenten, en een samenvatting van de intenties van de respondenten. Hierdoor kan de data, samengevat in terugkomende thema's als de Europese Unie, beter begrepen worden. In dit hoofdstuk wordt kort verteld wie deze mensen zijn en wat zij in het dagelijks leven doen. Het gaat hierbij om: Jack, Teun, Jesse, Daan, Niels, Sandra, Harm, Tobias, Dave, Jason en Matthijs.

Jack is een 24 jarige sociologie student in Amsterdam afkomstig uit Volendam. Op dit moment is hij werkzaam als tourgids in Amsterdam, en als stagiair bij een platform die vrijwilligers met vrijwilligerswerk verbindt. Jack vertelt dat hij er nooit 'echt bij hoorde' in zijn dorp aangezien één van zijn ouders oorspronkelijk niet afkomstig is uit Volendam. Daarom werd Jack vroeger altijd een 'bodywarmer' genoemd, dit is een bijnaam voor mensen die 'half Volendams' zijn en 'half van buiten Volendam' komen. Volendam heeft een sterke eigen identiteit en werkt als een groot collectief. Jack heeft in het verleden meerdere malen zijn eigen identiteit en oppositie tegen mensen in het dorp uitgesproken, maar voelt zich de laatste jaren toch steeds meer verbonden met het dorp. Deze 'sociale structuren' zoals Jack dat noemt hebben veel invloed op hem gehad. Allereerst wilde Jack sociaal dienstverlener worden, maar hij merkte dat de sociaal dienstverlener "heel erg ingesloten zit in bureaucratie en sociale structuren, en heel erg weinig eigen ruimte en invloed heeft op de sociale structuren waarbinnen hij moet functioneren". Door middel van het studeren van sociologie wil Jack deze sociale structuren beter leren begrijpen en verbeteren. Jack is lid van Forum voor Democratie en heeft al verschillende lezingen en bijeenkomsten bijgewoond. Daarnaast wil Jack graag vrijwilligerswerk doen voor Forum voor Democratie, alleen laat de partij hem niet meer doen dan flyeren. Dit vindt Jack echter te weinig, en hij is daarom een beetje teleurgesteld in de organisatie.

Teun is 21 jaar oud en administratief medewerker bij Randstad Nederland, hij woont in Volendam. Teun heeft een jaar 'International Business and Languages' gestudeerd aan de Hogeschool van Amsterdam, en gaat het aankomende jaar beginnen met Geschiedenis aan de Vrije Universiteit. Hij stelt dat Forum voor Democratie het goed doet in Volendam omdat:

"Forum voor het gevoel van veel mensen tussen de PVV en VVD ligt. Volendam is sinds mensenheugenis rechts, echter wilden sommige mensen zich niet associëren met de PVV. Thierry kwam voor veel mensen een stuk minder tokkie over dan Geert dus dat was de logische keuze.".

Teun heeft eerder op het CDA gestemd, en is geen lid van Forum voor Democratie. Jesse is ook 21 jaar oud en studeert geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Naast zijn studie werkt hij als visverkoper bij 'het familiebedrijf' in Volendam, en loopt hij stage bij een vermogensbeheerder. Verder is Jesse fanatiek bezig met kickboksen, naar eigen zeggen omdat: "De wereld is niet zo'n hele mooie plek, het is mooi, vooral in Nederland, maar het (plegen van geweld) gebeurt natuurlijk nog wel. En als je jezelf kan verdedigen is dat natuurlijk een geruststellende gedachte.".

Jesse wil zo zelfredzaam mogelijk zijn en vindt individuele rechten heel belangrijk, daarom wil hij een zo klein mogelijke overheid. Daarnaast vindt Jesse dat de politiek voornamelijk eigen belangen en interesses dient, en politici niet alleen bezig zijn met het 'bedrijven van goed beleid'. Volgens Jesse is Forum voor Democratie populair in Volendam omdat daar: "een zekere aversie is tegen conflict vermijdend gedrag en partijen die het propaganderen". Daarnaast wonen er een groot aantal ondernemers die 'met het falen van de VVD' hebben besloten op Forum voor Democratie te stemmen. Jesse is lid van Forum voor Democratie en gaat met enige regelmaat naar bijeenkomsten en lezingen.

