De vertaling van idioom en realia in
Adam en Mirjam van Dina Roebina
Shifra Hoed
Studentnummer:10548300
Universiteit van Amsterdam
Masterscriptie Taalwetenschappen: Vertalen Begeleider: Dr. E.R.G. Metz
Tweede lezer: Dr. P.L. Westbroek 30 juni 2020
2
Abstract
This thesis consists of my Dutch translation of the short story Adam i Mirjam, originally written in Russian by Dina Rubina, and of the qualitative and quantitative analysis of the translation of idioms and realia in this text.
The goals of the research are:
- To make the translation of Adam i Mirjam as good as possible; - To perform an analysis on the realia and idioms in this translation.
The research question is in which ways were idioms and realia translated from the text Adam i Mirjam by Dina Rubina. For the qualitative analysis of the realia Pedersen’s (2005) model for the translation of realia was used to categorise the translation strategies that were involved. Baker’s (1992) model was used to categorise the translation strategies of the idioms. From the quantitative analysis it becomes clear what the ratio of the different translation strategies is.
The findings of the analysis show that the translator was focussed on retaining items of the source text in a considerable part of the translation of realia, since retention, specification and
direct translation were the strategies that were used most. For idioms, the most common
translation strategy was to transfer the sense in a different form, which is more focussed on the target language. However, quite often calque was used, which suggests that the
translator’s focus was on the source text as well.
The results of this thesis contribute to the existing knowledge on the subject of the translation of realia and idioms in literary translations in general, and of literary translations from
Russian into Dutch in particular. Future research could focus on the translation of idioms and realia in other genres, for example non-fiction or journalistic texts.
3
Inhoudsopgave
Abstract ... 2
1 Inleiding ... 4
1.1 Introductie ... 4
1.2 Doelen van de scriptie ... 4
1.3 Relevantie ... 6
1.4 Onderzoeksvraag ... 6
1.5 De auteur en haar werk ... 6
1.5.1 De auteur ... 6
1.5.2 Adam i Mirjam ... 7
1.5.3 Persoonlijke indruk ... 8
2 Brontekst en vertaling ... 9
3 Analyse van de vertaling ... 60
3.1 Realia ... 60
3.1.1 Definitie van het begrip ‘realia’ ... 60
3.1.2 Vertaalstrategieën realia ... 60
3.1.3 Hypothesen vertaling realia ... 63
3.1.4 Kwalitatieve analyse vertaling realia ... 64
3.1.5 Kwantitatieve analyse vertaling realia ... 68
3.2 Idioom ... 69
3.2.1 Definitie van het begrip ‘idioom’ ... 69
3.2.2 Vertaalstrategieën idioom ... 69
3.2.3 Hypothesen vertaling idioom ... 71
3.2.4 Kwalitatieve analyse vertaling idioom ... 71
3.2.5 Kwantitatieve analyse vertaling idioom ... 76
4 Conclusie en discussie ... 78
5 Bibliografie ... 80
4
1 Inleiding
1.1 Introductie
Deze scriptie bestaat uit de door mij gemaakte vertaling van het Russische, korte, fictieve verhaal Adam i Mirjam van Dina Roebina naar het Nederlands en een analyse van de vertaling van cultuurspecifieke elementen. De vertaling is speciaal voor deze scriptie gemaakt en heeft in eerste instantie niet het doel om gepubliceerd te worden, hoewel dat wellicht wel nog zal gebeuren.
Mijn keuze is op Adam i Mirjam gevallen, omdat ik in december 2019 hoorde over de publicatie van de vertaling van het korte verhaal Ljoebka, dat geschreven werd door de Russische schrijfster Dina Roebina. Dit bleek haar eerste werk dat in Nederlandse vertaling was verschenen. Ik las Ljoebka en was geboeid door het verhaal en de schrijfstijl. Toen ik een vertaalster vroeg of zij nog tips had voor welke moderne Russische schrijvers ik voor mijn scriptie zou kunnen vertalen en zij ook Roebina noemde, besloot ik niet langer te twijfelen en een verhaal van deze schrijfster te kiezen. Uit een bundel met korte verhalen van Roebina koos ik Adam i Mirjam omdat het op humoristische wijze een zware geschiedenis vertelt. Voor het onderzoeksgedeelte heb ik ervoor gekozen om de vertaling van
cultuurspecifieke elementen, preciezer gezegd, van realia en idiomatische uitdrukkingen, te analyseren. Deze elementen kunnen namelijk nogal eens voor vertaalproblemen zorgen, omdat ze niet eenduidig te vertalen zijn en je je als vertaler dus moet wenden tot andere strategieën dan voor niet-cultuurspecifieke elementen. Welke strategieën ik heb gebruikt en wat de keuze voor die strategieën zegt over de algemene vertaalstrategie van de tekst,
bespreek ik in de analyse en discussie. Voor de analyse van realia gebruik ik het schema met vertaalstrategieën van Pedersen (2005) en voor de analyse van idiomatische uitdrukkingen gebruik ik het schema van Baker (1992).
Wanneer ik naar de vertaling verwijs, zal ik de vertaalde titel Adam en Mirjam gebruiken en wanneer ik naar het origineel verwijs, zal ik Adam i Mirjam gebruiken.
1.2 Doelen van de scriptie
Vanzelfsprekend zie ik het als mijn doel om de vertaling van Adam i Mirjam zo goed mogelijk te maken voor de doeltekstlezer die ik in gedachten heb. De vraag wat een goede vertaling is, houdt geleerden al eeuwen lang bezig, en er zijn natuurlijk veel antwoorden mogelijk. Wat voor mij de belangrijkste waarden zijn voor een goede vertaling is dat deze nauwkeurig is, helder is geformuleerd en een bepaalde natuurlijkheid heeft. Belangrijk hierbij
5 is dat de stijl van de auteur zoveel mogelijk behouden blijft in de vertaling. Om deze
eigenschappen te bewerkstelligen in een vertaling, is het nodig dat de vertaler de brontaal en de doeltaal heel goed beheerst.
De kenmerken van een goede vertaling, die ik net heb genoemd, gaan terug op drie algemene ‘vertaalwetten’ die Tytler aan het eind van de achttiende eeuw verwoordde in zijn ‘Essay on the Principles of Translation’. Deze drie vertaalwetten zijn als volgt: 1) “The translation should give a complete transscript of the ideas of the original work”
(nauwkeurigheid en helderheid); 2) “The style and manner of writing should be of the same character with that of the original” (behoud van stijl); 3) “The translation should have all the ease of the original composition” (natuurlijkheid) (Tytler 1797: geciteerd in Munday 2012: 44).
Naast de formulering van deze grondbeginselen van een goede vertaling, is het belangrijk om een duidelijk beeld te hebben van wie de doeltekstlezer is en hoeveel kennis hij/zij heeft van de broncultuur. De doeltekstlezer die ik voor ogen heb, is er een die behoorlijk wat kennis heeft van Russische realia en die het niet vervelend vindt om realia tegen te komen die hij/zij niet kent, maar die dat juist als een kans ziet om meer te leren over de broncultuur. Mijn doeltekstlezer zou een medestudent kunnen zijn. Daarnaast ergert de doeltekstlezer zich aan ‘domesticatie’. Volgens Venuti is ‘domestication’ “an etnocentric reduction of the foreign text to receiving cultural values” (2008: geciteerd in Munday 2012: 218). Het tegenovergestelde hiervan is ‘foreignization’, dat Venuti omschrijft als “choosing a foreign text and developing a translation method along lines which are excluded by dominant cultural values in the target language” (2008: geciteerd in Munday 2012: 218). Natuurlijk is het de taak van de vertaler om de doeltekstlezer handvatten te bieden om de broncultuur te begrijpen, dus waar ik dat nodig vind, zal ik een korte toelichting bij realia geven. Omdat de vertaling gemaakt is voor deze scriptie en dus niet in opdracht van een uitgeverij, is het geen probleem dat de doeltekstlezer wellicht een beetje ideëel is.
