Kwalitatieve analyse vertaling idioom

Hier volgt de kwalitatieve analyse van de vertaling van idioom. Net als bij de realia wordt slechts een selectie van het vertaalde idioom uitgelicht. Ik heb hierbij wederom geprobeerd van elke vertaalstrategie minimaal een voorbeeld te beschrijven.

Чёрт-те что – God weet

In The Russian-English Dictionary of Idioms (Lubensky 2013: 720) staat dat ‘чёрт-те что’ gebruikt wordt wanneer er iets gebeurt wat de verwachting van de spreker overtreft, wat de spreker verrast, of wat de spreker maar moeilijk kan geloven. Het heeft een negatieve

bijklank. In het Russisch komen uitdrukkingen met чёрт, de duivel, veel vaker voor dan in het Nederlands, waar het in vergelijkbare gevallen gebruikelijker is om God aan te roepen. De vertaalstrategie die ik hier heb toegepast is zelfde betekenis, andere vorm.

72 сахарное свечение – suikerwitte gloed

Wanneer ik in Google ‘сахарное свечение’ zoek, komen er alleen resultaten naar boven die verwijzen naar het verhaal Adam i Mirjam van Dina Roebina. In het Russische nationale corpus in Sketch Engine levert de zoekopdracht geen resultaten op. Dit wijst erop dat deze idiomatische uitdrukking uniek is en door Roebina zelf bedacht lijkt te zijn. Omdat deze woordcombinatie in het Russisch ongebruikelijk is, vind ik het belangrijk om in het Nederlands ook iets ongewoons te gebruiken. Er zijn enkele vertaalopties door mijn hoofd gegaan, zoals ‘karamelkleurige’ of ‘hagelwitte’ gloed, maar eigenlijk stond dat er niet in het Russisch. Een gloed die wit is als suiker, had Roebina waarschijnlijk voor ogen. Een

suikerwitte gloed dus. Het vertaalprocedé is een calquevertaling geweest.

«дворники» - ruitenwissers

Naast ‘ruitenwissers’ heeft het Russische ‘дворники’ ook de betekenis van het beroep van conciërge, schoonmaker, straatveger. Ik heb erover getwijfeld om in de vertaling het woord ‘vegers’ te gebruiken, omdat die dubbele verwijzing dan behouden zou blijven en het uit de context wel duidelijk zou worden dat met die ‘vegers’ de ruitenwissers werden bedoeld. Na grondige redactie is dit idee echter gesneuveld omdat het in het Nederlands heel

ongebruikelijk is om ‘vegers’ te zeggen voor ruitenwisser en het woord dan veel aandacht op zich zou vestigen, terwijl dat in het Russisch niet het geval is. Aangezien de dubbele betekenis nu weg is, is dit vertaalprocedé weglating van idioom.

чёрт возьми - Wat doet het ertoe en Чёрт побери – Verdomme

De uitdrukking ‘чёрт побери’ is qua betekenis gelijk aan ‘чёрт возьми’ volgens The

Russian-English Dictionary of Idioms (Lubensky 2013: 719) en staat dan ook onder hetzelfde lemma. Lubensky schrijft dat deze uitdrukkingen heel spreektalig zijn en worden gebruikt om verontwaardiging, ergernis of verbazing uit te drukken. Het betreft weer een Russische uitdrukking met de duivel. Een letterlijke vertaling is in dit geval niet mogelijk, dus ik heb voor ‘wat doet het ertoe’ gekozen in het ene geval en voor ‘verdomme’ in het andere geval omdat daarin de ergernis van de vertelster goed tot uitdrukking komt. In het tweede geval is een leuke bijkomstigheid dat het aanroepen van God erin terugkomt, aangezien ‘verdomme’ van ‘godverdomme’ komt. In beide vertalingen is de betekenis hetzelfde gebleven, maar de vorm anders.

73 ‘Насмарку’ is heel spreektalig en betekent dat een gebeurtenis geen positief resultaat oplevert of in niets uitmondt (Lubensky 2013: 227). Het was van belang dat er in het Nederlands ook iets spreektaligs kwam te staan. De uitdrukking ‘naar de Filistijnen zijn’ heeft hier een dubbele laag, namelijk de betekenis van ‘geen positief resultaat opleveren’ en de laag dat het volk ‘de Filistijnen’ in de regio van Israël woonde en dus lokaal is. De betekenis is hier gelijk gebleven, maar de vorm is anders.

которого я вечно стыжусь - Ik schaamde me altijd dat ik zo’n nieuwsgierig aagje was. In het Russisch is ‘которого я вечно стыжусь’, letterlijk: waar ik me eeuwig voor schaam, niet idiomatisch. In het Nederlands heb ik wel een idiomatische uitdrukking gebruikt, omdat het Nederlands voor dit specifieke geval een heel toepasselijke uitdrukking bezit en omdat de Russische tekst ook rijk is aan idiomen, maar het niet altijd is gelukt om die even pakkend te vertalen. Dit is een geval van compensatie.