Daan is ook 21 jaar en student toegepaste wiskunde aan de Hogeschool van Amsterdam. Ook Daan woont in Volendam. Hij sport en gamet veel met vrienden, en is weinig met de politiek bezig. Daan heeft 'matig veel' vertrouwen in de politiek, zijn

vertrouwen in de politiek zou toenemen als de politiek een paar 'kleine dingen' zou veranderen. Het gaat hem vooral om objectiviteit, politici moeten met feiten komen en 'er niet omheen praten'. Daarnaast vindt Daan ook dat politici hun standpunt aan moeten kunnen passen als iemand anders een beter standpunt heeft. Volgens Daan houden politici zich teveel vast aan de belangen van hun achterban waardoor niet altijd objectief gekeken wordt naar de best mogelijke oplossing. Forum voor Democratie probeert naar zijn idee wel objectief te blijven, hierbij geeft hij het voorbeeld van het aftreden van Halbe Zijlstra waarin Baudet zijn mening aanpaste na een 'goed argument' van Wilders. Daan is (nog) geen lid van Forum voor Democratie, hij vertelt dat hij eerst wil kijken hoe Forum gaat regeren en hoe ze zijn in uitvoerende rol.

Niels is een 46 jaar oude ondernemer en woont in Gouda. Niels is naar eigen zeggen veel bezig met politiek, en lid van Forum voor Democratie. Zo is hij in de landelijke politiek actief bezig met het 'promoten' van Forum voor Democratie door te flyeren en als coördinator van de provinciale activiteiten. Op lokaal niveau heeft Niels zich verkiesbaar gesteld voor de VVD, dit om een rechts tegengeluid te bieden aan het 'linkse Gouda'. Zodra Forum voor Democratie ook op lokaal niveau gaat meedoen wil hij zich voor deze partij verkiesbaar stellen. In het verleden stemde Niels altijd op VVD, behalve in de periode van Pim Fortuyn, toen heeft hij LPF gestemd. Niels heeft weinig vertrouwen in de landelijke politiek, zo zegt hij: "We leven niet echt in een dictatorschap, maar je zou het bijna wel zeggen inmiddels.". Dit zegt Niels omdat de politiek volgens hem gewoon doet wat 'ze' willen, met als voorbeeld D66 die de donorwet 'er door probeert te pushen'. Daarnaast heeft de VVD teleurgesteld door niet daadkrachtig te zijn ten opzichte van het integratiebeleid, en te veel te investeren in de Europese Unie. De VVD schuift volgens Niels wel op naar rechts om de concurrentiestrijd aan te gaan met Forum voor Democratie, dit ziet hij als een goede bijkomstigheid.

Sandra is 48 jaar oud en jurist, ook zij woont in Gouda. Ze heeft pas een paar jaar geleden rechten gestudeerd, daarvoor heeft ze een opleiding detailhandel afgerond. Inmiddels heeft Sandra haar eigen stichting waarbij ze mensen die geen toegang hebben tot het recht kosteloos bijstaat. Door haar werk als jurist heeft ze vaak aanvaringen met de overheid. Sandra heeft geen vertrouwen in de politiek: 'helemaal nul', dit komt doordat de politiek in haar ogen op een manipulatieve manier dingen 'er door probeert te douwen zonder dat daar draagvlak voor is'. Ze vindt het 'een schande hoe de politiek met zijn burgers omgaat'. Omdat ze zoveel commentaar heeft op de overheid heeft ze

besloten om zich verkiesbaar te stellen voor Forum voor Den Haag. Daarnaast behoort ze tot één van de eerste vijfhonderd leden van Forum voor Democratie.

Harm is 36 jaar oud en woont in een klein dorp in de omgeving van Gouda. Harm vertelt dat hij geen opleiding heeft gevolgd, omdat dit door zijn ouders werd afgeraden. Na de middelbare school is hij gelijk gaan werken, maar is nu van plan om natuurwetenschappen te gaan studeren. Harm is schrijver in de theologie en filosofie en daarnaast klusser. Harm is opgegroeid op de Veluwse bijbelgordel en heeft een Christelijke achtergrond. Op dit moment schrijft Harm een 'messiaans manifest voor een messiaanse beweging'. Het Christendom is volgens hem een soort imperiale gedachtenpolitie oorspronkelijk gereguleerd door de staat. Harm stelt dat de bijbel cultureel bedoeld is dat gaat over: "het beloofde land en hoe je dat dan vormgeeft, hoe je je kleren draagt, en hoe je je dieren onderhoudt.". Volgens Harm zijn de Nederlanders als volk hun identiteit verloren, en dit is waar Forum voor Democratie op inspeelt. Forum voor Democratie wil een 'renaissance', deze partij gelooft in de waarden zoals in de 16e eeuw waarin Nederland nog enig 'recht van spreken had'. Alhoewel hier ook de slavenhandel uit volgde, iets waar Harm fel op tegen is en niet naar terug wil, was dit wel een tijd waarin Nederlanders een stuk meer trots en eigenwaarde hadden. Zo stelt Harm dat: "Forum wil daar wat mee doen, die wil daar naar toe terug dat wij onze eigenwaarde krijgen, terug naar dat we weten dat we een volk zijn, en daar ga ik voor.". Harm is daarom lid geworden van Forum voor Democratie en wil hier actiever in worden. Forum voor Democratie heeft ervoor gezorgd dat zijn vertrouwen in de partij politiek, die matig was, is toegenomen.

