D I E MANDLAKAZI
tN ONDERSOEK NA ENKELE KULTUURASPEKTE
deur JAN ERNST BRADLEY Hons. B.A.
VERHANDELING INGEDIEN TER GEDEELTELIKE NAKOMING VAN DIE VEREISTE VIR DIE GRAAD
MAGISTER ARTIUM
IN
VOLKEKUNDE
AAN DIE
POTCHEFSTROOMSE UNIVERSITEIT VIR CHRISTELIKE HOER ONDERWYS
Potchefstroom, J anuarie 1970.
VOORWOORD
My opregte dank en waardering aan die volge~de persone vir hulle hulp met en belangstelling in hierdie werkstuk. In be-sonder my leier, Prof. J. H. Coetzee wat met toewyding, insig en geduld my ten alle tye bygestaan en gelei het. Dit is 1n voor-reg om die student te wees van I n leermeester wat nie net sy studente in die grootheid van sy gees tot selfstandige denke lei nie, maar hulle ook onderrig in die waardes van die Christelike weten-skap. My ouers aan wie ek hierdie werkstuk opdra uit dankbaar-heid en eerbied vir hulle liefde, belangstelling en ondersteuning waarsonder hierdie werkstuk nie moontlik sou gewees het nie. Wanneer ek my vrou moet bedank ontbreek woorde my. Haar belangstelling, aansporing en onderskraging was In deurslagge-wende faktor in die voltooiing van die werk.
skrip getik en tegnies versorg.
Sy het die
manu-Verder bedank ek graag die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoer Onderwys en die Staatsdienskommissie vir die beurse wat hulle tot my beskiking gestel het. Dankie ook aan die personeel van die Ferdinand Postma Biblioteek onder leiding van Mnr. Aucamp vir hulle moeite en besondere d iens-willigheid en die Killie Campbell Africana Museum vir die wyse waarop ek van hulle fasiliteite ge bruik kon maak,
My opregte dank oak aan Mnr. en mev. Ewart Potgieter by wie ek tydens my navorsing op Nongoma gewoon het; Mnr. R . E , Rouillard sonder wie se belangstelling die veldwerk nie sou kon geskied het nie; Mev. Joan Ingram vir haar gasvry -heid en vriendelikheid tydens my besoeke aan Potchefstroom; die
Bantoesakekommissaris van Nongoma; Mnr. N. A. Otte en sy personeel vir hulle hulp; Mej. C . van Heerden vir die nasien van die Zoeloeterme in die werk. In besonder ook die inf orman-te vir hulle uiters belangrike aandeel in hierdie werk.
Laastens In besondere woord van dank aan die tikster Mev. Joy van Rensburg, wat op baie kart kennisgewing en met besondere bekwaamheid, vriendelikheid en hulpvaardigheid die tikwerk behartig het. Ook aan alle antler instansies en persone wat aan my hulp verleen het9 my hartlike dank,
ERRATA
Bladsy Paragraaf
5 6 7 3 4 I
"maar dit moet teen die" moet lees 11maar teen die''
24 31 32 34 44 44 67 81 84 89 105 120 130 132 152 156 168 175 Bylaes 202 (a) om uNinimuzi Mbangonami voetnoot P .H . Reader 3 3 I 3 3 I 7 3 4 I I 3 2 5 4 3 I voree Usute-indoena geasosieer diegaande eiensoortige v .d . Saterdag oggend uit te brei op die selfde laderye stamfonde
teen 1n stamhoof omstan-dighede
opperwees
op die huwelik sy tradisio-nele betekenis
reporteer
Makhanya wat deur Reader en die soos gepaal II
"
II"
"
"
"
"
"
II"
"
"
"
II II"
II"
II"
II"
"
II II II II II II II"
"
"
"
II"
"
II II"
II op umNinimuzi Mbangonomi D , H . R eader vroee U sutu-indoena geassosieer diepgaande eiesoortige van die S aterdagoggend uit te brei of dieselfde landerye stamfondse teen 1n stamhoof indien omstandighede opperwese en soland die huwelik . . . rapporteer Makhanya wat deur Reader be -skryf word en die soos bepaalINH0UDS0PGAWE H00FSTUK 1 INLEIDING A . M0TIVERING B . D0EL 1. Primer 2. Sekonder C , NAV0RSINGSVELD
D . DIE MET0DE VAN NAV0RSING EN
AAN-EIEDING 1.
z.
3. 4. 5. Gepubliseerde bronne 0ngepubliseerde bronne Informante Bywoning Probleme van seremonies H0OFSTUK II HIST0RIESE AGTERGR0ND A . INLEIDTNG B . DIE Z0EL0EV0LKc
.
DIE MANDLAKAZI 1. 0orsprong 2. Stamhoofregister 3. Regimente (_Amabutho) 4. Prysliedere ( Isibongo)5. Die Mandlakazi se rol in die Zoe lo e vo lk e lew e
Bladey 1 4 4 5 7 7 8 9 12 12 14 14 21 21 24 25 25 29
ii HOOFSTUK III A . BEN.A.DERING B . DIE RELIGIE
c.
1, .Die Opperwese2.
.Amadlo.zi of Amathonga ( Die voorvaders)a, Die geloof in die voorvaders
b. Vo.orvaderverering
c. Die offerande
d. Die vereringseremonie e. Manifestasie
3. Die invloed van die Christendt>m o-p die tradisionel.e religie
( 1) Sendingkerke ( 2) Die sinkretisme
4. Nomkubulwana of Inkoeazana
DIE EKONOMIESE LEWE 1. Die rQl van die bees
2
.
Die landbou3. Die sakebedryf
4.
Die tuisnywerheidD , DIE SOSIALE LEWE
1 , Die stats uitle g 2. Die hut 3, iThomba, Inlywing 36 37 38 39 40 41 42 43 44 44 45
47
48 49 50 52 53 55 55 59 61a . Ukudabula izindlebe, Oorenyseremonie 61
b, iThomba kaBafana. Inlywing van die seuns 62
c, ukuButhwa, Regimentering
d. iThomba laMatombazana, Inlywing 'van die
meisies e, ukuHlonipha- Eerbetoning C 62 63 64
iii HOOFSTUK IV DIE HUWELIKSGEBRUI·KE A . INLEIDING B . DIE QOMA-VERHOUDING C . DIE LQBOLOSTELSEL
1. Die lo bolo beginsel
2. Die ukucela ( om te vra) 3. Verkryging van lobologoedere 4. Lewering van die lobolo-beeste 5. Die ingquthu-bees
6. uMQoliso-bees
D , DIE VOLTREKKING VAN DIE HUWELIK
E . GEBRUIKE WAT UIT DIE HUWELIK
VOORT-VLOEI
1. Die po liginie s e gesin
2.
Die ukugena-gebruik 3. Die ukuzalwa-gebruik 4. Die isi-gebruik F . ANDER HUWELIKSGEBRUIKE 1, Die ukuvusa-geb-ruik HOOFSTUK VDIE POLITIEKE GESAGSTRUKTUUR
A , DIE SOSIALE STAMSTRUKTUUR
1. Umuzi. Gesin of stat 2. Imizi. Kraal of familie 3. Die Sib be 4. Izizwe. Stam 66 66 71 71 72 77 80 80 81 81 88 88 89 90 91 92 92 94 94 95 96 97
B
.
iv
..
