Kwalitatieve analyse vertaling realia

Hier volgt de kwalitatieve analyse van de vertaling van realia. Wegens ruimtegebrek wordt slechts een selectie van de vertaalde realia uitgelicht. Ik heb hierbij geprobeerd van elke vertaalstrategie minimaal een voorbeeld te beschrijven.

в пригородную электричку – het boemeltreintje

Het is de vraag of een электричка een Russische reale is of niet. In verschillende online Russische woordenboeken staat niet specifiek bij de betekenis van dit begrip vermeld dat dit soort treinen alleen in Rusland of landen van de voormalige Sovjet-Unie voorkomt, maar wanneer ik het begrip in Google invoer, is een van de eerste zoekresultaten een Engelstalig Wikipedia-artikel (2020) waarin staat dat электрички wel specifiek zijn voor Rusland en landen van de voormalige Sovjet-Unie. Omdat ik verschillende vertaalmogelijkheden heb overwogen, heb ik ervoor gekozen om het toch in de analyse van de realia op te nemen. Bij de vertaling van dit begrip heb ik namelijk lang getwijfeld of ik het Nederlandse reale ‘sprinter’ zou kiezen of voor een meer gebruikelijke vertaling zou gaan met ‘boemeltreintje’. Het begrip ‘sprinter’ heeft echter de connotatie van snelheid, die het begrip ‘boemeltrein’ niet heeft. De overeenkomst tussen een ‘boemeltreintje’ en een электричка is dat het een relatief langzame trein betreft die op alle tussengelegen stations halt houdt. De connotatie van traagheid is voor mij doorslaggevend geweest om voor ‘boemeltreintje’ te kiezen. Mijn vertaalstrategie was hier dus substitution - paraphrase – sense transfer.

на станции Чирчик – op station Tsjirtsjik

Waar ligt Tsjirtsjik? Ik heb het nagezocht en het blijkt in de buurt van Tasjkent te liggen. Voor veel Russische lezers is deze plaatsnaam waarschijnlijk net zo onbekend als voor de gemiddelde Nederlandse lezer. Omdat het voor het begrip van het verhaal verder ook niet van belang is om precies te weten waar Tsjirtsjik ligt, heb ik ervoor gekozen om de plaatsnaam niet verder te specificeren. Omdat er in de originele tekst geen italics of aanhalingstekens zijn gebruikt, heb ik ervoor gekozen om dat ook niet te doen in de vertaling. Mijn vertaalstrategie was hier retention – complete – unmarked.

65 в Реховот – in Rehevot

In eerste instantie had ik in de vertaling een korte uitleg gegeven van waar deze plaats gesitueerd is door er ‘een stad ten zuidoosten van Tel Aviv’ aan toe te voegen. Ik had toen niet in overweging genomen dat deze plaatsnaam uitgesproken werd door het personage Mirjam. De vraag of realia geëxpliciteerd kunnen worden in vertaling, hangt erg af van wie er spreekt. Zo is het vrij vaak mogelijk om realia in de tekst van de verteller nader te verklaren, maar is het hoogst ongebruikelijk om dat te doen wanneer een personage aan het woord is. De toevoeging moest dus weg uit de lopende tekst. De volgende overweging was toen of de toevoeging misschien in een voetnoot zou moeten worden opgenomen. Uiteindelijk ben ik tot de conclusie gekomen dat dat niet nodig was omdat de Russische lezer de plaats Rehevot waarschijnlijk ook niet kent, omdat het een Israëlisch reale is. Daarbij is het voor het begrip van de rest van de tekst niet nodig om te weten waar Rehevot ligt. Mijn vertaalstrategie was hier dus retention – complete – unmarked.

постерами с вывесок Пиросмани - posters van de schilderijen van de beroemde

Georgische kunstschilder Pirosmani

Hoewel het niet van groot belang was voor het begrip van de tekst als geheel, was het naar mijn idee nodig om een korte uitleg te geven over Pirosmani omdat het anders lastig te plaatsen zou zijn voor de lezer of hij een Russisch, Israëlisch of Georgisch reale was. Ik verwacht dat de Russische lezer namelijk wel weet dat Pirosmani een beroemde Georgische kunstschilder van voor de revolutie was. Omdat de verteller in dit stukje aan het woord is, is deze toevoeging niet ongepast. Mijn vertaalstrategie was hier dus specification – explicitation.