Tobias is 25 jaar oud en is bijna afgestudeerd als allround laborant, een MBO niveau 3 opleiding. Hij woont in Gouda en gamet en leest veel. Tobias zegt dat hij veel met politiek bezig is, en hier ook veel over leest en 'politieke filmpjes kijkt'. Met name ontwikkelingen in Amerika vindt hij interessant, vooral met betrekking tot Trump (alhoewel hij geen fan van hem is). Ook heeft hij de biografie van Putin gelezen. Beide politiek leiders vindt hij erg interessant. In het verleden heeft Tobias vrijwilligerswerk gedaan voor de PVV, maar met de opkomst van Forum voor Democratie is hij 'overgestapt'. Volgens Tobias valt de PVV, en dan met name Wilders, vaak in herhaling in de argumentatie. Tobias is nu, rondom verkiezingstijd, vrijwilliger voor Forum voor Democratie. Hij deelt flyers uit en hangt posters op, maar zou in de toekomst ook graag politieke debatten bijwonen namens Forum voor Democratie.

Dave is 23 jaar oud en inmiddels twee en een half jaar fietsenmaker in zijn woonplaats Ede. Hij is na de mavo aan het werk gegaan en volgt nu naast zijn werk de opleiding tweewielerspecialist. Dave is weinig bezig met de politiek, hij vindt het niet zo interessant. Dave is geen lid van Forum voor Democratie. Alhoewel Dave het gevoel heeft dat er 'hele slimme mensen' in de politiek zitten, heeft hij weinig vertrouwen in de politiek. Dit komt omdat 'ze' volgens hem niet precies weten wat er speelt in de samenleving. Dit gevoel is anders als het gaat om Forum voor Democratie, deze partij weet hem via Facebook wel te boeien. Zo vindt hij 'Thierry en Hiddema heel enthousiast en charismatisch', daarnaast bespreken zij punten die hij belangrijk vindt als: 'integratie, immigratie en het leger'. Voordat Forum voor Democratie werd opgericht had Dave nog nooit gestemd. Dave heeft eerder wel overwogen om op de PVV te stemmen, maar hij vindt dat Wilders minder overtuigend kan spreken en te veel in herhaling valt.

Jason is 21 jaar oud en volgt de opleiding Music Productions aan het ROC Amsterdam. Hij woont in Almere en werkt naast zijn studie als teamleider bij de Albert Heijn. De moeder van Jason heeft lang geen werk gehad en heeft daarom een uitkering, hij heeft ervaren hoe moeilijk het is voor iemand om hieruit te komen. Hij stelt dat zijn moeder niet verzorgd wil worden, maar dat het heel lastig is voor een vrouw boven de vijftig om een baan te vinden. Uiteindelijk is zijn moeder, na hard werken en solliciteren, aan een baan gekomen. Dit is één van de belangrijkste redenen dat Jason gelooft in individuele vrijheden en een kleine overheid. Hij stelt dat (bijna) iedereen overal kan komen zolang je maar de juiste 'drive' hebt.

Matthijs is 31 jaar oud en financieel adviseur bij de Rabobank op het gebied van vermogen. Matthijs woont met veel plezier in IJsselstein Hij is begonnen met de studie uitvoerend horeca ondernemer op het MBO in Amsterdam. Daarna is hij via een uitzendbureau bij DHL terecht gekomen, waar hij tot aan de transportcrisis gewerkt heeft. Vervolgens kwam Matthijs bij de Rabobank terecht, waar hij inmiddels een hoop interne (post HBO) opleidingen gevolgd heeft. Matthijs wil niet te veel werken, maar wel genoeg verdienen. Zijn motto is dan ook: "Dat ik vooral niet leef om te werken, maar werk om te leven.". Matthijs heeft redelijk veel vertrouwen in het politieke systeem in het algemeen, dus in de eerste en tweede kamer. Het functioneren van de politieke partijen binnen dit politieke systeem is een tweede, Matthijs gelooft dat de prioriteiten van de volksvertegenwoordigers soms niet direct liggen bij "het beste doen voor degene die ze vertegenwoordigen".