DIE GESAGSHIERARGIE
1. UmNinimuzi. Stats- of geeinshoof.
2.
a. Verkryging van posisie b. Gesag en magte _ c. Verpligtinge en funksies ( 1) Patriargaal ( 2) Religieus ( 3) Seremonieel ( 4) Ekonomies d. Voorregte
Die umnumzana. Kraal- or familieb.oof a. Genealogieee P<?Bisie b. Begripsverwarring c. Die Mandlakazi-umnumzana d. Mags- en _ gesagsposisie ( 1) Regsprekend ( 2) Administratiewe amp e. Funksies ( 1) Religieus (2) Seremonieel ( 3) Ekonomies ( 4) Polities ( 5) Patriargaal f. Voorregte 3. Die Induna
a. Die begrip induna
b. Verkryging van die amp ( 1) Aanstelling
( 2 ) E rfo pvo lging
c. Die hoof- of staminduna
101
101
101
102
103
103
103
103
103
103
104
104
104
106
106
106
107
107
108
108
108
109
109
109
110110
112
112
113
114
4
.
V ( 1) Ampsverkryging (2) Gesag ( 3) Funkeies 114 114 115 d. Die induna of gebiedeinduna 116( 1) Die begrip induna yamacala 116
( 2) Die isigodi ( indunage bied) en gesagsge bied 116
(3) Gesag 117
(a) Wetgewende gesag_ 118
(b) Regspr~kende gesag 118
( c) Uitvoerend-administratief 119
( 4 i Voorregte 119
e. Induna Yamabutho (milit~re- regmientsinduna) 120 Die persoonlike vertroueling/ advisettr" van die
stamhoof
a , Verkryging van posisie b. Invloedsfeer 121 5. Die funksionarisse 121 122 124 124 124 125 125 127 127 128 129 129 129 a. Die iphoyisa ( sta~polisie)
( 1) Oorsprong van die amP- .
( 2) Verkryging van die posisie
( 3) Amp en plig!,e
b. Die ummeli ( offisiele getuie)
( 1) Verkryging van amp
( 2) Amp en funksiee
c. Die no bala ( stamsekretaris) ( 1) Verkryging van die amp
( 2) Amp en pligte
6. iNkosi ( di.e stamhoof) a. Genealogiese posisie b. Die stamhoof se funksies
131 132 134
Vi
( 1) Patriargale funkeie ( 2) Religieuse funksie
( 3) Die sosiaal-seremoniele funksie ( 4) Die staatkundige funksie
( 5) Milite re funksie ( 6) Ekonomiese funksie
c. Magte van die stamhoof d. Pligte van die stamhoof e. Voorregte van die stamhoof
7. Die iBandla ( stamraad) a. Samestelling
b. Funksionering ( 1) Advise rend ( 2) Administratief
8. Die iKundla ( stamhof)
HOOFSTUK VI SAMEVATTING EN KONKLU;3IE 134 135 136 137 138 138 140 142 144 145 145 146 146 147 148 A . GESKIEDKUNDIG 150
B . BEHOUDENDE KOMPONENTE IN DIE
STAMKUL-TUUR 151
C , DIE STAM EN DIE STAMKULTUUR IN DIE
PROSES VAN VERANDERING 159
D , DIE MANDLAKAZISTAMKULTUUR 174
vii
SKETSE
No. Na
1. Die Nguni
2. Die Zoeloe-koningshuis
3. Die Mandlakazi en die Zoeloe-koningshuis 4. Die Mandlakazi se stamhoof- genealogie 5. Ou tradisionele statsuitleg
6. Kraalhoof Mnugene Zulu (Induna) se stat 7. Kraalhoof Uzasini Gaso (umnumzana) se stat 8. Kraalhoof Umswagiti Zulu (Induna) se stat 9. Tradisionele hutkonstruksie
10. Die hedendaagse rondawelhut
11, Die erflike Indunaskap van Kesa~e S ibiya
12. Die genealogie van Induna Umswagiti Zulu en die per -soonlike verteenwoordiger/vertroueling van die stam
-Bladsy
1
4
20 2324
58 58 5-8 58 60 60 113hoof Mqintchi Zulu 123
13. Tradisionele gesagsfunksionering 130
14. Huidige gesagsfunksione ring 130
15. Tradisionele gesagstruktuur 149
16. Huidige gesagstruktuur 149
KAART
viii
FOTds
No. Na
1. Die bees en die landbou 2. Die bees en vervoer
3. Zoeloemeisie reeds geqoma 4. Op pad na die Amaqhikiza
5. Bruid in die middel met seremoniele drag 6. Bruidsmeisies aan die dans
A Uittreksel uit:
B Uittreksel uit:
C Uittreksel uit:
BYLAES
Die Naturelle-administrasie Wet No. 38 van 1927 met proklama
-sies en Goewermentskennisgewings: Kapteins en Hoofmanne
Wet· op Bantoe•-owerhede no, 68 van
1951.
Proklamasie no. 110 van 195 7. gula:sies waarby· die ptigte, bevoegd-hede, voorregte en diensvoorwa:ardes van Kapteins en Hoofmanne
voorge-Bladsy 49 49 70 70 86 86 187 191 skyf word. 195
HOOFSTUK I
INLEIDING
A, MOTIVERING
We refrain from the· attempt to solve the fundamental problems
of the general-development of civilization until we have been a-ble to unravel the processes that are going on under our eyes.1
Ten spyte d_aarvan dat die aangehaalde beginsel vir navorsing
reeds in 1920 gepublisee:r: is, word dit nog nie algemeen toegepas 2
nie. Tot dusver het skrywers oor die Zoeloe soos E . J. Krige
-3 4 l 5 d 1 k 1
A . T . Bryant , H. E. Colenso , Samue son e, a. ie Zoe oe u -tuur as 'n homogene volkskultuur beskryf. Een van die belang-
-rike gebreke by hierdie skrywers is juis dat_ hulle nie die
verskil-lende stamme binne die betrokke volkskultuur afsonderlik ondersoek
het nie. Onderlinge verskille en ooreenkomste tussen die stamme
is deur hierdie metode ge"ignoreer.
A lhoewel algemeen aanvaar word dat Eileen J. Krige se The
Social System of the Zulus 'n standaardwerk oor die Zoeloe is,
is dit 'n goeie voorbeeld van die metode.
duidelik uit die volgende aanhaling:
Haar benadering blyk
1. 2; ·3. 4. 5 • 6.
"This work on the Zulus is a compilation rather than the result of personal investigations in the field, and is intended
primarily as a collection and scientific co-ordination of the
information scattered about, or lying concealed in, numerous
publications. I have, however, had to amplify the published
facts and to fill in many gaps, to elaborate inadequate, and to harmonise conflicting,
r3oas F. The method of
6
accounts.
ethnology,
Xrige Eileen J. The social system
·Bryant -A . ·T. The Zulu People,
Colenso-H. E. Zululand: Past and Samuelson R .C. Long, Long ago Krige Eileen J. op. cit. p.v.
p.316.
of the Zulus.
Present. (1929).
Latere skrywers van die vyftiger- en sestigerjare het blykbaar
die beperkings van hierdie metode besef9 want hulle het begin om
1
navorsing te doen onder bepaalde stamme , So het D . H . R eader
2
en A . Vilakazi albei navorsing gedoen onder die Zoeloestamme
van S uid-Natal. Uit hulle werk is <lit dui.delik <lat onderlinge ver
-ski11e tussen die beskrewe stamme bestaan en <lat dit noodsaaklik
is dat hierdie verskille nie uit die oog verloor moet word nie .