Een ander doel van deze scriptie is om op structurele wijze te analyseren hoe bepaalde vertaalproblematiek is opgelost door te onderzoeken op wat voor manier gevallen van realia en idioom zijn vertaald. Op deze manier ontwikkel ik een kritische houding ten opzichte van mijn eigen vertaling. Voor dit onderzoek is het immers nodig dat ik grondig beredeneer waarom ik in bepaalde gevallen de ene vertaalstrategie boven de andere heb verkozen.
6 1.3 Relevantie
Deze scriptie draagt bij aan de bestaande kennis over vertaalproblematiek en mogelijke vertaalstrategieën op het gebied van realia en idioom in literaire teksten, doordat bestaande modellen van vertaalstrategieën worden toegepast op een nieuw vertaalde tekst. Daarbij kijk ik ook kritisch naar de tekortkomingen van deze modellen en draag ik suggesties aan ter aanvulling hiervan.
Verder zorgt de vertaling van Adam i Mirjam ervoor dat de Nederlandse lezer kennis kan nemen van het werk van een in Nederland relatief onbekende, hedendaagse Russische auteur.
Voor mijzelf ligt de waarde van deze scriptie erin dat het een goede oefening is in het maken van een vertaling in het algemeen en de vertaling van hedendaagse Russische fictie in het bijzonder. Het is voor mij dus een mogelijkheid om aan mijn kwaliteiten als vertaler te werken. Dat ik mijn vertaling met de kritische blik van een onderzoeker zal bestuderen, draagt daar ook aan bij.
1.4 Onderzoeksvraag
Deze scriptie bevat dus naast mijn vertaling van Adam i Mirjam van Dina Roebina ook een onderzoeksgedeelte. De onderzoeksvraag die aan de analyse ten grondslag ligt, is:
Op welke wijze zijn vertaalproblemen op het gebied van idioom en realia opgelost in de vertaling van Adam i Mirjam van Dina Roebina?
In de conclusie zal deze vraag beantwoord worden op basis van de analyse van de vertaling van realia en van idioom.
1.5 De auteur en haar werk
Om het verhaal goed te kunnen plaatsen, volgt hier een korte beschrijving van de auteur, kenmerken van haar schrijfstijl en een synopsis van Adam i Mirjam. Daarnaast zal ik mijn persoonlijke indruk van Adam i Mirjam toelichten.
1.5.1 De auteur
Dina Il’initsjna Roebina werd in 1953 geboren in Tasjkent, in de toenmalige Sovjetrepubliek Oezbekistan. Haar vader was kunstenaar en haar moeder lerares geschiedenis. Haar familie was voor haar geboorte naar Tasjkent geëvacueerd. Roebina publiceerde haar eerste verhaal –
7
Bespokojnaja Natura - al op haar zeventiende in het tijdschrift Joenost’. Ze zat toen nog op
school. In 1977 vergaarde ze bekendheid met het verhaal Kogda Zje Pojdët Sneg dat later ook werd verfilmd. In datzelfde jaar werd ze ook het jongste lid van de schrijversbond van de Oezbeekse Sovjetrepubliek. In de jaren tachtig woonde Roebina in Moskou, waar ze filmscenario’s en andere verhalen schreef. In 1990 vertrok ze naar Israël, waar ze
tegenwoordig nog steeds woont. Roebina is een van de meest prominente schrijvers uit de Russisch-Israëlische gemeenschap (Ronell 2008: 198).
Haar oeuvre bestaat uit verschillende romans, essays, korte verhalen, monologen en artikelen. Een paar van haar werken zijn bestsellers geworden zoals Vot Idët Messija!,
Sindikat, Na Solnetsjnoj Storone Ulitsy, en Belaja Golubka Kordovy. Voor deze romans heeft
ze verschillende prijzen in ontvangst mogen nemen, waaronder de prijs van de Israëlische schrijversbond voor haar roman Vot Idët Messija! en de Russische prijs Bol’sjaja Kniga voor de roman Na Solnetsjnoj Storone Ulitsy. Een paar van haar romans en verhalen zijn vertaald, onder andere naar het Engels (Ronell 2008: 198). Eind vorig jaar is voor het eerst een kort verhaal van Roebina in Nederlandse vertaling verschenen. Het betreft Ljoebka (Roebina: 2019), in de serie Slavische Cahiers van Uitgeverij Pegasus.
Roebina staat bekend om haar rijke schrijfstijl waarin ze veel sociaal en historisch geladen figuren ten tonele brengt (Ronnell 2008: 199). Daarnaast gebruikt ze complexe betekenisnetwerken (Ronnell 2008: 199). Haar taal is regelmatig een mengeling van Hebreeuws en Russisch; het is een idioom dat verandering ondergaat door de nieuwe omgeving (Ronnell 2008: 199), namelijk die van Russische emigranten in Israël. Ze past technieken toe van dialogisme en intertekstualiteit. Roebina gebruikt diverse culturele lagen zoals straatoptredens, humorcultuur, Jiddische humor, Russisch klassiek drama en Europees absurdisme (Ronnell 2008: 200).
1.5.2 Adam i Mirjam
Adam i Mirjam verscheen in 2007. Het is een kort, fictioneel verhaal dat zich afspeelt op een
regenachtige februaridag in Jeruzalem. De vertelster, die op dat moment recentelijk haar rijbewijs heeft gehaald en die dag voor het eerst alleen in de auto zit, pikt een toevallige voorbijgangster op die helemaal verregend is. Het blijkt Mirjam te zijn, een merkwaardige dame op leeftijd. De twee besluiten een soepje te gaan eten in een Georgisch restaurant. Daar kan de vertelster haar nieuwsgierigheid niet bedwingen en stelt Mirjam de ene na de andere vraag over haar levensloop. Mirjams verhaal lijkt in eerste instantie nogal onwaarschijnlijk en onsamenhangend, maar blijkt uiteindelijk toch een zeer interessant geheel te zijn. Adam, de
8 man die Mirjam als eerste en als laatste, maar niet als enige, liefhad, speelt daarin een
bijzondere rol. Zware herinneringen uit haar tijd in het getto en in het graf geven Mirjams verhaal een ernstige lading. Adam i Mirjam verrast, ontroert en zet de lezer aan het denken. Hoewel Adam i Mirjam nauwelijks bekend is bij de anderstalige lezer, heeft Roebina in de Russischtalige wereld wel erkenning gekregen voor dit verhaal. In 2008 won zij met dit verhaal namelijk de prijs van het Oleg Tabakov-fonds (Dina Roebina 2020).
1.5.3 Persoonlijke indruk
Mijn persoonlijke indruk van Adam i Mirjam is dat het verhaal goed is opgebouwd en de aandacht van de lezer continu wordt vastgehouden. De goede opbouw blijkt bijvoorbeeld uit de manier waarop het verhaal van Mirjam zich aan de lezer ontvouwt. Aan het begin lijkt Mirjam een vrouw die ze niet meer allemaal op een rijtje heeft en onzin uitkraamt, maar naarmate het verhaal vordert, blijkt die ‘onzin’ minder onzinnig dan gedacht. De aandacht van de lezer wordt continu vastgehouden door verschillende zaken. Ten eerste door de suspense-momenten, waarop de lezer net te weinig informatie krijgt om een goed beeld te vormen van het verhaal, maar de nieuwsgierigheid wel wordt geprikkeld. Op spannende momenten wordt de lezer bijvoorbeeld vaak van Mirjams verhaal teruggevoerd naar de gebeurtenissen in het restaurant waar Mirjam en de vertelster ondertussen zitten te eten. Ten tweede gebruikt
Roebina veel spreektalige elementen, waardoor de tekst levendig en makkelijk leesbaar is. Tot slot houdt Roebina de aandacht van de lezer vast door de lezer aan het denken te zetten over ethische vragen. Dit gebeurt voornamelijk wat verderop in het verhaal. Wat me verder is opgevallen bij het bestuderen van dit verhaal, is dat Roebina regelmatig zeldzame idiomen gebruikt. Enkele van de idiomen lijkt ze zelf bedacht te hebben. Ze doet dus aan
taalvernieuwing en dat vind ik bewonderenswaardig. Ook de toon van het verhaal springt in het oog. Ondanks de ernst van de beschreven gebeurtenissen is de verteltoon vaak
humoristisch. Een goed voorbeeld hiervan is de ironische opmerking die Mirjam maakt wanneer ze vertelt over een Duitse officier die erg van muziek houdt en een kakafonie van klagelijk gekreun moet aanhoren nadat hij bevel heeft gegeven om een groep mensen neer te schieten. Het is knap om op zo’n moment humor te gebruiken zonder dat het verhaal aan gruwelijkheid verliest. Het einde van het verhaal vind ik minder sterk. Wanneer Mirjams relaas klaar is, komt de ontmoeting van de vertelster en Mirjam vrij abrupt en weinig memorabel ten einde. Al met al is Adam i Mirjam naar mijn idee zeer de moeite waard om gelezen te worden.