5. De Nederlandse samenleving

De Nederlandse samenleving is een nogal breed begrip, waarbij hier vooral gekeken wordt naar de ervaringen van respondenten in Nederland. Hoe vinden de respondenten dat het gaat met Nederland als land, en hoe komt dit? De respondenten zijn verdeeld als het gaat om deze vraag, en over het algemeen gematigd positief.

§5.1 De stand van Nederland

Om te beginnen stelt Harm dat de welvaart ongekend is, historisch gezien. Er is een algemene gedachte bij de respondenten dat Nederland er de laatste jaren economisch flink op vooruit is gegaan. Dit gaat in tegen wat Kemmers et al. (2018) zeggen over mensen die op populistische partijen stemmen, volgens Kemmers et al. hebben die vaak het gevoel dat hun financiële situatie de laatste jaren achteruit is gegaan. Verder is er volgens Harm sprake van veel keuzevrijheid, men kan het leven min of meer zelf vorm geven daar waar het bijvoorbeeld gaat om het kiezen van een opleiding. Verder leven we in een veilig land, waar het geweldsaspect voor een groot deel is verdwenen. Het feit dat het goed gaat met de economie, en dat de criminaliteitscijfers laag zijn, vinden vrijwel alle respondenten belangrijk.

Er heerst echter een gevoel dat al deze 'mooie' dingen in Nederland zomaar kunnen verdwijnen. De wereld is volgens een aantal respondenten namelijk niet zo'n mooie plek met veel narigheid. Zij vinden dat "wij hier als Nederland" voor moeten waken. Dit geldt ook voor Forum voor Democratie, volgens de respondenten geeft de partij veel om Nederland en zij vinden het belangrijk om de bestaande samenleving te verdedigen. Verder maken veel respondenten zich zorgen over het publieke debat. Zo stelt Jesse dat: "Het open debat wordt letterlijk de keel in gedrukt, of de nek omgedraaid, en dat vind ik persoonlijk het meest schadelijke van wat er in Nederland gewoon is.". Hij, en andere respondenten met hem, heeft het gevoel dat je mening niet telt als deze niet gelijk is aan de menigte. Jesse is student aan de Universiteit van Amsterdam en heeft het gevoel dat je binnen de universiteit weinig kan zeggen. Aangezien Jesse 'heel rechts' is en het overgrote deel binnen de universiteit 'nogal links' wordt hij gezien als de 'persona non-grata', een persoon die niet gewenst is. Daarnaast geven veel mensen Forum voor Democratie stemmers het gevoel dat hun mening fout is, en dat ze dit nog moeten inzien.

§5.2 De Nederlandse politiek

De respondenten zijn over het algemeen negatief over de Nederlandse politiek. Er moet hier echter wel een onderscheid gemaakt worden tussen drie verschillende dingen. Allereerst wordt er veel gesproken over de partijpolitiek, hier zijn alle respondenten heel negatief over. Er is weinig tot geen vertrouwen in de partijpolitiek, en hiermee wordt gedoeld op alle partijen behalve Forum voor Democratie (met enige nuances bij sommige partijen). Met 'de partijpolitiek' wordt verwezen naar alle partijen die tot op het heden geregeerd hebben, en dan met name de 'grotere partijen'. De respondenten noemen vooral de VVD, PvdA, CDA en D66. Interessant is dat de respondenten zowel 'linkse partijen' als 'rechtse partijen' niet vertrouwen, binnen deze partijpolitiek speelt het eigen belang een te grote rol. Nieuwe partijen als de Piratenpartij, Forum voor Democratie en ook DENK (waarbij veel respondenten benadrukken het helemaal niet met de partij eens te zijn) zeggen meer waar het op staat, en proberen er te zijn voor de burgers.