влюбленные до судорог - die tot stuiptrekkingen toe verliefd waren

De uitdrukking ‘влюбленные до судорог’ levert in Google slechts resultaten op die

verwijzen naar een nummer van de artiest Gazon uit 2015 en naar Adam i Mirjam van Dina Roebina. In de database van Sketch Engine levert deze zoekopdracht geen resultaten op. Dit lijkt dus een vrij unieke uitdrukking te zijn. In het Nederlands ben je normaal ‘tot over je oren verliefd’ of ‘verliefd als twee tortelduifjes’, maar het beeld dat Roebina oproept is sterker. Omdat het een ongewone uitdrukking is in de brontaal, is het geoorloofd om die op ongewone wijze naar de doeltaal te vertalen. Dat is waarom ik heb gekozen voor ‘tot stuiptrekkingen toe verliefd zijn’, een nieuw, maar duidelijk beeld, en het is daarmee een calquevertaling.

как связанная овца - als een vastgebonden schaap

‘Как связанная овца’ lijkt weer een door Roebina bedacht beeld te zijn, aangezien het alleen in Google alleen maar hits oplevert die naar Adam i Mirjam verwijzen en in het Russische nationale corpus in Sketch Engine geen enkel resultaat oplevert. Het beeld is heel duidelijk; Mirjam voelde zich als iemand die aan zijn handen en voeten was vastgebonden en geen kant op kon, zoals een vastgebonden schaap zich zou voelen. Ondanks dat deze uitdrukking in het Nederlands niet gebruikelijk is, is de logica-semantiek helder voor de lezer. Het

vertaalprocedé dat ik hier heb gevolgd is calquevertaling.

74 Bleek als de dood, de letterlijke vertaling van ‘бледный как смерть’, zegt men niet in het Nederlands, net als bleek als een dode uit een graf, de letterlijke vertaling van ‘бледная, как мертвец из могилы’. Qua beeld komen zij dus erg overeen, maar qua frequentie in gebruik verschillen de vergelijkingen behoorlijk; in Google levert ‘бледная, как мертвец из могилы’ namelijk alleen resultaten op die verwijzen naar Adam i Mirjam, terwijl ‘бледный как

смерть’ bijna 130.000 resultaten oplevert. In deze beide gevallen heb ik ‘lijkbleek’ in de vertaling gebruikt, omdat daarin het beeld vrijwel hetzelfde is als dat in het Russisch. De betekenis is dus hetzelfde, maar de vorm is in het Nederlands net anders dan in het Russisch. Het gevolg voor de vertaling van ‘бледная, как мертвец из могилы’ is wel dat er sprake is van normalisatie, omdat ik een gebruikelijke term in de doeltaal heb gebruikt voor een ongebruikelijke term in de brontaal.

Ни черта вы не понимаете, конечно - U begrijpt er natuurlijk geen snars van

Volgens Lubensky (2013: 718) is deze uitdrukking met ‘ни черта’ zeer spreektalig en wordt ze alleen gebruikt met ontkenningen. Letterlijk zou het vertaald worden als ‘u begrijpt er natuurlijk niet de duivel van’, waarmee wordt bedoeld dat de gespreksgenoot er niets van begrijpt. In het Nederlands hebben we verschillende mogelijkheden om uit te drukken dat je er niets van begrijpt, namelijk ‘er geen hout/jota/reet/snars/etc. van begrijpen’, maar ik heb geen uitdrukking kunnen vinden met de duivel. Toen werd het een kwestie van inschatten welke uitdrukking Mirjam het beste zou passen en heb ik voor ‘er geen snars van begrijpen’ gekozen, omdat het vrij neutraal is. De betekenis is hierbij gelijk gebleven in het Nederlands, maar de vorm is anders dan die in het Russisch.

но чувствовала этот миг печенками - maar ik voelde het op dat moment met alle vezels

van mijn lichaam

De uitdrukking ‘чувствовать печенками’ is ongebruikelijk in het Russisch. In Google, evenals in Sketch Engine, levert het geen enkel zoekresultaat op. In The Russian-English Dictionary of Idioms (Lubensky 2013: 408) staat wel het lemma ‘всеми печёнками’, met de betekenis ‘very intensely’. Volgens Lubensky wordt deze uitdrukking voornamelijk gebruikt in combinatie met het werkwoord ‘haten’. Roebina heeft in plaats van ‘haten’, ‘voelen’ gebruikt. Wat ze met deze uitdrukking bedoelt te zeggen is dat Mirjam het met haar hele lichaam voelde, oftewel ‘met alle vezels van haar lichaam’. Dit is wel een gebruikelijke uitdrukking in het Nederlands, waardoor er hier sprake is van normalisering. De betekenis is gelijk gebleven, maar de vorm is anders.

75 Послушайте… Будьте любезны! – joehoe!