9
2 Brontekst en vertaling
In dit hoofdstuk staat Adam en Mirjam, mijn vertaling van Dina Roebina’s Adam i Mirjam. De brontekst staat steeds op de linkerhelft van de pagina en de vertaling op de rechterhelft. In de tekst zijn de realia aangegeven met # en de idiomen met ^. Bij het maken van de vertaling zijn de volgende hulpmiddelen gebruikt: Groot Russisch-Nederlands woordenboek
(Honselaar 2005), The Russian-English Dictionary of Idioms (Lubensky 2013),
Frazeologičeskij slovar’ russkogo jazyka (Vojnova & Molotov 1986), Bolsjoj tolkovyj slovar’
(gramota.ru), Sketch Engine, en Google.
Адам и Мирьям Земную жизнь пройдя до половины… да что там^! — давно перевалив эту умозрительную вершину, я научилась водить автомобиль. Сдала экзамен на права и еще месяца три по здешним законам ездила «с сопровождением», то есть с собственным мужем, человеком педантичным и обстоятельным, с брезгливой гримасой наблюдавшим за моей суетливостью новичка. Черт-те что^ я вытворяла первое время, то и дела вскипая, бросая руль, наваливаясь на него в испуге. Но в некий прекрасный день — промозглое и омерзительное февральское утро — я наконец оказалась одна в этом домике на колесах, в этом батискафе с рулем, в этом сухопутном корабле, где вдруг ощутила себя полновластным капитаном собственной жизни… Adam en Mirjam
Op het midden van mijn levenspad gekomen…- Ach, laat ook maar^! Lang nadat ik deze denkbeeldige mijlpaal had bereikt, leerde ik autorijden. Toen ik was geslaagd voor mijn rijexamen, moest ik daarna volgens de lokale wetgeving nog drie maanden lang onder begeleiding rijden, dat wil zeggen, met mijn eigen, pijnlijk precieze en uiterst zorgvuldige man die mijn
beginnersgepruts met een afkeurende grijns in de gaten hield. God weet^ wat ik die eerste tijd allemaal uitspookte! Soms kookte ik van binnen en liet ik het stuur los waarna ik me er dan van schrik weer aan
vastklampte.
Op een prachtige dag – een kille, gure morgen in februari – bevond ik me eindelijk alleen in dat huisje op wielen, in die bathyscaaf met een stuur, in dat scheepje voor op het land, en voelde ik plotseling goed dat ik de gezagvoerende kapitein van
10 Нет, все это не передает... не может описать чувство упоительной^… aга, уже ближе… дело в том, что я вдруг вспомнила подростковую украденную свободу, какая овладевала мной, если вместо уроков я сбегала в зоопарк, или садилась в пригородную электричку# и, выйдя на станции Чирчик#, шлялась до вечера по окрестным полям и бахчам совершенно одна. Вот нечто такое испытала я, когда впервые оказалась одна за рулем, со всех сторон укрытая панцирем машины, всевластно свободная в направлении движения и мыслей… Шел сильный дождь. Иерусалимский камень, которым облицованы дома и замощены тротуары, в солнечные дни впитывает воздушный жар, а к вечеру отдает его, излучая сахарное свечение^, поэтому город приподнимается и дышит, как грудь спокойно спящего на рассвете... Но этот же камень в зимние темные дни непроницаемо тверд и угрюм. Резкий ветер гонит вдоль тротуаров бытовой мусор окрестной жизни, повсюду валяются вороньи тушки сломанных зонтов, бессильных против горного ветра, и тускло отсвечивают на
mijn eigen leven was. Nee, dit alles geeft dat verrukkelijke gevoel niet goed weer… Dat gevoel van verrukking is met geen pen te beschrijven^… Ah, dit komt al dichter in de buurt… Opeens moest ik denken aan de stiekeme vrijheid die ik als tiener kende. Zij hield mij in haar greep wanneer ik in plaats van naar de les, naar de dierentuin snelde of het boemeltreintje# nam en uitstapte op station Tsjirtsjik# waar ik dan helemaal alleen ronddwaalde door de omliggende velden en meloenenakkers tot de avond viel. Iets soortgelijks ervoer ik toen ik me voor het eerst in mijn eentje achter het stuur bevond en ik, aan alle kanten beschut door het pantser van de auto, vrij was om eigenmachtig de richtingen van mijn bewegingen en gedachten te bepalen. Het regende hard. Het steen dat zo specifiek is voor Jeruzalem, waarmee de huizen bekleed zijn en de trottoirs geplaveid, absorbeert op warme dagen de hitte uit de lucht en laat die ’s avonds met een
suikerwitte gloed^ weer los. Het is alsof de stad zich even verheft en uitademt zoals de borst van iemand die rustig slaapt in de morgenschemer…
Maar op donkere, winterse dagen is dit steen ondoordringbaar hard en duister.
Een scherpe wind jaagt het afval van de omwonenden over de stoep en overal verspreid liggen kapotte paraplu’s als lijkjes van kraaien, krachteloos tegen de bergwind.
11 головах обитателей религиозных кварталов мокрые полиэтиленовые мешки, в которые они оборачивают свои недешевые шляпы. Я запустила «дворники»^, и когда с монотонным шарканьем они смахнули с лобового стекла водяную пелену, успокаивая и даря вольным одиночеством, столь мною любимым, я ощутила полную отгороженность от мира и — свободу, юную украденную свободу… Я сразу успокоилась и поняла, что со временем буду уверенно и элегантно водить эту колымагу. Почему бы не податься куда-нибудь… — думала я, медленно отъезжая от центральной автобусной станции, к которой только что подвезла дочь. — Скажем, поехать к Васо и Манане, похлебать грибного супчику… Да, вот именно, и очень кстати: горячего грибного супу! Перестраиваясь с правой полосы в левую, чтобы развернуться на светофоре, краем глаза сквозь запотевшее боковое стекло я заметила пожилую даму на тротуаре. Она пыталась открыть зонт, который явно заклинило. Дождь свободно заливал ее синее пальто, почти уже черное от воды, шляпка тирольского фасона уныло сбилась набок…
Op de hoofden van de bewoners van de religieuze wijken schijnen de natte plasticzakken waarin ze hun dure hoeden wikkelen zwakjes.
De ruitenwissers^ die met een monotoon geschuif de watersluier van de voorruit wegveegden, stelden me gerust en gaven me het gevoel van onbegrensde eenzaamheid dat mij zo dierbaar was. Ik voelde me volledig afgeschermd van de wereld en vrij – die jeugdige, stiekeme vrijheid. Onmiddellijk werd ik kalm en ik realiseerde me dat ik dit bakbeest mettertijd zelfverzekerd en op elegante wijze zou besturen. Waarom ga ik niet een stukje rijden, dacht ik terwijl ik langzaam wegreed van het centrale busstation waar ik mijn dochter net naartoe had gebracht. Laat ik naar Vaso en Manana rijden om
paddenstoelensoep te eten. Dat komt zeer gelegen, zo’n warm paddenstoelensoepje. Terwijl ik van de rechterbaan naar de linker wisselde om bij het stoplicht om te keren, zag ik vanuit mijn ooghoek door het beslagen zijraampje een dame op leeftijd op de stoep. Ze probeerde haar paraplu te openen, maar die werkte duidelijk niet mee. De regen had haar blauwe jas rijkelijk overspoeld, zodat die bijna zwart zag van het water, en haar Tiroler hoedje was mistroostig naar een kant afgezakt.