Ten tweede hebben de respondenten het vaak over 'het politieke spel', waarbij politici en partijen zich beter voordoen dan ze daadwerkelijk zijn. Daarnaast geven deze politici het niet toe wanneer 'ze' fout zitten, en maken ze irrelevante onderwerpen heel belangrijk. Dit alles vertraagt het politieke proces waardoor er minder daadkrachtig opgetreden wordt en besluitvorming traag tot stand komt. Matthijs, Jesse en Niels betwijfelen ook dat de politici 'er voor hun' zitten, en naar de belangen van de burger handelen. Alle respondenten geloven in het 'politieke kartel verhaal' van Baudet, en dat hierdoor de prioriteiten van de volksvertegenwoordigers niet direct bij het volk liggen. "Wat wel goed gaat is dat er steeds meer wakkere burgers zijn", Sandra verwijst hier naar het feit dat steeds meer mensen 'inzien' dat de politiek niet goed functioneert. Dit is bijvoorbeeld te merken aan de stijging in het aantal zetels van Forum voor Democratie, dé partij voor de wakkere burger die het publieke debat belangrijk vindt. Ten derde wordt gesproken over 'het politieke systeem', hierbij gaat het over de opzet van de Eerste & Tweede kamer. Over het algemeen zijn de respondenten tevreden over dit systeem, zo zegt Matthijs: "In algemene heb ik vertrouwen in het systeem. Er hoeft van mij niet veel veranderd te worden, alleen de uitvoering van het systeem dat kan wat mij betreft wel een stuk beter.". Ten derde is er nog 'de politiek met de grote P', zoals Jack dat verwoordt. Hierbij hebben de respondenten het over collectieve acties om iets te veranderen in Nederland.

De politiek kan hierbij een rol spelen, maar dit is niet noodzakelijk. Volgens meerdere respondenten wordt de rol van de politiek namelijk overschat, de politiek maakt zichzelf volgens Jason, Daan en Jack belangrijker dan zij daadwerkelijk is. Het merendeel van de respondenten is daarom ook voor een kleinere overheid, zij verwachten dat burgers veel taken van de overheid kunnen overnemen. Dit is een interessant gegeven. Kemmers heeft het in zijn stuk 'Waarom gaan populistische kiezers überhaupt stemmen?' (25 juli 2017) over twee machtoriëntaties, allereerst mensen met het idee dat de politieke macht in 'Den Haag' ligt, ten tweede de mensen die denken dat de politieke macht juist niet in 'Den Haag' ligt, maar in handen is van de markt en multinationals. Volgens Jason, Daan en Jack is de politieke macht in Den Haag aanzienlijk kleiner dan politici beweren. 'Politiek met de grote P', en de markt (en dan met name bedrijven) kunnen ook een rol spelen in het verzorgen van collectieve voorzieningen.

Forum voor Democratie

Voor veel van de respondenten is Forum voor Democratie een frisse wind in de tweede kamer tussen een aantal 'vastgeroeste partijen als de VVD en de PvdA'. Zo vertelt Matthijs dat:

"De manier van politiek bedrijven spreekt me erg aan, ik heb geen partij nodig met jarenlange staat van dienst om mijn stem op uit te brengen, ik kan ook prima vertrouwen op een goed idee of een goed plan ook als dat is van iemand die daar nog niet eerder mee is gekomen of daar nog niet lang mee bezig is."

Volgens Jesse draaien alle politieke partijen veel te veel en is het niet duidelijk waar partijen voor staan, ze wisselen met enige regelmaat van standpunten. Partijen en politici doen 'wat hen goed uitkomt'. Dit geldt volgens Jesse niet voor Forum voor Democratie: "Je ziet wel dat er nog partijen zijn die er moeite voor doen of in ieder geval tegenstand proberen te bieden.". Forum voor Democratie wordt door een aantal respondenten vergeleken met Lijst Pim Fortuyn (LPF). Volgens Jack heeft Forum voor Democratie wel geleerd van LPF, aangezien dat een 'one man show' was van Pim Fortuyn, door een goed georganiseerde partij op te zetten. Tobias verwacht dan ook dat Forum voor Democratie dingen kan veranderen in de Tweede Kamer, met name in het aanscherpen van het politieke debat. Forum voor Democratie 'speelt het politiek

spelletje' minder en probeert dingen te veranderen. Daan vertelt over het digitaal stemmen wat ze willen invoeren om de stemmen efficiënter te kunnen tellen, en het zakenkabinet dat Forum voor Democratie wil invoeren. In een zakenkabinet worden ministerposten opgevuld door professionals met ervaring in de betreffende sector. Opvallend is dat Jack het totaal niet eens is met het klimaatbeleid van Forum voor Democratie, dat stelt dat het klimaatprobleem propaganda is van de duurzame industrie. Volgens Jack is het klimaatprobleem juist hét grootste probleem van deze tijd. Jack, en anderen met hem, benadrukken echter dat: "Er is geen enkele partij waar je het altijd mee eens bent, maar Forum voor Democratie komt wel voor zeker 80% overeen met wat ik vind".