Maa.r wat die Noord- Zoeloestamme in die algemeen en die
Mandlakazi in die besonder betref, is die resultate van hierdie
soort navorsing nog nie op skrif gestel nie . Selfs oor die ge
-skiedenis van die Mandlakazi is maa.r bloedweinig · geskryf, Ge
-3 4
skiedskrywers oor die Zoeloe soos Cecil Cowley , A . T . Bryant ,
5 6
C , T . Binns en H . C . Lugg verwys na die Mandlakazi slegs in
1 n historiese verband binne die breere Zoeloegeskiedenis. 1 n
Beskrywing van die stam se geskiedenis kom alleen verspreid
en broksgewys in In aantaJ bronne voor, en bevat gevolglik groot
leemtes,
Die Mandlakaz,istam , wat soos die antler Z oeioestamme tot
die Nguni behoort, het binne die eertydse Ndwandwegebied ont
-wikkel nadat SJaka eer s vir Zw ide en toe vir Shosjangane ver•
-slaan en die Ndwandwe finaal by sy ryk ingelyf het, Vandag nog
kom die "van" of isibongo Ndwandwe algemeen onder die Mandlakazi
voor. Ongelukkig is dit nie presies bekend in hoeverre die
Ndwandwekultuur in die voor- Sjakaanse tydperk van die Zoeloe
-kultuur verskil het nie. Dit sou dit moontlik gemaak het om met
1 n redelike mate van sekerheid vas te stel in hoe In mate die
1. 2~ 3. 4, 5. 6. Reader D . H . Vilakazi A. Cowley C. Bryant A . T . Natal. Binns C , T . Lugg H .C .
Zulu tribe in transition.
Zulu transformations,
KwaZulu, Queen Mkabi1 s story,
Zulu History en Olden Times in Zululand and
T he last Zulu king.
Mandlakazikultuur deur die Ndwandwekultuur be·invloed is, Geskied -skrywers het egter aanvaar 1 en <lit word vandag nog in I n groot mate so aanvaar, <lat daar geen of weinig verskil is tussen die Mandlakazi-kultuur en die algemene ZoeloeMandlakazi-kultuur. Die afleiding is waarskynlik gemaak omdat die regerende huis van die Mandlakazistam Zulu heet
1 en nou verwant is aan die Zoeloekoningshuis.
Histories bestaan daar wel sterk ooreenkomste tussen die Mandlakazikultuur en die algemene Zoeloekultuur, Dit is juis hier-die ooreenkomste wat aan hier-die term 11algemene Zoeloekultuur" in hierdie beperkte verb and bestaansreg gee, Daar is veral duidelike ooreenkomste in die tradisionele religie 1 soos die geloof in In opper -wese by name Unkulunkulu of inKosi Phezulu en die verering van die voorvaders. Ook die landbou en die materiele kultuur stem sterk ooreen.
Die probleem is egter om vas te stel hoe die Mandlakazikultuur vandag daar uitsien, veral in die lig van veranderinge wat ingetree het, deels as gevolg van be'invloeding deur die blanke beskawing en de els as gevolg van In eie kultuurontwikkeling,
Die aanpak van so In ondersoek word aangemoedig deur ver-skeie faktore, waaronder die volgende.
Alhoewel die Mandlakazistamgebied, wat ongeveer 150 ,000
vkt. morg 2 beslaan, die grootste enkele stamgebied in Zoeloeland is, is dit vir studiedoeleindes nie te uitgebreid nie, en dit is ook redelik maklik bereikbaar, Die meer afgelee dele beleef In veel minder intense kontaksituasie met die blanke kultuur, en dit maak vergelyking binne die stam moontlik,
Die stam kan ook <lien as In vergelykende studieveld vir 'n
'I:.. Sien Ho-ofstuk II,
2 • Republiek van Suid Afrika. Dept. van Bahtoe-administrasie en -ontwikkeling Bantoesakekommissariskantoor Nongoma, Afdeling
studie van die Noord- en Suid- Zoeloestamme. So In vergelykende studie is veral van belang omdat die Noord- Zoeloestamme minder kontak met die blanke kultuur gehad het as die stamme van
Suid-Zoeloeland en Natal. Hierdie Noordelike stamme was en is ook nog as gevolg van hulle geografiese ligging in nouer kontak met die
Swazis, Tongas en Sjangaans. Hierteenoor is die meer suidelike stamme in nouer kontak met die Xhosas in die Transkei en die
Basoetos van Lesotho. Dit kan waardevol wees om te probeer vas-stel in hoeverre, indien wel, die aangrensende etniese groepe enige invloed op die kultuur van die Noord- en Suid- Zoeloestamme uitge -oefen het en nog u~toefen. Alhoewel hierdie werk slegs terloops na hierdie aspek van die studie verwys, word dit tog gehoop dat dit die moontlikheid en noodsaaklikheid van so In ondersoek sal aandui.
Die Mandlakazistam speel In belangrike rol in die Zoeloevolkslewe as gevolg van sy historiese en genealogiese verbondenheid aan die
Zoeloekoningshuis. Die ligging van die stamgebied, aangrensend aan die van die regerende Usutustam, dra verder by tot die belangrike posisie van die stam in die volkshierargie.
Navorsing onder die stam kon ongelukkig nie heeltemal sander beperkings geskied nie. Die belangrikste hiervan was <lat beurstoe-kennings slegs vir een jaar geldig was en <lit dus noodsaaklik was om die studie binne daardie tydperk te voltooi.
B
.
DOEL1. Primer
As gevolg van die tydsbeperking is hierdie studie slegs In
etnologiese verkenning van enkele kultuuraspekte, soos die religieuse, ekonomiese en sosiale lewe. In die ondersoek is In poging aange-wend om die kultuur intensioneel ( vanuit die stam se oogpunt) sowel
1 as funksioneel ( waarneming van kultuuraktiwiteite van buite die stam) te benader. Daar is gestrewe na die hoogste moontlike graad van objektiwiteit om sodoende korrekte waarnemingsresultate te verkry, wat behoort te lei tot die wetenskaplike blootlegging van die huidige kultuur.
Omdat geen kultuur ooit konstant is nie en omdat die Mandlakazi-stam ham juis in In vinnig veranderende kultuursituasie bevin~, is deurgaans klem gele op moontlike veranderinge wat kon plaasgevind het. Daar word gepoog om In aanduiding te gee van die invloed van hierdie veranderinge op die huweliksgebruike ~n politieke gesag-struktuur van die stam. Die doel is om In begrip te vorm van die buiaige kultuursituasie deur In ondersoek van hieraie kultuuraspekte.
Dit het noodsaaklik geword omdat daar teenswoordig nuwe eise aan die Mandlakazikultuur gestel word en die idee van In II algemene" of "tradisionele" volkskultuur te kart skiet om te verklaar wat gebeur. Soos I. Schapera dit stel:
"Life in the native reserves is no longer exactly the same as it was in the olden days. Certain elements of culture have disappeared or are suffering decay, others have been much or only slightly modified, while still others have
2 been taken over from the dominant Western civilization, "
2. Sekonder
Die stam meet nie alleen in sy historiese verband gesien word of as In ge"isoleerde eenheid op die huidige tydstip nie
1 maar dit moet teen die wyer ~gtergrond van die sosio-ekonomiese en
kultureel-politieke veranderinge wat plaasvind in die beskawingspatroon van In
1.
2.
Muhlman W. Scha~ra I.
Methodik der Volkerkunde pp. 124, 160. (red. ) Western civilization and the natives of South-Africa p. 39.
grater Suid-Airika, soos wat inderdaad deur staatsbeleid beoog word. Kennis van die stam soos dit op die oomblik daar uitsien kan nuttig wees vir ekonomiese, sosiale en politieke be planners, wat op hierdie stadium nie beskik oor die nuutste gegewens nie en hulle beplanning begrond op reeds verouderde bronne en navors~gsresuli~e.