12 Я развернулась и подкатила к ней, «подрезав» при этом белую «хонду», возопившую вслед резким протяжным гудком. — Садитесь! Дама наклонилась к открытой дверце, вгляделась в меня. Вот теперь стало видно, что она уже стара, пожалуй, к восьмидесяти, — издалека ее молодила худощавая и довольно прямая фигура в модном пальто, а также эта ухарская шляпка; но вблизи глубокие морщины откровенно являли возраст. Глаза, впрочем, смотрели цепко и даже насмешливо под высоко наведенными бровями. Вообще вблизи она не казалась такой беспомощной. И чего я всегда лезу, куда меня не просят^... — Но… куда вы едете? — Неважно, я подвезу вас.— Мне неловко, — сказала она. — Я вся мокрая… — Да садитесь же, черт возьми^, этой рухляди ничего уже не повредит. Она кивнула и устроилась на заднем сиденье. Мы поехали. Со всех сторон мне сигналили нервные местные автомобилисты. Я кого-то подсекала, внезапно перестраивалась перед светофором, обнаружив, что еду не по той полосе… Мне сейчас явно не хватало моего
Ik keerde om en reed haar kant uit, waarbij ik een witte Honda afsneed die daarop venijnig en aanhoudend naar me toeterde. ‘Gaat u zitten!’, zei ik. De dame boog zich naar het geopende portier en bekeek me aandachtig. Nu pas was het goed te zien dat ze al oud was, misschien al wel tachtig. Van veraf had ze jonger geleken door haar slanke, rechte figuur, en omdat ze een moderne jas droeg en een frivool hoedje. Van dichtbij verrieden diepe rimpels echter haar ware leeftijd. Van onder haar hoog opgetrokken wenkbrauwen keken haar ogen vasthoudend en zelfs spottend naar me. Van dichtbij zag ze er helemaal niet meer zo hulpeloos uit. Waarom bemoei ik me toch altijd met andermans zaken^… ‘Maar… Waar rijdt u dan naartoe?’, vroeg ze. ‘Dat maakt niet uit, ik geef u een lift’,
antwoordde ik. ‘Ik voel me er wel een beetje ongemakkelijk bij’, bekende ze. ‘Ik ben helemaal doorweekt.’ ‘Ach, gaat u toch gewoon zitten! Wat doet het ertoe^, in deze rammelbak valt toch niets meer stuk te maken.’ Ze knikte en installeerde zich op de achterbank. We gingen op weg. De gejaagde plaatselijke automobilisten toeterden van alle kanten naar me.
Toen ik er voor het stoplicht plotseling achter kwam dat ik niet in de juiste baan reed, sneed ik iemand de weg af. Nu miste
13 «сопровождения» справа с его раздраженными окликами: «Ну куда ж ты-и-и?!», и «А ну-ка сбавь!», и «Красный, красный, сто-о-о-п!»… Да и ливень в Иерусалиме означает не то чтобы катастрофу, но все же явное дорожное напряжение. Горки у нас, крутые повороты, узкие улицы… а тут еще я, балда стоеросовая^, неумелая и наглая… — Так куда вам все-таки? — Я взглянула в зеркало заднего обзора. Старая дама глядела в окно с детской заинтересованностью, будто ей было абсолютно все равно, куда ее везут, лишь бы ехать. — Мне все равно, — тут же и подтвердила она мое впечатление. — А у вас русский акцент. Вы из России? — Да… Но все же я не могу бесконечно кружить по улицам! Я сегодня впервые за рулем одна. — Я вижу. — Она перешла на русский. — Вы ужасно водите, но очень отважно… Не знаю, наверное, мне надо вернуться в отель, ничего другого не остается. Это недалеко, на площади Сиона#…У нее тоже был небольшой акцент, я не могла понять, какой — похоже, американский. — Но вы для чего-то же выехали в город?
ik duidelijk mijn begeleiding op rechts met zijn geërgerde uitroepen: “waar ga je nou heen?”, “afremmen, afremmen!” en “rood! Het is rood, stooooop!”. Een stortbui in Jeruzalem betekent niet zozeer dat er een ramp uitbreekt maar zorgt blijkbaar wel voor spanning op de weg. Die steile
hellingen, scherpe bochten en smalle straten van ons werken ook niet mee… En dan ik zelf nog, onervaren en onbeschaamd… Stomme kluns^ die ik was.
‘Dus waar wilt u naartoe?’, vroeg ik terwijl ik in de achteruitkijkspiegel keek. De oude dame keek ondertussen met kinderlijke belangstelling uit het raam alsof het haar helemaal niet uitmaakte waar we heen zouden gaan, als we maar zouden rijden. ‘Het is me om het even’, zei ze, en daarmee bevestigde ze mijn indruk. ‘U heeft een Russisch accent. Komt u uit Rusland?’, vroeg ze. ‘Ja… Maar ik kan toch niet
eindeloos blijven rondrijden! Vandaag zit ik voor het eerst in m’n eentje achter het stuur.’ ‘Dat is te zien’, zei ze nu overgaand op het Russisch. ‘U rijdt abominabel, maar ook erg dapper… Ik weet het ook niet.
Waarschijnlijk kan ik het best teruggaan naar mijn hotel, er zit niets anders op. Het ligt niet ver hiervandaan, op het Zionplein#.’ Zij had ook een beetje een accent, maar ik kon er niet zo snel de vinger op leggen wat voor accent het was. Het leek Amerikaans. ‘Met welke reden bent u vandaag naar de
14 — Да… но встреча сорвалась… Меня должен был забрать отсюда в Реховот# сын моего мужа… Он хотел показать мне его могилу… Я чуть не клюнула и без того помятую «шкоду», резко надавив на тормоз. — Могилу… чью могилу? — И опять взглянула на нее в зеркало. Все то же отрешенное лицо старухи и тот же при этом молодо-цепкий взгляд в окно. — Мужа моего… Повисла пауза. Ну что ж, возраст у нее почтенный… Всяко может произойти с памятью… — А вы… вы что, забыли, где он похоронен? — осторожно спросила я. — Я никогда не была на его могиле, — сказала она просто. — Ну и, выходит, не суждено… Завтра уезжать… Неважно, все это неинтересно… — Она досадливо поморщилась. — Но мне сегодня абсолютно нечего делать. Дали зеленый... поехали... Странная старуха, подумалось мне. Явно заговаривается… Хотя ей не шло это слово — старуха. Все-таки она оставалась именно дамой, старой элегантной дамой… Между тем я приняла некое решение: — Вы завтракали? — Я не ем так рано… — Но сейчас уже двенадцать. Послушайте… День у вас насмарку^, вы
stad gegaan?’, vroeg ik haar. ‘Ja’, zei ze, ‘mijn afspraak is niet
doorgegaan… De zoon van mijn echtgenoot zou me ophalen om naar Rehovot# te
gaan… Hij wilde me zijn graf laten zien.’ Ik trapte keihard op de rem en miste op een haar na een toch al gedeukte Skoda. ‘Wiens graf…?’, vroeg ik terwijl ik opnieuw naar haar keek in de spiegel. Ze had nog steeds datzelfde afstandelijke gezicht van een oude vrouw en dezelfde jonge, vasthoudende blik uit het raam. ‘Van mijn man.’ Er viel een stilte. Nou ja, ze was van een respectabele leeftijd… Er kan natuurlijk van alles gebeuren met het geheugen.