Стиль - грузинский духан - Het had de stijl van een typisch Georgisch cafeetje

In dit geval leek het me te exotiserend om het begrip ‘doechan’ te behouden. Een ‘doechan’ is een specifiek Georgische taveerne. Daarmee is het een ondersoort van het begrip ‘café’. Ik heb hier gebruik gemaakt van een kernvertaling, oftewel een hyperoniem.

Некоторое время при участии заинтересованной Ольги мы выбирали между изабеллой и киндзмараули - Bij het kiezen van de Georgische wijn nam Olga

belangstellend deel aan het gesprek en het duurde even voordat we beslist hadden of we een Izabella of een Kindzmarauli zouden nemen.

66 In de Russische tekst wordt het als bekend verondersteld bij de lezer dat ‘Izabella’ en

‘Kindzmarauli’ Georgische wijnsoorten zijn, omdat Georgië altijd een grote wijnproducent is geweest voor de Sovjet-Unie. Als de Nederlandse lezer deze termen zonder enige uitleg zou tegenkomen, zou die geen idee hebben van wat zij betekenen. Om dit op te helderen heb ik gekozen voor een specificatie door middel van de explicitatie ‘bij het kiezen van de

Georgische wijn’ aan het begin van de zin. Deze toevoeging heeft het mogelijk gemaakt om de termen ‘Izabella’ en Kindzmarauli’ verderop in de zin te laten staan. De vertaalstrategie die ik hier heb toegepast is een combinatie van specification – explicitation en retention –

complete – unmarked.

О Гродненском - Over dat in Grodno, Wit-Rusland

In de zin voor dit reale wordt aan Mirjam gevraagd over welk getto ze het had. Dit stukje is Mirjams antwoord daarop. De toevoeging ‘Wit-Rusland’ vond ik nodig omdat de gemiddelde Russische lezer waarschijnlijk wel weet waar Grodno ligt, maar de gemiddelde Nederlandse lezer niet. Een aanzienlijk deel van het verhaal dat Mirjam vertelt, speelt zich hier af, vandaar dat ik het belangrijk vond om voor de lezer op te helderen waar dat deel van het verhaal zich precies afspeelt. Omdat er al naar opheldering werd gevraagd, leek het me geen probleem om deze plaatsbepaling aan Mirjams antwoord toe te voegen, ondanks dat het ongebruikelijk is om specificaties toe te voegen in dialogen. De vertaalstrategie die ik hier heb toegepast is

specification – explicitation.

Лобио – lobio

Hoewel de meeste Nederlandse lezers deze Georgische bonenstoofpot niet zullen kennen en de meeste Russische lezers wel, leek het me onnodig om het begrip ‘lobio’ te expliciteren. Het verhaal speelt zich voor een deel af in een Georgisch restaurant, dus de lezer verwachtte waarschijnlijk al dat er Georgische gerechten genoemd zouden worden. De lezer die meer wil weten over de Georgische keuken, zal zelf gaan uitzoeken wat ‘lobio’ is, en de andere lezer zal de conclusie trekken dat ‘lobio’ een Georgisch gerecht is en zal daarmee ook over voldoende kennis beschikken om het verhaal te volgen. De vertaalstrategie die ik hier heb toegepast is retention – complete – unmarked.

в институте Вайцмана - het Instituut voor de Wetenschappen in Rehevot

67 lezer vind ik het lastig in te schatten in hoeverre die dit instituut kent. Mij leek het in elk geval nuttig om een algemener begrip te gebruiken in de vertaling dan het specifieke ‘Weizman Instituut’. Op deze manier weet de lezer wat voor soort instituut het is en waar het zich bevindt. De naam van het instituut is minder belangrijk omdat die de lezer toch niets zegt. De vertaalstrategie die ik hier heb gekozen is dus kernvertaling en specification – explicitation.