Verder erkent Jack dat Forum voor Democratie deels dezelfde problematiek aankaart als de PVV, en daarom dezelfde mensen aanspreekt. Jack spreekt echter van één groot verschil, zo probeert Forum voor Democratie in tegenstelling tot de PVV niet op de 'onderbuik gevoelens' van de kiezers in te spelen: "Het is niet zo van Henk en Ingrid zitten op de bank en ehh, zien mensen binnenkomen en denken bij zichzelf he ik zit hier werkloos op de bank en dan krijgen Mohammed en Ali wel werk. Ik denk dat de FvD minder op dat soort mensen uit de samenleving aan het inspelen is. Ik denk dat ze meer erkennen dat ondernemen fundamenteel belangrijk is, want ondernemen is werk creëeren. Het gaat om echt dingen met elkaar kunnen doen."

Niels beaamt dit, hij stelt dat vooral midden- en kleinbedrijf (MKB) ondernemers of ZZP ondernemers op Forum voor Democratie stemmen. Zoals eerder gezegd blijkt uit het onderzoek van I&O Research (2017) dat er een hoge mate van diversiteit is bij de Forum voor Democratie stemmers.

Thierry Baudet

Volgens Jason en Daan wil Baudet oprecht dingen veranderen binnen de politiek. Veel van de respondenten hebben vertrouwen in de oprechtheid van Baudet, en daarmee ook met de partij Forum voor Democratie. Jason zegt er het volgende over:

"Ik denk ook niet dat hij in de politiek is gegaan om er economisch voordeel uit te krijgen. Ik denk echt gewoon dat hij ehhm, dat hij door zijn eigen morele kwestie gewoon ziet van: dit werkt niet en dit wil ik veranderen."

Daarnaast wordt de manier waarop Baudet het politieke debat voert gewaardeerd. Volgens Sandra, Harm, Teun en Jesse zorgt Baudet voor 'een beetje entertainment' in de politiek. Door politieke punten op een vernieuwende manier in het debat te brengen is Baudet aansprekend. Zo vertelt iedere respondent over dat Baudet met een 'bomvest' aan de Tweede Kamer toesprak over de slechte staat van het materiaal van het Nederlandse leger. De manier waarop Baudet zijn speech bracht samen met zijn voorkomen trekt aandacht, iets wat de respondenten erg kunnen waarderen.

Er is een zekere vorm van respect voor Thierry Baudet (voor Jason: 'de heer Baudet') bij een aantal respondenten, zo waardeert Jason het bijvoorbeeld dat Baudet soms terugkomt op eerdere uitspraken:

"Bij het Forum voor Democratie heb ik een aantal keer de heer Baudet horen zeggen van ja misschien ehh misschien is dat wel een beter oplossing, of nou ik zit fout misschien had ik dat anders moeten doen. Dat zie je eigenlijk nooit terug bij de andere politieke partijen, van links naar rechts maakt niet echt uit."

Deze eigenschap van Baudet wordt ook door Daan en Teun genoemd.

Sandra vertelt geen last te hebben van 'seksistische' opmerkingen vanuit Forum voor Democratie, en dan met name van Baudet. Ook zij stelt dat Baudet 'gewoon de feiten op tafel legt', alhoewel Baudet dit af en toe misschien wat 'handiger' kan doen is er verder niks mis mee. Verder stelt Sandra dat vrouwen niet op Forum voor Democratie stemmen omdat 'hij gewoon een walgelijke vent is', waarmee ze doelt op zijn manier van doen en praten. Dit is de reden dat sommige vriendinnen van Sandra niet op Baudet stemmen. Sandra kijkt daar echter doorheen en vindt de standpunten van Forum voor Democratie goed. Het feit dat Baudet zich presenteert als een intellectueel speelt daarin ook een rol, dit maakt hem voor de respondenten meer geloofwaardig.

Opvallend is dat Baudet niet gezien wordt als de drijvende kracht achter Forum voor Democratie. Zo stelt Daan dat: "Als iemand anders, laten we zeggen een random vrouw Linda met dezelfde opleiding, en dezelfde standpunten en alles zou komen, dat zou

voor mij even goed zijn.", het gaat dus om het expertise van de fractievoorzitter en de standpunten van de partij, niet om de persoon Thierry Baudet.