‘Maar eh… Bent u dan vergeten waar hij begraven ligt?’, vroeg ik haar voorzichtig. ‘Ik ben nog nooit bij zijn graf geweest’, zei ze simpelweg. ‘Het lijkt alsof het niet zo mag zijn… En morgen ga ik alweer weg… Maar het maakt niet uit, het is allemaal niet zo erg…’ Ze fronste haar voorhoofd
geërgerd. ‘Vandaag heb ik absoluut niets te doen.’ Het werd groen en we begonnen weer te rijden. Wat een merkwaardig oud vrouwtje, dacht ik bij mezelf. Ze kraamde duidelijk onzin uit, hoewel het begrip ‘oud vrouwtje’ niet helemaal bij haar paste. Ze was immers wel een dame gebleven, een oude, elegante dame. Ondertussen had ik een beslissing gemaakt: ‘Heeft u al ontbeten?’, vroeg ik haar. ‘’s Ochtends vroeg eet ik nooit’, antwoordde ze.
15 промокли, зонтик явно сломан, в отеле скучно… А у Мананы и Васо подают отличный грибной супец в глиняном горшке. Мы находились уже в пяти минутах ходьбы от харчевни, следовало куда-нибудь приткнуться. Я только начала осваивать эту смешную привязанность к своей машине, которую невозможно бросить абы где… И вдруг увидела отличное место для парковки! Это дождь сделал мне подарок. Отыскать среди дня в центре Иерусалима клочок асфальта с муниципальным прожорливым счетчиком — нужна невероятная везучесть. Я алчно устремилась к добыче, сигналя впрок и распугивая всех вокруг, дабы никто не покусился^… Сосредоточилась и стала совершать выученные на уроках вождения эти хитроумные штуки с реверсом. Переключала, крутила руль на пол-оборота… потом на полный оборот в другую сторону… Ничего не выходило^! Машина вкатывалась задом в тесноватое пространство и в ровном ряду автомобилей вставала, как кривой зуб в челюсти^. Я выезжала вновь, загоняла ее носом к тротуару, и тогда на дорогу
‘Inmiddels is het al twaalf uur’, zei ik. ‘Uw dag is helemaal naar de Filistijnen^. U bent tot op de draad natgeregend^, uw paraplu heeft het begeven en in het hotel is het ook maar saai... Bij Manana en Vaso serveren ze een verrukkelijk paddenstoelensoepje in een aarden pot.’ We waren op vijf minuten lopen van het restaurantje, dus ik moest in de buurt een plekje zien te vinden. Ik had me net een lachwekkende gehechtheid aan de auto eigen gemaakt, die ik nu onmogelijk los kon laten. Vanuit het niets spotte ik opeens de perfecte parkeerplek. Het was alsof de regen hem mij cadeau had gedaan. Om midden op de dag een stukje asfalt met een vraatzuchtige, gemeentelijke
parkeermeter te vinden in hartje Jeruzalem, moest je wel ongelooflijk veel geluk hebben. Ik snelde gretig en al toeterend op mijn prooi af, terwijl ik iedereen om me heen afschrikte, zodat niemand er met de buit vandoor zou gaan^. Ik focuste me en begon de handigheidjes met de reverse, die ik tijdens mijn rijlessen had geleerd, uit te voeren. Ik zette hem in z’n achteruit en draaide het stuur voor de helft om.
Vervolgens draaide ik het stuur helemaal om naar de andere kant. Het ging voor geen meter^! De auto rolde achteruit de nauwe plek in en stond in de gelijkmatige rij auto’s geparkeerd als een scheve tand in een feilloos recht gebit^. Ik reed er weer uit en reed de auto met zijn neus tegen de stoep
16 высовывалась ее пухлая задница, словно ожидая и даже упрашивая, чтобы кто-то поблагородней дал ей хорошего пенделя. — Хотите, я? — предложила вдруг моя пассажирка. Она с любопытством следила за этими беспомощными выкрутасами^. — Давайте! Я вышла, она пересела на водительское место, и — как во сне, я не поверила своим глазам^! — тремя поворотами руля, совершенными одной рукой, вернее, одной ладонью, вогнала машину точнехонько в тесное гнездо между серой «даятсу-апплауз» и синим «фордом». — Черт побери^! — ахнула я, забирая ключ. — Вот это да^. Сколько же лет вы за рулем? Она засмеялась, поднимая воротник пальто: — Совсем немножко. Сорок пять… Я раскрыла над нами зонт и взяла ее под руку; мы тесно прижались, набычились против хлеставших струй, и за три минуты — по мокрым плитам тротуара, через знакомую подворотню и цепочку проходных дворов, то поднимаясь, то спускаясь на несколько ступеней, — добрались до нужного переулка. Мне даже не пришлось сбавить шага — старая дама довольно легко поспешала на немаленьких каблуках, излишних, на мой
waardoor zijn dikke achterwerk uitstak op de weg, alsof het wachtte, of zelfs smeekte, dat iemand het vrijwillig een goede schop zou verkopen.
‘Zou u willen dat ik het eens probeer?’, stelde mijn passagier opeens voor. Ze had mijn hulpeloze capriolen belangstellend in de gaten gehouden^. Ik stemde in en stapte uit. Zij ging op de bestuurdersplaats zitten en – het was of ik droomde, ik kon mijn ogen niet geloven^ – reed de auto met drie draaien aan het stuur en met één hand precies in het nauwe vakje tussen de grijze Daihatsu Applause en de donkerblauwe Ford. ‘Verdomme^’, zuchtte ik terwijl ik de sleutels aanpakte. ‘Dat was niet mis^. Hoeveel jaar zit u al achter het stuur?’ Ze lachte en zette de kraag van haar jas op. ‘Ik rijd al wel eventjes’, zei ze. ‘Zo’n
vijfenveertig jaar…’
Ik opende een paraplu boven onze hoofden en nam haar aan de arm. We kropen dicht tegen elkaar aan, knepen onze ogen dicht tegen de striemende stralen regen en bereikten – langs de natte plassen op de stoep, door een bekende, smalle passage, langs aaneengesloten doorgaanbare binnenplaatsen, nu eens omhoog dan weer een paar treden naar beneden – binnen drie minuten de gewenste steeg.
Ik hoefde mijn pas niet eens te vertragen want de oude dame haastte zich met gemak op haar aanzienlijke hakken, die, in mijn
17 взгляд, в этой гористой местности. Я опасалась, что мои грузины еще отсыпаются после какого-нибудь вчерашнего пиршества, но железная калитка во двор была отворена. — Сюда... — Пропустила ее вперед. Придерживая на затылке свою легкомысленную шляпку, она задрала голову и стала рассматривать типично иерусалимский дворик, мощеный ноздреватыми плитами все того же местного камня. От калитки до двери в полуподвал арками шли над головой металлические перекрытия, оплетенные черными от дождя виноградными сухожилиями. На одной из ветвей скукожилась забытая гроздь, какую у нас в Ташкенте называли «заизюмленной»#. Весь этот старый двухэтажный дом, настоящий иерусалимский дом мощной каменной кладки, с арочными сводами притолок и тяжелыми деревянными дверьми, с огромной плоской крышей — летними вечерами живой и заполненной до отказа, — Васо и Манана уже много лет снимали под ресторан. На террасу второго этажа# винтом взлетала наружная лестница. — Нет-нет, вот сюда… вниз… осторожней, тут ступени… Дверь в полуподвал была приотворена, и оттуда тихо звучала традиционная
optiek, nogal overbodig waren in deze bergachtige streek. Ik vreesde dat mijn Georgiërs, Manana en Vaso, nog in bed lagen nadat ze gisteren een of ander feestmaal hadden gehouden, maar het ijzeren hekje naar de binnenplaats stond open. ‘Het is deze kant op’, zei ik en ik liet haar voorgaan. Ze hield haar frivole hoedje vast op haar achterhoofd toen ze haar hoofd optilde om het typische Jeruzalemse
binnenplaatsje te bekijken dat geplaveid was met poreuze vloertegels van de lokale steensoort. Van de poort tot aan de deur naar het souterrain was er een metalen afdakje waarlangs zich wijnranken hadden
gevlochten die zwart zagen door de regen. Aan een van de takken hing een
ineengekrompen vergeten trosje, dat wij in Tasjkent “verrozijnd”# noemden. Dit oude, twee verdiepingen tellende huis was een écht Jeruzalems huis van stevig metselwerk. Het had welvingen boven de deuropening, zware, houten deuren en een enorm dakterras, waar het op zomeravonden
levendig en stampvol met mensen was. Vaso en Manana huurden het al jaren als
restaurant. Een wenteltrap aan de buitenkant van het pand leidde naar het terras op de eerste verdieping#. ‘Nee, nee, het is deze kant op’, zei ik, ‘hier omlaag.