Грамм по пятьдесят - Een gram of vijftig

Het is heel erg Russisch (of in elk geval niet erg Nederlands) om een bepaald aantal grammen van een sterke drank te bestellen. Om de Russische sfeer, of couleur locale, in het verhaal te houden, leek het me goed om dit letterlijk te vertalen. De lezer die enige kennis heeft van de Russische manier van sterke drank bestellen, vindt dat waarschijnlijk herkenbaar om te lezen, en de lezer die daar niets van weet zal wellicht wat verbaasd zijn, maar leert op deze manier ook dat dat in de Russische cultuur op die manier gaat. De vertaalstrategie die ik hier heb gebruikt is direct translation – calque.

второго этажа – eerste verdieping

De ‘tweede verdieping’ vertalen als de ‘eerste verdieping’ lijkt op het eerste oog misschien een slordigheidsfout te zijn, maar is toch echt correct. Sites van verschillende methoden om vanuit het Russisch Engels te leren, maken melding van dit culturele verschil waarbij de etages van gebouwen op een andere manier worden geteld. In de Russische cultuur wordt wat bij ons de begane grond is, de eerste verdieping genoemd. De Russische ‘tweede verdieping’ is in het Nederlands dan ook de eerste verdieping. De vertaalstrategie die ik hier heb toegepast is substitution – cultural – transcultural ECR.

А закажите-ка, пани, еще чего-нибудь выпить – En bestelt madam nog iets te drinken De term ‘пани’ is een Poolse benaming voor dames van stand volgens de online versie van het Bolsjoj Tolkovyj Slovar (2014). In het Russisch is het een vrij gebruikelijke term

geworden, maar de Poolse oorsprong klinkt er wel nog in door. Het leek me geen optie om dit reale als ‘pani’ te behouden, omdat het de Nederlandse lezer niets zou zeggen. Om toch een buitenlandse term voor ‘mevrouw’ in de tekst te verwerken, heb ik voor het Franse ‘madam’ gekozen, maar dan wel in de Nederlandse spelling. Ik vind ‘madam’ een goed alternatief voor ‘пани’ omdat er een zelfde effect is bij de lezer, hoewel de begrippen uit andere culturen komen. De vertaalstrategie die ik hier heb toegepast is substitution – cultural – transcultural

68 У них свояк в полицаях служил - Hun zwager collaboreerde met de moffen

De betekenis van de term ‘полицай’ is volgens de online versie van het Bolsjoj Tolkovyj Slovar (2014) ‘een plaatselijke burger die tijdens de Tweede Wereldoorlog diende bij de fascistische politie’. Na wat googelen kwam ik erachter dat er in het Russisch ook wel wordt gezegd dat iemand bij de ‘Hilfpolizei’ zat. Bij het vertalen van deze zin heb ik twee mogelijke vertalingen overwogen. De ene was ‘hun zwager zat bij de Hilfpolizei’ en de andere was ‘hun zwager collaboreerde met de moffen’. De reden dat ik voor de tweede optie heb gekozen, is dat ik denk dat deze optie meer op de emoties van de lezer inspeelt dan de eerste optie, omdat daarin een nogal ongebruikelijk Duits woord staat waar de lezer eerst even over na moet denken. Daarbij is de term ‘de moffen’ heel spreektalig en roept het emoties op bij de lezer. Uit ‘hun zwager collaboreerde met de moffen’ blijkt gelijk dat deze zwager ‘fout’ was. De vertaalstrategie die ik hier heb toegepast is substitution – paraphrase – sense transfer.

Эрец-Исраэль – het Land Israël

‘Эрец-Исраэль’ is geen Russische, maar een Israëlische reale. Behoud van ‘Эрец’ zou niet mogelijk zijn, omdat de Nederlandse lezer het begrip waarschijnlijk niet goed zou kunnen plaatsen, omdat hij/zij het niet kent. Ik heb daarom gekozen voor een calquevertaling van ‘Эрец’ , ‘land’ in het Nederlands, maar ik heb wel de hoofdletter laten staan, zodat de lezer ziet dat dit ongewoon is. Verder is ‘Israël’ natuurlijk een officieel equivalent van ‘Исраэль’. De vertaalstrategie die ik hier heb gebruikt is direct translation – calque.

3.1.5 Kwantitatieve analyse vertaling realia