Tijdens de eerste bijeenkomst van Forum voor Democratie kreeg ik een heel andere indruk, vrijwel iedereen wilde maar al te graag een gesigneerd boek van Baudet hebben. Verder reageerde de aanwezigen extreem enthousiast na speeches van Thierry Baudet, waar eerder minder reactie was op andere partijleden die dezelfde boodschap probeerde over te brengen. Veel aanwezigen vertelden mij toen ook dat het 'charisma' van Baudet belangrijk was in hun betrokkenheid bij de partij, omdat hij de mensen echt het gevoel gaf dat 'ze wat kunnen veranderen'.

Sandra en Niels hebben in het verleden allebei op LPF gestemd. Volgens hen is Forum voor Democratie niet de 'one man show' zoals LPF dat was. Forum voor Democratie is, volgens Niels en Sandra een goed georganiseerde partij. Toch denkt Sandra dat Forum voor Democratie vooral veel kan veranderen mét Baudet, en heerst er een bepaalde angst bij haar dat hij ook vermoord kan worden: "Ik denk dat bij de eerstvolgende verkiezingen, en Thierry leeft nog, want dat is natuurlijk vraag 2, dan denk ik dat er een hoop gaat veranderen".

Politieke betrokkenheid

Volgens Niels is de politieke passiviteit, waar Lijphart (1990) over spreekt, nog niet verdwenen en stemmen veel mensen nog steeds altijd op dezelfde partij. Matthijs stelt dat deze mensen vaak niet eens nagaan of die partij in het afgelopen termijn goed gehandeld heeft, en of de partij zijn afspraken met de kiezers is nagekomen. Ook Jesse ziet dit, en vindt dat mensen hun keuze moeten baseren op de huidige politieke standpunten van een partij, niet op de staat van dienst. Alle respondenten vinden het kwalijk dat de meeste burgers niet politiek betrokken zijn. Volgens de respondenten kunnen referenda de oplossing zijn, al is er geen eenduidige mening over hoe deze referenda uitgevoerd moeten worden. Matthijs, Jesse, Niels, Tobias en Teun zijn voor bindende referenda waarbij de overheid bepaalt wanneer een referendum gehouden moet worden. Volgens Jesse kan iedereen dan beter voor zichzelf beslissen of de beslissing goed is op lange termijn of niet:

"Dan heb je niet meer dat er vanuit een partij dogma wordt beslist, maar dat je vanuit je eigen individualistisch perspectief zegt dit dient mij of dit dient mij niet ... en ik heb het

gevoel dat, als je referenda meer standaard maakt, mensen er steeds meer mee bezig zullen zijn. Weet je mensen houden van praten, één van de grootste onderwerpen die je kan hebben in je gesprekken is natuurlijk toch wel politiek." Politieke betrokkenheid is dus belangrijk voor de respondenten, en referenda zijn een manier om dit te stimuleren. Daarnaast zijn Jack, Tobias, Sandra, Jesse, Harm en Niels lid van Forum voor Democratie. Jack vind dat je als lid goed geïnformeerd wordt door de partij, bijvoorbeeld als de partij een motie indient. Daarnaast worden leden op de hoogte gehouden van evenementen georganiseerd door Forum voor Democratie, en kunnen leden hier (bijna altijd) gratis naartoe gaan. Daarnaast steun je de partij financieel, wat volgens Jesse belangrijk is:

"Als je overtuigd bent van de principes van een partij, overtuigd bent van de partijstandpunten: 'Put your money where your mouth is', en steun ze daarin. Want je hebt toch die exposure nodig als partij."

Volgens Kemmers et al. (2018) zijn mensen die voor een populistische partij kiezen, in tegenstelling tot wat veel onderzoekers stellen, op verschillende manieren politiek betrokken. Dit geldt ook voor de bovenstaande respondenten die lid zijn van Forum voor Democratie, naar bijeenkomsten gaan, moties doornemen en de partij financieel willen steunen. Bovenstaande respondenten vinden het kwalijk dat veel mensen politiek niet betrokken zijn, en dat Forum voor Democratie mensen stimuleert om meer politiek betrokken te zijn geeft ze voldoening. De politieke passiviteit voor 1960 waar Lijphart over schrijft is volgens de respondenten nog niet helemaal verdwenen. Nederlandse burgers moeten meer bezig zijn met de politiek en politici afrekenen op hun prestaties.