En pas op voor het afstapje…’ De deur naar het souterrain stond op een kier en
18 трехголосная «а капелла», грузинский мужской хорал, прекрасней которого я мало что знаю на свете. Внутри было безлюдно и полутемно — видать, только что открылись; тусклыми желтыми полукружьями светились бра на каменных стенах, завешанных коврами, бурдюками, постерами с вывесок Пиросмани#; на глубоком метровом подоконнике узкогорлой шеренгой вытянулись кувшины с грузинским вином… Не очень большая комната — шесть столов, покрытых сельскими дерюжками. Стиль — грузинский духан#. — О, здесь очень мило… — сказала дама, расстегивая пальто. И опять удивила меня — под пальто на ней оказался молодежный свитерок на молнии, из тех, дешевых, которые в этом году расхватывали подростки. Моя дочь тоже купила два таких и носила их попеременно, не снимая. Кроме того, она оказалась худа, но не старушечьей костлявой худобой, а просто худощава и длиннонога. Брюки — на бедрах — тоже явно куплены были в том же магазине молодежной моды. Я отвела глаза и весело подумала, что оригинальная бабулька своим неожиданным прикидом уже отработала суп, которым я собралась ее угостить.
driestemmig “a capella” van een Georgisch mannenkoortje – mooier dan dat bestaat er niet op deze wereld. Binnen was het verlaten en halfdonker – ze waren zo te zien net open gegaan. De muurlampen schenen vage, gele, halve cirkels op de stenen muren en verder hingen er wandkleden, wijnzakken en posters van de schilderijen van de beroemde Georgische kunstschilder Pirosmani#. Op de één meter brede vensterbank strekten
kruikjes Georgische wijn zich uit met hun smalle halzen. Het was een behoorlijk kleine ruimte waar maar zes tafels stonden die bedekt waren met rustieke linnen tafelkleedjes. Het had de stijl van een typisch Georgisch cafeetje#.
‘Och wat is het hier leuk’, zei de dame terwijl ze haar jas losknoopte. En opnieuw was ik verrast – onder haar jas droeg ze namelijk een jeugdige sweater met een rits. Het was zo’n goedkope, die dit jaar heel gewild was onder tieners. Mijn dochter had ook twee van die sweaters gekocht en droeg ze afwisselend, zodat ze er altijd een kon dragen. Bovendien was ze dun. Niet vel over been dun, maar gewoon slank en met lange benen. Haar heupbroek had ze duidelijk in dezelfde jeugdmodewinkel gekocht. Ik wendde mijn ogen af en dacht opgewekt dat deze originele oma met haar onverwachte outfit zelf al had gezorgd voor een gratis portie van de soep waarop ik haar wilde gaan trakteren.
19 Я была здесь своей, в том смысле, что частенько приходила сюда с гостями — друзьями, знакомыми, заглядывала с мужем или одна, если надо было перекантоваться час-другой между встречами; перепробовала все чудеса их скатерти-самобранки^, но предпочитала несколько блюд, всегда отменных. Манана готовила сама, никому не доверяла. Из коридора шесть узких и крутых ступеней вели в кухню, где было, наоборот, очень светло, уже что-то гремело, звякало, скворчало и раздавались голоса... Я поднялась туда и увидела Манану и одну из официанток, Ольгу, по-утреннему замедленную… Манана, крашеная блондинка, большая и плавная, как почти все массивные люди, источала неторопливую благость и добросердечие; она курила, сидя у полукруглого окна, закинув ногу на ногу. Под мощными лампами дневного света ее голые колени светились двумя ослепительными белыми шарами… При виде меня Манана улыбнулась и широко повела рукой с сигаретой, то ли здороваясь, то ли благословляя, то ли приглашая в дом…
Op deze plek was ik vaste klant, in de zin dat ik hier vaak met gasten naartoe ging, met vrienden en kennissen. Ik kwam hier
regelmatig samen met mijn man of alleen als ik een uur of wat de tijd tussen afspraken moest overbruggen; alle wonderen van hun tafeltje-dekje^ had ik al eens geprobeerd, maar ik gaf de voorkeur aan een paar gerechten die altijd uitstekend smaakten. Manana bereidde de gerechten zelf en vertrouwde niemand in haar keuken. Vanuit de hal leidden zes smalle, steile treden naar de keuken waar het, in tegenstelling tot de rest van het restaurant, heel licht was. Er stond al iets te pruttelen, sudderen, iets rinkelde en er weerklonken stemmen. Ik klom het trappetje op naar de keuken en zag Manana samen met Olga, een van de
serveersters, die nog een beetje aan het wakker worden was. Manana had blond gekleurd haar en was een grote, zwierige vrouw die, zoals bijna alle stevige mensen, een ongehaaste goedhartigheid en
vriendelijkheid uitstraalde. Ze zat met haar benen over elkaar in het halfronde
raamkozijn een sigaret te roken. Onder het felle tl-licht straalden haar blote knieën als twee oogverblindende ballen. Toen ze me in het oog kreeg, glimlachte Manana en maakte een brede beweging met de hand waarin ze haar sigaret vasthield ter begroeting, of ter zegening of om me welkom te heten in haar huis.
20 Ольга же — на мое «…внизу и с гостьей!» — сразу принялась заваривать ягодный чай, мой любимый, который заказываю обычно еще до всяких блюд. Пока я отсутствовала, моя попутчица сняла и шляпку, и оказалась с короткой мальчишеской стрижкой, вернее, абсолютно седым ежиком. Спускаясь по ступеням, я увидела этот серебристый хрупкий затылок и только мгновение спустя поняла, что он принадлежит моей старой даме. Она сидела за столом спиной к ступеням и боком к единственному окну, выходящему во дворик вровень с землей, от чего за стеклом иногда возникала трехцветная кошка, полудомашняя. Летом, случалось, эта наглая животина впрыгивала через окно прямо на стол. Обстановка здесь была самая свойская... По углам в каменных нишах под сводчатым беленым потолком были спрятаны динамики. И после короткой паузы над нашими головами зазвучала «Шен хар венахи», как всегда — волной глубокой и благодатной грусти. Два верхних солирующих голоса выплетали прихотливый орнамент на фоне протяжного баса, что тесными шажками полутонов переступал вверх и вниз по ступеням мелодии… — Меня зовут Мирьям, — сказала дама. Я тоже назвалась.
Toen ik zei dat ik beneden was gaan zitten met een gaste, begon Olga gelijk de bessenthee te zetten die ik normaal altijd nam voordat ik eten bestelde.
Terwijl ik de trap af liep, zag ik een tengere, zilverkleurige nek en pas een moment later besefte ik dat deze nek aan mijn oude dame toebehoorde. In mijn afwezigheid had mijn reisgenoot ook haar hoedje afgezet en ze bleek een kort, mannelijk kapsel te hebben, preciezer gezegd had ze volledig grijze stekeltjes^. Met haar rug richting de trap zat ze aan tafel naast het enige raam in de ruimte dat op de binnenplaats uitkeek. Het raam was op gelijke hoogte met de grond, zodat er af en toe een half gedomesticeerde, driekleurige kat achter verscheen. ‘s Zomers gebeurde het nogal eens dat dit brutale beestje door het raam direct op tafel sprong. De sfeer hier was heel huiselijk. In de hoeken van de stenen nissen onder het gewelfde, witte plafond hingen speakers verstopt. Na een korte stilte klonk het nummer “Sjen Char Venachi” boven ons hoofd – zoals altijd vol van een diep, weldadig verdriet. De
stemmen van de twee bovenste solisten weefden een grillig ornament tegen de aanhoudende bas op de achtergrond die kleine stapjes omhoog en omlaag zette op de trapjes van de melodie.