C. NAVORSINGSVELD
Hierdie verkenning wil In weergawe gee van die oorsprong van die Zoeloe en die groei en val van die ryk en van die ontstaan en ontplooiing van die Mandlakazistam binne hierdie bree raamwerk. In besonder word verwys na die Mandlakazi se genealogiese ver-band met die Zoeloekoningshuis sowel as hulle posisie en rol in die
Zoeloevolkslewe waaruit die belangrikheid van die Mandlakazi as Zoeloestam blyk.
Teen hierdie historiese agtergrond word enkele kultuuraspekte ondersoek en wel in hulle tradisionele verband, maar die ho0fklem val op die proses van verandering wat aan die gang is en In aan-duiding word gegee van die onderlinge verbondenheid van kultuur-aspekte en die invloed wat hulle op mekaar uitoefen. Aspekte wat
ondersoek is, is die religieuse lewe, met verwysing na die bestaa.n van In opperwese, die geloof in die voorvadergeeste en die Nomkul
-bulwana-wese, en die invloed van die sending en sektes op die tradisionele religie. Verder is aandag gegee aan die ekonomiese lewe met klem op die rol van die bees, die landbou en die sakebe-dryf. Die sosiale lewe vind aansluiting by die ekonomiese lewe in die statsuitleg, kraal, hutbou, die inlywingseremonies en die hlonipa-gebruik.
Die onderlinge verband tussen hierdie kultuuraspekte word verder deurgetrek tot die huweliksgebruike waar die aandag gevestig word om die Qome3: ( voorhuwelikse verhouding) , die lobolo-stelsel,
seremonies, en die gevolge wat uit die huwelik voortvloei, soos die poliginiese gesin, die ukugena-, ukuzalwa- en isi-gebruike asook ander huweliksgebruike soos die ukuvusa. Die ondersoek van ge-noemde kultuuraspekte vloei dan saam in die ontledi~g van die stam se politieke gesagstruktuur waarin besondere klem gele word oi:, die sosiale struktuur bestaande uit die gesin, familie, sib be, indoenagebied en stam. Funksioneel-struktureel word In uiteensetting gegee van die gesagshierargie bestaande uit die tradisionele gesagsdraers soos die uNinimuzi, umNumzana, iNduna, die persoonlike adviseur en vertroueling van die stamhoof en die stamhoof self. Daar word ook aandag gegee aan die funksionarisse soos die iPhoyisa, uMeli en Nobala. D aar word veral in besonder op die mag, gesag en funksies van tradisionele gesagsdraers sowel as die funksionarisse
gewys, en laasgenoemde se plek binne die gesagstruktuur word aangedui. Bykomend, as instrument vir die stamhoof in die uit -voering van sy pligte, word die stamhof en -raad beskryf,
Laastens word dan In kort samevatting van die ondersoek gegee met die gevolgtrekkings wat daaruit voortvloei en In aandui -ding van verdere studieaspekte wat moontlik kan lei tot groter kennis en begrip van die stam. Soos reeds aangetoon is, is dit veral van belang vir die suksesvolle toe passing van die regeringsbeleid.
D, DIE METODE VAN NAVORSING EN AANBIEDING
Die metode en aanbieding waarvan in hierdie ondersoek ge-bruik gemaak is, berus hoofsaaklik op veldna vo rsing waarin
ge-gewens deur informante verskaf is. Daar is in minder mate gebruik gemaak van gepubliseerde en ongepubliseerde bronne.
1. Gepubliseerde bronne
In die ondersoek is geprobeer om oordeelkundig gebruik
te maak van geselekteerde gesaghebbende gepubliseerde bronne oor
1
die Zoeloe, histories sowel as kultureel. Hierdie bronne is egter hoofsaaklik gebr_uik vir die doel van vergelyk~ng, kontrolering en
moontlike presisering van historiese en tradisioneel kulturele gegewens,
wat van die informante verkry is.
Die probleem wat die gepubliseerde bronne betref, is <lat daar geen gegewens oor die Mandlakazikultuur as sodanig bestaan nie, maar slegs In weergawe van die algemene Zoeloekultuur gegee word
v,,at basies ook vir die Mandlakazi geld, maar nie aangeneem kan word
as die spesifieke Mandlakazikultuur nie. Uit die navorsing blyk <lit <lat
die Mandlakazikultuur in sekere opsigte van die algemene
Zoeloekul-tuur verskil. Veralgemening is hier dus gevaarlik en misleidend.
Historiese gegewens oor die Mandlakazi word verspreid en
soms onsamehangend in die gepubliseerde bronne aangetref, en <lit is
nodig <lat hierdie bronne baie oordeelkundig gebruik sal word.
Die-selfde geld vir gebruikmaking van die Natalse Wetboek van Bantoereg,
die Bantoe-administrasiewet e. a. Ook hier kry In mens te doen met die pro bleem van veralgemening, wat boonop nog gepaard gaan
met die aanvaarding van uitgediende stelsels.
2. Ongepubliseerde bronne
Daar is gebruik gemaak van ongepubliseerde bronne in die vorm
van staatsverslae en ieers2 wat weer eens hoofsaaklik lig werp op
historiese gegewens. Oor die tradisioneel-kulturele sy van die Mand
-lakazistamlewe bestaan daar hoegenaamd geen gegewens nie. Hierdie
bronne is egter wel waardevol waar hulle betrekking het op sekere
aspekte van die hedendaagse kultuur. Bronne soos verslae oor
hof-sake wat handel oor die Zoeloehuwelik, en die register van gebruik
-like verbintenisse vir informasie oor die lobolo-stelsel kon met vrug
aangewend word.
1. Sien bibliografie.
2. Sien bibliografie.
3. Iniormante
Iniormante het die belangrikste bron van gegewens vir hierdie
ondersoek geblyk te wees, juis omdat dit In veldstudie was. Die
navorser wat van informante gebruik wil maak, moet die hele
aange-leentheid baie oordeelkundig benader. Radin se
11 it is not enough for the investigator to determine for
himse]f the qualifications of his informants or the limitations
1 of their knowledge, it is his duty to specify them. 11
Ook Mahlman beklemtoon hierdie aspek as hy se A
11 Der selbstandliche practische Ausdruck dieses S
ach-verhalts ist der lange bekannte Umstand, class der
Ethnologe, der sich iiber einen Mythos, einen Glauben,
eine soziale Verfassung, eine bestimmte spezialistische
Technik usw. unterrichten will, sich nicht an der erst-besten Vertreter des von ihm besuchten Volkes wenden
kann 9 sondern versuchen muss, an fiihrende
Person-2
lichkeiten heranzukommen.
Van hierdie benadering is clan ook gebruik gemaak in die seleksie van
info rmante . Primer het die klem geval op Mandlakazistamlede as
in-formante en sekonder op staatsamptenare, blank sow el as nie--blank 1
verbonde aan die Bantoesakekommissariskantoor op Nongoma.
Da~r word kortliks gewys op die opvoedkundige kwalifikasies
van In paar van die belangrikste informante, en op die posisie
wat hulle in die stam beklee.
1. Pumanyova Zulu, stamhoof van die Mandlakazi, het standerd
sewe geslaag. Hy is in ongeveer 1930 ingedeel in die Msikayeswe
-re.g_iment. Sy stat, Bangonomo, is gelee in die Bangonomo-isigodi
1; Radin Paul. The method and theory of ethnology ·p. 115.
onder beheer van indoena Mbangomuni Nxumalo, 1 n eertydse regent.