6. Samenleven in Nederland en in de Europese Unie

§6.1 Immigratie & Integratie in Nederland

In Nederland zijn immigratie en integratie twee belangrijke punten in het politieke debat, maar ook zeker in het publieke debat. Migratiestromen kunnen zorgen voor economische voorspoed en een verrijking aan kennis, maar brengt voor veel mensen ook onrust mee. Met de verschillende burgeroorlogen in Afrika, en de oorlogen in Irak, Afghanistan en momenteel vooral Syrië komen er veel vluchtelingen naar Europa. Billiet & de Witte (1995) stellen dat mensen die op een populistische partij stemmen vaak negatief zijn over migranten en vluchtelingen.

Angst voor massa-immigratie

Dave geeft aan dat hij mensen graag helpt "als je ergens wordt geboren met kogels die voor je flikker langs vliegen", maar dat de migratiestromen richting Nederland wel te groot zijn: "Ik vind het wel mooi geweest zo". Alhoewel hij probeert genuanceerd te blijven door te zeggen: "Ik wou dat ik helemaal niet zo zou hoeven denken", vindt Dave dat 'buitenlanders' voor veel problemen zorgen. Volgens Dave spreken veel immigranten gebrekkig Nederlands en wordt 90% van de diefstallen in zijn fietsenwinkel gepleegd door mensen van buitenlandse afkomst. Zijn mening is duidelijk beïnvloed door gebeurtenissen in Ede, zo spreekt hij over: "de Marokkanen buurt Veldhuizen, waar regelmatig auto's afgebrand worden en 9/11 vieringen plaatsvinden door allemaal Marrokaanse mannetjes in trainingspakken natuurlijk". Dave is bang dat als de politiek niet ingrijpt , de situatie zal verslechteren:

"Het is sowieso al een rassenstrijd als je ziet wat er, nouja dan verwijs ik weer naar Amerika wat daar allemaal afspeelt, en dat speelt zich in Nederland ook gewoon af, misschien wel in het klein, maar het gebeurt wel. En als we niet oppassen denk ik dat het nog erger wordt."

Niels vertelt dat er wijken zijn in Gouda waar hij zijn dochters niet door heen laat fietsen, deze wijken bestaan voor een groot gedeelte uit migranten en de criminaliteitscijfers zijn hoog. Volgens Niels integreren deze mensen nauwelijks in de

Nederlandse maatschappij en ontstaat er zo een 'klein Turkije en klein Marokko'. Vervolgens zegt Niels: "Even voor alle duidelijkheid ik heb helemaal niks met PVV, ik ben dus ook heel ver van PVV vandaan, zeker het kader van Moslims eruit dit eruit dat eruit, totaal niet. Maar we moeten het niet overdrijven."

Zowel Niels als Dave voorzien hier grote problemen en stellen dat 'deze mensen', immigranten die de wet overtreden, harder gestraft moeten worden (repressief boven preventief). Daarnaast willen zij vluchtelingen zo veel mogelijk opvangen in 'de regio', dit geldt voor meer respondenten, maar wat dit inhoudt is wel voor iedereen anders. Deze houding van Dave en Niels richting immigranten is deels in lijn met wat De Koster & Van der Waal zien (2014). Namelijk dat laagopgeleiden immigratie zien als een bedreiging voor hun manier van leven. Dave is laagopgeleid, opvallend is dat Niels echter hoogopgeleid is. Volgens Niels moet Nederland meer investeren in het creëeren van veilige situaties in en rondom landen als Syrië, zodat de vluchtelingen daar geholpen kunnen worden. Dave sluit zich hierbij aan, en voegt toe dat de problemen die de vluchtelingen met zich meebrengen dan niet in Nederland komen. Hieruit blijkt een angst voor anomie wanneer vluchtelingen met andere culturen naar Nederland komen. Interessant is dat beide mannen een andere hoeveelheid geïnstitutionaliseerd cultureel kapitaal hebben en toch redelijkerwijs dezelfde denkwijze hebben (De Koster & Van der Waal, 2014). Hierover meer in de subparagraaf van hoofdstuk 8: 'Subjectieve klasse en cultureel kapitaal'.

Vluchtelingen opvangen is immoreel

Bij het opvangen van vluchtelingen komt volgens Jesse 'immoreel handelen' voor. Zo vindt Jesse dat het immoreel is als jij een ander oplegt om mensen een dak boven het hoofd te bieden: "Je forceert een ander eigenlijk de kosten te dragen van jouw barmhartig samiritaan zijn.". Jesse vervolgt door te zeggen dat het mooi is als iemand bereid is om een vluchteling op te vangen, maar dat de persoon in kwestie dan wel de kosten moet dragen. Jesse is groot voorvechter van individuele rechten en vindt dat niemand een morele plicht heeft om 'de redder in nood te zijn'.