‘Ik heet Mirjam’, zei de dame. Ik stelde me ook voor.
21 — Хотите, расскажу о районе, где мы находимся? — предложила я. — Он называется Нахалат-Шивъа#, это один из самых старых… — Не надо, — остановила меня Мирьям и улыбнулась. — Я прожила в Иерусалиме изрядную часть жизни и с этим районом знакома… Знаете, что раньше было в этом подвале? Здесь много лет сидел Пабло, старик из Уругвая#... Чинил и настраивал музыкальные инструменты… Конечно, он давно умер. Но мне приятно, что эти старые камни до сих пор слушают музыку… Григорианский хорал, да? — Нет… — сказала я. — Это грузинское хоровое пение, «Шен хар венахи», знаменитая старинная песня… — Вы хорошо знаете грузинскую музыку? — Нет, просто один из этих голосов… высокий такой, слышите, он как бы оплетает полутонами мелодию второго тенора… это голос Васила, хозяина заведения… Он до приезда в Иерусалим пел в фольклорном ансамбле… А я столько супов здесь выхлебала, что научилась слышать голос Васо отдельно ото всех. — И о чем же он поет? — Это на старогрузинском… Мне Васо переводил… постараюсь вспомнить... Ну, если приблизительно… скажем, так:
‘Vindt u het leuk als ik wat meer vertel over de wijk waar we nu zijn?’, stelde ik voor. ‘We zijn hier in “Nachalat Shiva”# en dit is een van de oudste wijken…’ ‘Nee dat hoeft niet’, onderbrak Mirjam me glimlachend, ‘ik heb een aanzienlijk deel van mijn leven in Jeruzalem gewoond en ken deze wijk wel. Weet u wat er vroeger in deze kelder was? Pablo, een oude man uit Urugay#, heeft hier lang gezeten. Hij repareerde en stemde muziekinstrumenten. Hij is nu natuurlijk allang dood, maar het doet me goed om te zien dat deze oude stenen nog steeds muziek horen. Dit is gregoriaans koorgezang, toch?’ ‘Nee’, zei ik, ‘dit is Georgisch koorgezang, “Sjen Char Venachi”#, een heel oud en beroemd lied.’ ‘Bent u goed thuis in de Georgische muziek?’, vroeg ze. ‘Nee, eigenlijk ken ik maar één stem echt goed’, antwoordde ik, ‘die hoge stem. Hoort u hoe hij als het ware met halve tonen om de melodie van de tweede tenor heen vlecht? Dat is de stem van Vaso, de eigenaar van dit etablissement. Voor hij naar Jeruzalem kwam, zong hij in een folklore-ensemble. Ik heb hier zo vaak een soepje gegeten dat ik heb geleerd om Vaso’s stem van de rest te onderscheiden.’
‘Waar zingt hij over?’, vroeg ze. ‘Het is in het Oud-Georgisch, maar Vaso heeft het een keer voor me vertaald. Ik probeer het me te herinneren… Het was iets in de richting van… Laten we zeggen;
22 «Ты — виноградник, что вновь расцвел, юный, добрый, прекрасный, посажен в Эдеме — благоуханный плод, взращенный в раю…»… — что-то в этом роде… — Красиво… — задумчиво проговорила она. — Как? Благоуханный плод? Взращенный в раю?.. В раю… Красиво… Это, конечно, о женщине… — О женщине, — согласилась я… — Или о Боге… Мирьям внимательно оглядела накрытые льняными скатертями грубые деревенские столы… — Не думала, что так ясно вспомню Пабло… Он был маленький, живчик… Вон там, в углу, стояли клавикорды, два клавесина, по стенам развешаны скрипки, две-три гитары, мандолина, старинная лютня… Здесь даже барочная скрипка была и виола да гамба — чего только ни приплывало в пустынную Палестину#! И на столах у той вон стены рядком лежало столько разных диковинных дудок, свирелей, бубнов, трещоток… По этому хламу вполне можно было изучать историю музыкальных инструментов народов всей земли… Мы сюда иногда заходили с мужем… У него были потрясающие способности к музыке, он сразу начинал играть на любом
“Jij bent als een wijnrank die opnieuw in bloei staat,
Jeugdig, goed, geweldig, geplant in Eden, Je bent een geurige vrucht, geteeld in het Paradijs…”
Of iets in die trant.’ ‘Prachtig’, zei ze bedachtzaam, ‘hoe ging het nou? Geurig fruit? Geteeld in het Paradijs? In het Paradijs… Prachtig… Dat gaat natuurlijk over een vrouw.’ ‘Over een vrouw inderdaad’, zei ik, ‘of over God…’ Zorgvuldig bekeek Mirjam de grove, rustieke tafels die met linnen tafelkleden waren bedekt. ‘Ik had niet gedacht dat ik me Pablo zo duidelijk zou kunnen herinneren’, zei ze. ‘Hij was een kleine man en een echte spring-in-het-veld. Daar, in de hoek, stonden klavechords, twee clavecimbels, en aan de muur hingen twee of drie gitaren, een mandoline en een heel oude luit. Hij had zelfs een barokviool en een viola da gamba – alles wat maar naar het woestijnachtige Palestina^ was gebracht. En daar, op de tafels lagen allemaal verschillende curieuze pijpen, fluitjes, tamboerijnen en ratels op een rij. Aan de hand van deze zooi kon je de geschiedenis van de muziekinstrumenten van alle volkeren ter wereld bestuderen. Mijn man en ik wipten hier weleens aan… Hij had een enorme aanleg voor muziek en begon gewoon op elk willekeurig instrument te spelen, zelfs als hij het voor het eerst zag.’
23 инструменте, даже на таком, который впервые видел… — Это звучит несколько… фантастично, — заметила я. — Да-да! — живо отозвалась она. — Однажды в юности это спасло его. В гетто. Герр Менцель#, комендант, был страстным меломаном и довольно хорошим флейтистом. Он услышал, как Адам играет на мандолине, и приказал являться на репетиции квартета, который организовал там, в гетто. Но партии мандолины не было в нотах, которые имел герр Менцель, поэтому Адаму пришлось освоить скрипку. Явилась Ольга с партитурами меню. Она несла их, обнимая и прижимая к животу, как студенты консерватории носят ноты на репетициях. Мирьям раскрыла твердые коричневые створы, побежала взглядом по кудрявым строчкам, набранным псевдо-грузинским шрифтом. — Послушайте моего совета, — сказала я, накрыв ладонью ее крапчатую старческую руку. — Здешний грибной суп, да еще в такой ливень, может поистине украсить жизнь двум бродяжкам, вроде нас с вами. Она засмеялась, захлопнула меню и откинулась к высокой спинке стула: — Идет! Но и выпить что-нибудь, непременно…
‘Dat klinkt nogal… fantastisch’, merkte ik op. ‘Ja zeker’, antwoordde ze enthousiast. ‘In zijn jeugd heeft het hem eens gered. Dat was in het getto. Herr Menzel#, de
commandant, was een gepassioneerd muziekliefhebber en een redelijk goede fluitist, en toen hij Adam mandoline hoorde spelen, beval hij hem naar de repetities van het kwartet te komen, dat hij daar in het getto bijeen had gebracht. Een
mandolinepartij stond echter niet in de partituren van Herr Menzel, waardoor Adam viool moest leren spelen.’
Olga verscheen aan onze tafel met de menu-partituren. Ze klemde ze tegen haar buik aan, zoals conservatoriumstudenten dat doen met hun partituren van de repetities. Mirjam opende de stevige, bruine map en liet haar blik over de gekrulde letters glijden, die in een pseudo-Georgisch schrift waren gezet. ‘Luister maar naar mijn advies’, zei ik terwijl ik haar oude, gevlekte hand met mijn handpalm bedekte. ‘De huisgemaakte paddenstoelensoep kan het leven van twee vagebonden, zoals u en ik, echt beter maken, zelfs als het stortregent.’ Ze lachte, sloeg het menu dicht en leunde achterover tegen de hoge rugleuning van de stoel; ‘Die neem ik en ik wil beslist ook iets te drinken.’