In het Nederlands zou het heel vreemd klinken om ‘alstublieft…Wees [eens] lief/goed/etc.!’, de calquevertaling van ‘Послушайте… Будьте любезны!’, te zeggen wanneer je een kelner in een restaurant roept. Volgens Lubensky (2013: 32) wordt deze uitdrukking gebruikt wanneer je een beleefd verzoek aan iemand doet. Het was in dit geval dus nodig om te

parafraseren. Hierbij probeerde ik te bedenken wat een dame op leeftijd in Nederland zou

roepen wanneer ze de aandacht van een kelner probeert te trekken, en kwam ik tot ‘joehoe!’. Het is een stuk informeler dan in het Russisch, maar ik denk dat het toch heel goed past, omdat communicatie met restaurantpersoneel in Nederland naar mijn idee minder formeel is dan in Rusland.

Он — израильтянином до последней жилочки - Hij was een Israëliër in hart en nieren De letterlijke vertaling van ‘Он — израильтянином до последней жилочки’ zou zijn: ‘hij was Israëliër tot in de laatste ader’. Het betekent in dit geval dat iemand geheel en al Israëliër is, of helemaal doordrongen is van het Israëlischap. Deze uitdrukking met ‘до последней жилочки’ is vrij gebruikelijk in het Russisch. In het Nederlands hebben we een mooi

alternatief dat dezelfde betekenis heeft, maar een andere vorm, namelijk iets ‘in hart en nieren zijn’.

Напротив, я работала, как каторжная - Integendeel, ik had vandaag al gewerkt als een

paard, dus ik kon wel wat rust gebruiken

In het Nederlands kun je werken ‘als een paard’, maar niet ‘als een dwangarbeider’ zoals in dit voorbeeld in het Russisch het geval is. Het begrip ‘каторжная’ komt van ‘katorga’, het systeem van strafkampen in tsaristisch Rusland (Gentes 2005: 1). De uitdrukkingen uit beide talen zijn vergelijkbaar wat betreft frequentie. De betekenis van de uitdrukkingen is gelijk, alleen de vorm is anders. Omdat het in dit geval uit de context niet duidelijk genoeg bleek waarom hier staat dat er gewerkt is als een paard, vond ik dat er een korte toevoeging nodig was in de vorm van ‘dus ik kon wel wat rust gebruiken’.

Так и быть, едем дальше без горючего и без смазки мотора - Nou, goed dan, we zullen

zonder brandstof en zonder de motor te smeren verdergaan

In dit geval heb ik gekozen voor een calquevertaling omdat deze uitdrukking zich er goed voor leent. In het Nederlands kennen we namelijk ook de vergelijking van alcohol als

brandstof en het lichaam als (gemotoriseerd) voertuig. Het is niet ongewoon om te zeggen dat een glaasje van het een of ander je ‘motortje’ soepeler laat draaien of de keel ‘smeert’. Het

76 beeld dat in deze uitdrukking wordt gecreëerd, is dus niet raar in het Nederlands, waardoor een calquevertaling geoorloofd is.

Вы на меня полдня угробили - Door mij is uw halve dag naar de gallemiezen

De letterlijke vertaling van de uitdrukking ‘ Вы на меня полдня угробили’ is: ‘u hebt door mij een halve dag vermoord’. Mirjam bedoelt hiermee tegen de vertelster te zeggen dat die haar halve dag aan Mirjam heeft verspild. Ik heb getwijfeld tussen ‘ik heb uw halve dag verruïneerd’ en ‘door mij is uw halve dag naar de gallemiezen’, en heb uiteindelijk de laatste optie gekozen omdat die spreektaliger is dan de eerste, en omdat het begrip ‘de gallemiezen’ een Hebreeuwse oorsprong heeft (Bron: Onze Taal), wat toepasselijk is in deze tekst. De betekenis is gelijk gebleven, maar is de vorm anders.

плевала я на ваш кашрут – ik heb maling aan die kasjroet van u

De letterlijke vertaling van плевала я на ваш кашрут, ‘ik spuug op uw kasjroet’, klinkt ontzettend grof in het Nederlands en is niet gebruikelijk om te zeggen. Een beschaafdere uitdrukking die ongeveer dezelfde betekenis weergeeft is ‘maling hebben aan’, wat naar mijn idee meer passend is in dit verhaal, omdat het verder ook redelijk beschaafd blijft qua

taalgebruik. De betekenis is gelijk, maar de vorm is anders.

«госдепартаменту» - “de bovenkamer”

Het woord ‘госдепартамент’ heeft de specifieke betekenis van ‘het ministerie van

Buitenlandse Zaken van de Verenigde Staten’. Deze denotatieve betekenis is echter niet het enige waar Mirjam op doelt, want ze bedoelt ook haar hoofd. Het punt van vergelijking van het hoofd en het ministerie van Buitenlandse Zaken van de Verenigde Staten is dat zij beide een zeer cruciaal onderdeel zijn, namelijk van het lichaam en van de politiek van de VS. Op zoek naar iets vergelijkbaars in het Nederlands, kwam ik uit op ‘de bovenkamer’, omdat daarmee ook het hoofd wordt bedoeld en ‘kamer’ de associatie heeft met Eerste en Tweede Kamer, twee belangrijke Nederlandse politieke organen. De associatie met de VS is hierbij helaas wel verloren gegaan, maar die was niet essentieel voor het verhaal. Het vertaalprocedé is in dit geval parafrasering geweest.

3.2.5 Kwantitatieve analyse vertaling idioom