2. Gilbert Mkize, stamsekretaris van die Mandlakazi, het die Junior
Sertifikaat behaal. Hy was onder andere ook tolk van die hof vanaf
1925 tot 1955 onderskeidelik op Mahlabatini en Nongoma. Sy kennis
en insig in die Zoeloegebruike is sodanig dat hy periodiek as
asses-sor in die Bantoe-appelhof optree. Hy is ongeveer sewentig jaar
oud en woon in die Ekuvukeni-isigodi onder indoena Kesane Sibiya.
3. Mqintchi Zulu, die persoonlike vertroueling en ad viseur van die
stamhoof, vervul ook hoofsaaklik die pligte en funksies van die
hoof-of stamindoena. Hy is In ouer klassifiserende broer van die
stam-hoof, en is deur laasgenoemde aangewys as sy persoonlike
verteen-woordiger. Hy sit ook op die regbank van die stamhof. Hy het
stan-derd twee geslaag en is in die Masitelana-regiment ingedeeL As
informant is hy waardevol op grond van sy kennis van die
stamge-skiedenis en -gebruike. Naas die stamhoof word hy as die
belang-rikste persoon in die stam beskou. onder beheer van Mziwakiti Zulu.
Hy woon in die Maduma-isigodi
4. Mziwakiti Zulu, die klassifiserende bro er van die stamhoof, is
indoena van die Maduma-isigodi. Uit die aard van sy verwantskap,
posisie en kennis van stamgebruike neem hy ook plaas op die reg-
-bank van die stamhof. Hy het egter geen onderwyskwalifikasies nie.
Hy is ingedeel in die Pindicala-regiment.
5. Kote Cebekule, wat oor geen onderwyskwalifikasies beskik nie,
is umNumzana van die Cebekulu-familie in die Ekuvukeni-isigodi
onder indoena Kesane Sibiya.
6. Ntuntu Xulu is die afgetrede indoena van die indoena-gebied
Bekumthetho, wat tans onder beheer is van indoena Nomatahula
Nxumalo. Hy is umNumzana van die Xulu-familie in hierdie gebied.
Ook hy beskik oor geen onderwyskwalifikasies nie. Hy is ingedeei in die Masitelana-regiment, wat sy ouderdom as ongeveer 95 jaar aandui. Ten spyte van sy hoe ouderdom het hy 'n besonder helder gees en In diepgaande kennis van die stamgebruike en -geskiedenis.
7. Shadrach Zondi, 1 n staatsamptenaar verbonde aan die
Bantoe-sakekommissariskantoor op Nongoma, het die Junior Sertifikaat en 1 n laer onderwysdiploma behaal. Tans is hy klerk en tolk van die ho£. Di.e waarde van hierdie informant le juis daarin dat hy ontwik-keld is en probleme wat in die huidige stamkultuur en - gebruike voor-kom, insien en In mening daaroor kan lug.
Behalwe hierdie genoemde informante wat belangrike posisies m die stamlewe beklee en staatsamptenare soortgelyk aan Zondi, het ook In aantal gewone stamlede as informante gedien. Dit was in-teressant om waar te neem dat die bovermelde informante oor In die per kennis van die stamge bruike beskik as die gewone stamlid,
Die metode wat gevolg is vir die verkryging van die data was onderhoude by wyse van vertelling deur die informant en vraagstel -ling deur die student. Hierdie wyse van ondersoek is In tydrowende proses aangesien die informant se vertroue eers gewen moet word omdat hy nie mag twyfel aan die eerlike doel van die ondersoek nie,
Sonder In deeglike kennis van die algemene Zoeloekultuur en •-taal aan die kant van die ondersoeker sal die waarde van die informasie nie tot sy volle reg kom nie. Juis hierdie kennis maak I n benade -ring van die informant op die tradisionele wyse moontlik omdat dit horn dadelik meer op sy gemak laat voel. In hierdie benadering
val die klem veral op etiket en eerbetoning teenoor die informant uit hoofde van sy status en posisie.
Laastens moet daarop gewys word dat die informante verspreid oor die hele stamgebied voorkom. Die verspreiding van die infor-mante is belangrik omdat die tradisionele in die meer afgelee dele van die stamge bied sterker voorkom, juis omdat die daaglikse kontak met
die blanke kultuur nie so intens is as in die deel wat aan Nongomadorp
grens nie.
4.
Bywoning van seremoniesGedurende die vyf maande wat die student in die gebied deurge
-bring het, was hy daagliks in aanraking met stamlede. Hierdie teen
-woordigheid in die stamgebied het die bywoning van huwelikseremonies
en voorvaderverering moontlik gemaak. Ook stamhofsittings is
byge-woon. Hierbenewens kon die student In bree agter grondskennis
opdoen van byvoorbeeld die geografiese ligging van die stamgebied en
sodoende In beter begrip vorm van die wyse waarop die kultuur op
die huidige stadium bestaan.
5. Probleme
In die ondersoek is enkele probleme ondervind, soos die
ont-breking van In tradisionele kultuurbeskrywing oor die Mandlakazi
in bestaande publikasies oor die Zoeloe. Wat die ongepubliseerde
bronne soos departementele verslae en leers betref, kom onvolledige
gegewens verspreid voor, veral wat die historiese betref.
A s gevolg van In redelike kennis van Zoeloegebruike is geen
probleme ondervind om die vertroue van die informante te wen nie.
1 n Bruikbare kennis van die taal het In belangrike bydrae hiertoe
gelewer,
1
n Belangrike probleem wat wel met die informante ondervind
is, is dat hulle oor die algemeen geen kennis dra van die oorsprong
van en die redes vir In gebruik nie en gevolglik nie veel insig het
in die probleme wat met die gebruike in verband staan nie. Die rede
vir die bestaan van gebruike word bloot toegeskryf aan gewoonte.
Intensioneel gaan dit vir hulle nie om die probleme wat mag
voort-vloei uit die gebruik nie maar wel om die bestaan en funksionering
van die gebruik. Juis hier bevind die ondersoeker horn in In
beson-dere situasie waarin hy die data en gevolgtrekkings met die hoogste
mate van objektiwiteit moet benader en hanteer. Die probleem is dat
hierdie gegewens nie uit In suiwer Westerse oogpunt benader moet word
nie, maar dat rekening gehou moet word met hoe die Mandlakazi dit
sien. Die balans tussen die intensionele, funksionele en strukturele
HOOFSTUK II
HISTORIESE AGTERGROND
A. INLEIDING 1
Bryant huldig die beskouing dat die Zoeloegroep ontstaan het uit die suiwer Ngunigroep wat In aparte familie gevorm het en I n eie trekrigting gevolg het afsonderlik van die antler Ngunigroepe. Hierdie suiwer Ngunigroep het hulle waarskynlik vroer in die suidoostelike hoek van Transvaal bevind en was nie blootgestel aan Tonga-invloede nie. Omtrent die jaar 15 00 het hierdie groep gesplit en een gedeelte
het weggetrek. Die agterblywende groep, bekend as die Ntungwa of suiwer Nguni, is die groep waarvan die Zoeloe afstam. Hierdie groep het ook in In suidelike rigting begin beweeg en die huidige Vryheid- en Utrechtdistrikte binnegetrek, vanwaar hulle voortbeweeg het tot in die hart van Zoeloeland. Daar het hulle in aanraking gekom met die eMbo en Tonga- Ngunis, wat later saamgesmelt het in die
bo-Tugeladistrikte.