24 Некоторое время при участии заинтересованной Ольги мы выбирали между изабеллой# и киндзмараули#… трижды склонялись в ту и дважды в другую сторону. В конце концов остановились на хванчкаре#. — Я раскрою ваш зонт на кухне, чтобы высох, — сказала Ольга. Затем принесла чайник и две чашки, разложила салфетки… Когда она ушла, я выждала несколько мгновений, несколько тактов мужественно звучащего хорала, чтобы не обнаружить так скоро мой гончий интерес к новому собеседнику, жадный голый интерес, которого я вечно стыжусь^ и не могу преодолеть… — О каком гетто вы упомянули? — осторожно спросила я. — О Гродненском#, — ответила она и потянулась налить себе чаю из чайника. Прозрачная пунцовая струя заполнила ее высокий стакан, который мгновенно запотел, вытолкнув на поверхность сушеные мячики ежевики, смородины и голубики… — О-о… какой интересный букет… — Она с удовольствием вдохнула пар над стаканом. — Все ароматы леса — как в рекламе^! Нам принесли по бокалу хванчкары — вина чуть более терпкого, чем мне нравится, из тех, что длятся долгим
Bij het kiezen van de Georgische wijn# nam Olga belangstellend deel aan het gesprek en het duurde even voordat we beslist hadden of we een Izabella# of een Kindzmarauli# zouden nemen. Na heel wat wikken en wegen viel onze keuze uiteindelijk op de Chvantsjkara#. ‘Ik zal uw paraplu in de keuken te drogen zetten’, zei Olga. Daarna bracht ze ons een theepot met twee kopjes en legde ze de servetten voor ons neer. Toen Olga weer wegging, wachtte ik een paar tellen, een paar maten van het galmende mannenkoor, om mijn hebzuchtige, naakte interesse in mijn gespreksgenoot niet al te snel aan de dag te leggen. Ik schaamde me altijd dat ik zo’n nieuwsgierig aagje was^. ‘Over welk getto had u het net eigenlijk?’, vroeg ik haar voorzichtig. ‘Over dat in Grodno, Wit-Rusland’#, antwoordde ze terwijl ze naar de theepot reikte om zich een kopje thee in te schenken. Een
transparante, karmozijnrode stroom vulde haar hoge glas, dat gelijk besloeg, en aan het oppervlak dreven gedroogde braambessen, krenten en bosbessen die naar boven waren gestuwd. ‘Och, wat een interessant boeket’, zei ze terwijl ze de stoom boven het glas verrukt inhaleerde. ‘Ochtend-in-het-bos-geur^, net als in de reclames!’
Er werd voor ons beiden een glas Chvantsjkara gebracht – een wijn die wranger is dan ik lekker vind, zo een die, nadat je hem hebt doorgeslikt, een lange,
25 шершавым эхом после глотка где-то в глубине нёба. Мирьям попробовала, одобрительно кивнула: — Недурно… немного похоже на кьянти… — И приподняла бокал: — За очарование случайных встреч! Я пригубила вино и благоразумно отставила бокал в сторону. Все же за рулем, да еще первый день, одна… — И ваш муж… выжил в гетто, потому что играл на разных инструментах? Она усмехнулась, ее морщинистое лицо под седым ежиком волос засветилось каким-то клоунским лукавством. — О, нет… Адам был не из тех, кто стал бы полагаться на немецкую страсть к музыке… Если б вы знали Адама, вы бы не задали такого идиотского вопроса… К тому же, он тогда не был мне никаким мужем. Нам вообще было едва по шестнадцать лет… Такие местечковые Ромео и Джульетта, влюбленные до судорог^ и не смеющие прижаться друг к другу поосновательней… — Как! Значит, и вы в то время были в гетто? — О боже^, — вздохнула она, — что вас так удивляет? В то время все евреи в тех местах были если не в армии, то в гетто, в лагерях, либо уже гнили в ямах…Я вспомнила ее странное заявление о могиле мужа и решила на всякий случай промолчать.
schrale weergalm achterlaat op je verhemelte.
Mirjam nam een slokje van de wijn en knikte goedkeurend: ‘Niet onaardig… Hij lijkt een beetje op een Chianti.’ Ze hief het glas en zei ‘Op de charme van toevallige ontmoetingen!’
Ik nipte van de wijn en zette het glas toen wijselijk opzij. Ik moest immers rijden en dan ook nog eens voor het eerst alleen. ‘En uw man… Heeft hij het getto overleefd omdat hij verschillende
instrumenten bespeelde?’ Ze grijnsde en haar gezicht, onder het grijze egelachtige haar, lichtte op met een soort clowneske ondeugendheid. ‘Oh nee, Adam was niet iemand die zou vertrouwen op een Duitse passie voor muziek. Als u Adam had gekend, zou u niet zo’n idiote vraag hebben gesteld. Bovendien was hij in die tijd mijn man helemaal niet. We waren amper zestien. Zoals de kleinstedelijke Romeo en Julia, die tot stuiptrekkingen toe verliefd^ waren en niet dicht tegen elkaar aan durfden te
kruipen…’ ‘Wat? Dus u zat in die tijd ook in het getto?’, vroeg ik verbaasd. ‘Mijn God^, verbaast dat u?’, zuchtte ze. ‘In die tijd zaten alle joden op dat soort plekken. Als ze niet in het leger zaten, zaten ze wel in het getto of in kampen of lagen ze al in kuilen te rotten…’
Ik herinnerde me haar vreemde opmerking over het graf van haar man en besloot voor
26 — Но эти музыкальные экзерсисы с герром Менцелем дали ему время. Время, понимаете? Самое важное, самое драгоценное: время. Потому что музыкантов тогда еще не увозили. Днем он музицировал на скрипке, а ночью рыл подкоп из заброшенной кузни… Она была очень удачно расположена — впритык к забору, на отшибе… И знаете, что было самым трудным? Она усмешливо глянула на меня, словно ожидая вопроса. И сразу же ответила: — Самым трудным было перед репетициями отчистить ногти. У музыканта руки на виду и не должны вызывать подозрений… Явилась Ольга с подносом традиционных бесплатных салатов «от дома», принялась расставлять керамические мисочки с зеленью, лобио#, баклажанами с чесноком... Положила на угол стола деревянную доску с лавашем#. — Осторожно, только из печки! — предупредила она. Но мы обе немедленно потянулись к источнику благоуханного горячего воздуха и, обжигаясь и дуя на пальцы, оторвали по хорошему куску… Несколько мгновений моя гостья только охала, широко раскрывая рот и ладонью загоняя туда воздух.
de zekerheid te zwijgen. ‘Die muzikale exercities met Herr Menzel gaven hem echter tijd. Tijd was het allerbelangrijkste, het meest kostbare, begrijpt u? Muzikanten werden toen namelijk nog niet
meegenomen. Overdag speelde hij viool, maar ’s nachts groef hij een tunnel vanuit een verlaten smederij. De smederij lag heel gunstig; ze was vrijstaand en bevond zich vlak naast het hek. En weet u wat het allermoeilijkste was?’ Ze keek me spottend aan, alsof ze op een vraag van mij wachtte, en antwoordde gelijk. ‘Het allermoeilijkste was om zijn nagels schoon te krijgen voor de repetities. Bij een muzikant zijn de handen altijd in het zicht en daarom moesten die geen argwaan te wekken.’
Olga verscheen met een dienblad met traditionele salades “van het huis” en begon de keramische kommetjes met groenten, lobio# en aubergine met knoflook neer te zetten… Op de hoek van de tafel plaatste ze een houten plank met lavasj#. ‘Pas op, het komt net uit de oven’, waarschuwde ze ons. Maar wij strekten beide onmiddellijk onze handen uit naar de bron van deze
welriekende, hete lucht en scheurden er, onze vingers brandend en erop blazend, een flink stuk af.
Een paar tellen lang kreunde mijn gaste alleen maar terwijl ze haar mond wijd open had en er met haar hand lucht heen