Hoewel Bryant se beskouing nie noodwendig as korrek en hi s-tories juis aanvaar hoef te word nie, kan dit <lien as In werkshipo -tese
t.
o. v. die historiese, genealogiese en kulturele ve rba.nd van dieZoeloe met die Suid- Ban toe om sodoende In agtergrond te vorm vir die studie van die Mandlakazi as Zoeloestam.
B. DIE ZOELOEVOLK
Die term II
Zoeloe11 roep herinneringe na vore van In eens mag-tige, roemryke en gevreesde etniese groep. In dieselfde asem met
1. Bryant A . T . 14-16.
Olden Times in Zululand and Natal, pp. 2- 13, Vergelyk ook die volgende teoriee en skrywers oor die herkoms en verspreiding van die Nguni:
a) Seligman C.G. Races of Africa, pp. 167, 168.
b) Molema S. M. The Bantu Past and Present pp. 70-95.
Skets 1 1 DIE NGUNI
BANTOE
Nguni' Families ?Venda-Karangas
I
Xhosar
I
I
f
o\ho-Nguni .of baKoni c Venda-KarangalTekela-Ngum -= Ngum -t- Venda-Karanga
l
S ui we r N guni- TakI
Ntungwa Groep
[
?Gwam ba.: Tong as
t- Nguni
eMbo-Nguni Tonga-Nguni -=- leMbo-Nguni +- Tonga
die mag, leierskap en militere genialiteit van die groep word_ die naam
van Sjaka Zulu, die verpersoonliking van al hierdie eienskappe,
ge-noem.
1
Sjaka is in 1 787 gebore. Sy militere en politieke loopbaan neem
1 n aanvang onder Dingiswayo, stamhoof van die Mtetwas, tydens
laas-2
genoemde se veroweringsveldtogte onder omliggende stamme. Sjaka
se militere genialiteit besorg horn die posisie van induna van die Izi
3
Cive- regiment. Die posisie bied horn die geleentheid om vinnig te
vorder op die pad van militarisme en leierskap.
Zwide, hoof van die Ndwandwestam en die grootste bedreiging
vir Dingiswayo, word deur Sjaka met uitmuntende strategie verslaan
4
en onderwerp. Na hierdie oorwinning besef Dingiswayo as diplo
-maat dat hy ook die steun van die Zoeloestam moet verkry, aange
-sien Sjaka vir horn In gevaar mag inhou. Met Dingiswayo se hulp
volg S jaka sy vader, Senzangakona, as Zoeloestamhoof op.
Din-5
giswayo maak horn ook hoofbevelvoerder oor al sy magte. Van die
posisie maak hy gebruik om sy mag en invloed te vestig en uit
te
brei deur sy jeugvyande en politieke teenstanders in die Zoeloestam
te verdelg, insluitende sy oom en belangrikste vyand, Mudli. Hy
onderwerp sy moeder se E-Langenistam, ruim alle teen stand uit die
weg, sluit bondgenootskappe met die Sibiya en Gazinistamme en met
die Quengebeni op sy noordelike front. Hy trek ook belangrike en
beroemde krygers van die Gazini- en Ntombeklan na horn.
lezi word verslaan en by die Zoeloekoninkryk gevoeg. 6
Die Bute
-Met sy steeds groeiende politieke magstoename, gestimuleer deur
sy ideaal van In magtige Zoeloevolk, was daar van rus en vrede
1. Ritter 2. Ritter 3. Ritter 4. Ritter 5 • Bryant 6. Bryant
E
.
A
.
op. op. Shak a Zulu, p. 12. cit. , pp. 43-49. cit., p. 44. op. cit., p. 47.A. T. Olden Times in Zululand and Natal, p. 119.
op. cit., p.55.
geen sprake nie. Hierdie posisie van Sjaka sou In botsing met Zwide, die Ndwandwehoof, en oorsaak van gedurige stamgevegte, onvermyde
-lik maak.
Intussen sterf Dingiswayo sonder opvolger. Die meerderheid van die Mtetwas wend hulle na Sjaka as leier en opvolger. Die gevolg was dat hy Dingiswayo se koninkryk by syne voeg, wat horn op
daar-1 die stadium reeds In magtige en gewelddadige heerser maak.
Die eerste groot Zoeloe- Ndwandwe-oorlog volg, en Sjaka tree met die slag van Qokli-heuwel as oorwinnaar uit die stryd . Vir Zwide persoonlik is dit In gevoelige slag, want op daardie dag ver loor hy ook
2 vyf van sy seuns.
Op sy imperiale weg oorweldig Sjaka die groot Qwabeklan, maar misgis horn met die gedagte dat sy suidelike front, die Tugela, nou veilig is. Die Ndwandwes ruk onder aanvoering van S josjangane oor die Tugela Zoeloeland binne om vernietigend deur Sjaka verslaan te word. Sjaka se koninkryk strek nou oor In gebied van bykans 11,500 vierkante myl, waarin die Zoeloes se regstelsel, tradisies en gebruike
. 3
geveshg raak.
Omtrent 1820 verklaar Ngoza, die Tembu-opperhoof, oorlog teen Sjaka. Met die slag van Buffelsrivier (Mzinyati) delf hy die onderspit teen die Zoeloes en moet baie Tembuvroue en -kinders afstaan as buit.
Sjaka was gretig om die Tembus in sy volk op te neem, aangesien hulle, soos hyself, suiwer Ntungwa-~Nguni was. 4
5 hy ook vir Macingwane, leier van die Cun us.
T erselfdertyd verslaan
T een die einde van 1821 was Sjaka op die toppunt van sy glori e-ryke loopbaan as militaris, diplomaat en vors van In magtige volk.
1. Ritter E.·A . op. cit. , p. 150 r · 2. Morris D .R . op. cit. ,
PP·
61-62.3. Bryant A .T. Olden Times in Zululand and Natal,
PP
·
125-135, 4. Ritter E .A. op. cit. , pp. 217,218,219,220.Bryant A. T . op. cit.
'
PP·
241-251.Hie:rdie datum dui oak die voltooiing van die unifikasie van Zoeloeland aan. Dit was egter In kunsmatige unifikasie wat slegs In diktator soos hyself met mag en geweld verenig kon hou.
Sy genialiteit was nie net . beperk tot die militere terrein nie, maar het tot_ die politieke vlak gestrek. Hy vestig die Zoeloekultuur en
-tradisies dwarsdeur sy imperium deur sy eie stamhoofde in die vorm van indoenas in die plek van die erflike stamhoofde van oorwonne stamme aan te stel. Hiermee bring hy In nuwe politieke
gesagstruk-tuur tot stand vir die behoud en administrasie van sy ryk. Langs hierdie weg gee Sjaka aan die Zoeloevolk sy politieke be slag. Hier-mee vestig hy in sy magsbewind In breer volksloJaliteit teenoor een heerser, waarin die eens prime re stamlojaliteit sekonder geplaas word. Dit was egter nie In spontane lojaliteit nie, maar een wat afgedwing is
Die bindingsfaktor in die nuut gevormde en behou is deur geweld.
volk was dus militarisme. Die volle ontplooiing van In etniese
bewus-syn waarin die volk p~imer gestel WO rd en die stam sekonder' sou afhang van die tydsduur van die magsbewind. Op 22 September 1828 word Sjaka deur sy halfbroers, Dmgaan en Mhlangana. , vermoor, 1
Met sy bewindsaanvaarding oar die magtige Zoeloevolk bevind Dingaan homself in die skadu van Sjaka, die eens magtige figuur. Hy sou oplaas nie in staat wees om die ryk te behou en te beskerm nie.
Dingaan sou horn weldra in In ongemaklike situasie bevind as ge-volg van die blankes wat vinnig besig was om sy land binne te sypel, hetsy vir hand els-, sending- of vestigingsdoeleindes. Juis in hierdie kontaksituasie, waaruit sy nuwe bedreiging ontstaan het, sou sy moord -lus en wreedheid, tirannie en barbaarsheid die blanke sow el as die nie-blanke bevolking van Suidelike Afrika met vrees en bewing vervul.
Al gou sou sy terugslae op militere gebied die agteruitgang aan die Zoeloe-imperium weerspieel. Strafekspedisies moes die impi slag~
1. Ritter E.A. op. cil., pp. 374, 349.
gereed en aktief hou. Sy eerste mislukte strafekspedisie vind plaas 1
teen Mzilikazi en sy Matabeles, en In volgende mislukte ekspedisie teen Ncaphayi, die Bacahoof, om duisende gesteelde Zoeloebeeste terug
2
te kry. Hierdie mislukkings is In duidelike aanduiding van Dingaan se onbevoegdheid as militaris en diktator van In magsimperium soos die van die Zoeloe. Hierin setel juis een van die belangrikste ontbindings-faktore van die Zoeloeryk.
In 1834 met die aankoms van die Trekkers in Natal onder leiding 3
van Piet Uys sou die laaste toets vir Dingaan as despoot kom en sou 1 n verdere afbrekende invloed op die Zoeloemag uitgeoefen word, Na
4
die moord op Retie£ en sy manskappe op 25 Januarie 1838 ( 6 Februarie 1838) 5 9 word Dingaan se magte op 16 Desember 1838 met die slag
van Bloedrivier vernietigend verslaan deur die Trekkers onder leiding 6
van Andries Pretorius. Na nog In terugslag vir die Zoe1oes onder
Hans de Lange vlug Dingaan en sy volgelinge tot in die huidige Nongoma-distrik. 7 Hiermee start die Sjakaanse magsunifikasie van die Zoeloes in duie en daarmee ook die bewind van Dingaan.
Op sy vlug voor sy halfbroer en die nuwe aanspraakmaker op die Zoeloetroon, Mpande, word Dingaan deur Silevana, regent van die Nyawostam, vermoor.
9 as nuwe Zoeloeheerser.
Hierop proklameer Pretorius vir Mpande
Mpande is in koninklike kringe beskou as In swakkeling, verval in nuttelose gemaksugtigheid. In 1856 moet hy magteloos toesien hoe
L ·2; 3.
4.
5 • 6. 7; 8. 9. Bekker, Peter. Ibid , p. 10 4 . Morris D ,R.Rule of Fear. Dingane, pp. 102-104. op.
Bekker, Peter, op. Morris, D ,R ,
Bekker, Pe·ter, Ibid, p. 242. op. op. cit., p. 122. cit. , p. 115 . cit. , cit. ,
p
.
p.
140. 236. Ibid, pp. 254,255,256. Ibid, p. 2571 11burgeroorlog" - eintlik sta.mkonilikte - onder die Zoeloevolk uitbreek. Dit kom neer op In verdere ontbinding van die Zoeloeryk deurdat die stambewussyn en - gebondenheid veroorsaak dat die stamme vanuit In gedwonge primere lojaliteit teenoor een staat en een regeerder oorgaan na die ouere en tradisionele stamlojaliteit - dus In mate van ter_ugkeer na die voor-Sjakaanse tydperk. Na In regeringstermyn van 32 jaar
-2
sterf Mpande in 1872 en hy word opgevolg deur sy seun, Cetswayo.
Cetswayo se regeringstermyn was In toonbeeld van konflik en
botsing met die , Britse owerheid van Natal sow el as met sy eie mense.
Cetswayo sorg in die onrus en konilik vir In laaste ma.gsvertoom.
Die eerste botsing tussen Cetsw_ayo en die Britte vind plaas met die slag van Isandhlawana op. 22 en 23 Januarie 1879, toe hy die
Britse- mag onder aanvoering van Lord Chelmsford oorval en ver --3
slaan. Met die slag van Rorke I s Drift slaag die Britte net daarin 4
om die aanval te oorleef. Op 28 Ma.art 1879, met die slag van Kam-•
5 6
bula, en op 4 Julie 1879 met d!e slag van Ulundi, word die Zoeloe-mag finaal gebreek. Op 28 Augustus van dieselfde jaar word die laaste Zoeloekoning deur die Britte gevange geneem. 7
Die Natalse administrasie was vasbeslote om na die onderwer
-ping van die Zoeloes rus en vrede in Zoeloeland te handhaaf. D aarom word die Zoeloekoninkryk nou in 13 "kinglets" of a.fsonderlike distrikte
ingedeel, met In Brits aangestelde Zoeloehoof in elke distrik. 8 Die
£later word egter gemaak om nie die aanstelling van invloedryke erf -9 like stamhoofde in ag te neem nie, maar om aan te stel wat voorkom.
1. Bekker, Peter, op. cit. ' p. 25 9. 2. Ibid, ·p. 259.
3. Binns, C . T . The Last Zulu King, p. 125-132. 4. Morris D .R . op. cit., . pp. 389-420 .
Binns, C . T . op. cit. ' pp. 133- 143.
5 ; Binns, C . T . op. cit. , p. 148.
6. Morris, D .R . op. cit. , p. 558.
7. Binns, - C . T . op. cit. , p. 173. 8. Ibid, p. 179.
9. Ibid, p. 180.
i
Verder sou geen mobilisering van magte geduld word nie. Die Zoeloe -volk word weer eens verdeel en die unifikasie van SJaka stort totaa.1
in duie.
In
188:
:?
word Cetswayo toegelaat om na Zoeloeland terug te keer, nie as Zoeloekoning nie, maar as stamhoof van sy Usutustam, op voor -waarde dat hy vrede sal handhaaf en • die Briise administra.sie sal ge-. 3
hoorsaam en hulle regulasies u1tvoer.
Kwalik was hy terug in sy Ondinikraal of konflik ontstaan tussen
sy Usutustam en die Mandlakazis onder 1eiding va.n Zibebu.
Cetswayo, die 1aaste werklike Zoeloeregeerder, sterf op
8
Feb-ruarie 1884 en laat In steeds onrustige en Britsoorheer sde volk na, 4Dinuzulu, Cetswayo se seun, volg horn op, waarop die ou vete
tussen die Usutus en die Mandlakazis weer van nuuts af opvlam . Die
struwelinge veroorsaak dat die Britse regering Dinuzu1u verantwoorde-lik hou vir die onrus. Hy word op Eshowe verhoor en vir tien jaar na St. Helena verban. 5 H y het nie weer die voorreg gehad om sy land te regeer nie. Op grond ':an sy deelname aan die Bamba.ta- rewolusie
6 sterf hy op 18 Oktober 1913 as banneling in Transvaal.
Sy seun, S olomon Zulu ( Nkayishana) volg horn in 1933 as st am-hoof van die Usutu~tam maar nie as Zoeloekoning nie , op.
en word in 1945 opgevolg deur sy seun, Cyprian Bekuzulu. op 17 September 1968.
Hy sterf
Hy sterf
Die voorafgaande beknopte weergawe van die Zoeloegeskiedenis,
wat In toonbeeld is van konflik
1 onderling sowel as met die blanke, dien as agtergrond vir die Mandlakaz.istamgeskiedenis in aansluiting by die stam se politieke gesagstrukturele ontwikkeling.
L
2.
3. 4; Binns Ibid, Ibid, Ibid, C . T ,· op. cit. , p. 179. p. 192.PP
·
195,196,197, p. 211. 5 • 6. Binns, Ibid, C .T .p
.
255.Skets 2
DIE ZOELOE - KONINGSHUIS
LUZUMANE
I
IMALAND ELA
f
ZULU
I
PUNGA
-
-
-
-
- - - M A G E B A
I
NDABA
I
. . " -JAMAI
SENZANGAKONA
. .SJAKA
DINGANE
M.PANDE
.
t
.
CE"TBWAYO
f
·
n1:NUZULU
'
NKAYISHANA
Bryant, A. T. Olden times in Zululand and Natal p. 35. ( Solomom)
C.
1.
DIE MANDLAKAZI 1
Oorsprong
Die oorsprongsgeskiedenis van die Mandlakazistam is besonder interessant, hoewel In_ mate van vaagheid en legende daar aan ver-bonde is. Hulle oorsprong en ontwikkeling as stam en hulle noue verbonden~eid aan die Zoeloekoningshuis besorg aan hulle In
merk-waardige posisie in die Zoeloe se volkstruktuur. Prakties kan hul~ gesien word as In aisplitsing van die koningshuis waarva.n hulle In juniorhuis gevorm het, soos aangetoon sal word.
Die oor1ewering 1ui da.t Jama, as hoof van die destyds niks-beduidende Zoeloestammetjie, tydens sy regeringstermyn een veld-tog van belang teen In antler stam geloods het, nl. die Fakazis
2
( KwaFakazi) . Of hierdie naam In kraal impliseer of die
Faka.zi-. 3
afdeling van die Qwabeklal'!_ is nie seker me. Dit kon ook die 4
Fakazi-aideling van die Kumalos gewees het. S y impi keer triom-fantelik terug van hierdie ekspedisie met In geringe buit in die vorm van In klein seuntjie met die naam Ngwabe. Jama neem horn in sy gesin as sy eie seun, Toe hy In volwasse man geword het, voor -sien Jama, soos die gebruik was1 aan horn 1n bruid, Skaars was hy egter getroud of hy sterL Hierop was Jama se optnerking dat hy nie eers In kierie in die raad agtergelaat het nie , Dit beteken dat sy h uis nie kan voortgaan nie. Jama gee opdrag aan sy broer Mhlaba ( eintlik sy stiefbroer) om sy weduwee volgens die ukugena. -gebruik te neem en vir die gestorwene In erfgenaam en nasaat te verwek 9 soda.t sy naam voortgedra kan word. Mhlaba se beswaar was dat hy dit nie kan doen nie aangesien sy reeds swanger is. Jama beveel horn egter om haar te neem en te "jiyisa11 , wat
be-1. Vgl. Bryant, A . T , Olden Times in Zululand and Natal, pp. 44, 45, 73.
2. Bryant, A .T . Olden times in Zululand and Natal, p. 44. 3 . Ibid , p. 4 4 .
teken om deurmekaar te roer, met ander woorde <lit moet lyk asof <lit 1
sy kind is . Hiervoor was Mhlaba te vinde. 1 n Paar maande later
noem hulle die seuntjie wat gebore is uSojiyisa - die een wat geroer is.
In die dae van Senzangakona groei Sojiyisa op tot volwassenheid
en noem sy kraal kwaMandlakazi, wat kan beteken "die plek van die
2
magtige sa.ad11 of 11krag in die bleed" , met ander woorde die plek waar
sterk mense woon. In hierdie kraal is Ma.pita, die vader van Zibebu,
die late re bekwame militaris, ge bore.
Onder die Zoeloes van Noord-Zoeloeland is ook In tweede legende
bekend oor die oorsprong van die Mandlakazis, veral wat die naa.m be
-tref. Hiervolgens moet die ontstaan van die stam tydens die aanvang
van S jaka se regering gesoek word. Die moeder van Mapita het na
sy vader, Sojiyisa, se dood met haar kinders verdwyn en is later
weer getroud. S y keer met Ma pita en sy bro er, T okotsoko, as
vol-wassenes terug en bring met haar mee die familie van haar tweede man,
bekend as die Mandlakazi.
man behoort het nie.
Daar word nie gese aan watter klan die
1 n D erde oorsprongslegende wat die klem veral le op die nie
-verbondenheid van die Mandlakazis met die Zoeloe-adel is volgens die
Mandlakazis deur die Usutus versprei ten tye van die botsing tussen
die twee stamme. Die moeder van Sojiyisa het eers terwyl sy horn
verwag het na Jama gekom.
nie en ook vaderloos.
H y was dus nie van adellike herkoms
Die eerste teorie, wat ook deur Bryant aangegee word, skyn die
mees aanvaarbare te wees.
1 n Vergelyking van die drie legendes toon sekere ver skille aan.
Uit die eerste legende blyk dit dat die verwantskap met die konings
-huis in die eerste plek op In sosiale grondslag rus m et aanneming as
beginsel. Dit is interessant want sever bekend is aanneming In be
-1; 2.
Bryant, A. T .
Ibid, p. 45.
Olden times in Zululand and Natal, p. 45.
treklik vreemde verskynsel onder die Zoeloe. In die tweede plek be-rus dit op £iktiewe bloedverwantskap gegrond op In fiktiewe
ukugena-verhouding. Hierin word die adellike verbondenheid sterk beklemtoon. Die tweede legende berus blykbaar op dieselfde gronde as die eerste, behalwe vir In verskil in oorsprong_ van naam. Die geloofwaardigheid van hierdie twee legendes · word verder versterk deurdat Sjaka vir
Ma pita, sy klassifiserende bro er, as indoena oor die oorwonne Ndwandwe-gebied aangestel het.
In teenstelling met die eerste twee legendes ontken die derde legende enige verwantskapsgronde, selfs die fiktiewe, en beklemtoon hierdeur die nie-adellike verbondenheid van die Mandlakazi met die koningshuis.
Die legende verbonde aan die stamoorsprong speel 'n belangrike rol in die etniese geskiedenis van die_ stam, hoewel so In legende natuurlik nie nood wendig waar is nie.
Die Usutustam is bewus van In vreemde element in die oorsprong
van die Mandlakazi. Dit word duidelik ge"illustreer deur die huwelik van Dinuzulu, seun van Cetswayo en direkte senior afstammeling van Jama, wat die dogter van Mahu, seun van Tomba, seun van Sojiyisa, dus sy klassifiserende suster, as vrou vir horn geneem het, 1 n oortre-ding van die streng eksogamiteit van die Zoeloe. Sy verweer was ge-baseer op die oorsprongsgeskiedenis van die Mandlakazi, waarvolgens hulle inderdaad nie bloedverwante is nie. Dit is nie onwaarskynlik nie dat die Zoeloe-adel bewus was van die aanneming van Ngwabe en die fiktiewe ukugena-verhouding van Mhlaba.
Die ontplooiing van die huis van Sojiyisa ka ( Ngwabe) Mhlaba tot die Mandlakazistam vind plaas ten tye van Sjaka se regering. Na-dat Sjaka finaal die Ndwandwe onderwerp het deur Sjosjangane totaal
1
te verdryf en sy bedrieglike moeder om die lewe te bring, plaas hy
I
SJAKA
Skete .3
DIE MANDLAKAZI EN DIE ZOELOEKONINGSHUIS
T
PUNGA JAMAI
SENZANGAKONAJ
r
DINGANE MPANDAI
CETSWAYO.
I
-DINUZULUI
.
SOLOMONCYPllAN
MAGEBA NDABA MHLABASOJLISA
MAPlTA
T
ZIBEBUI
BOKWEPUJANYO"l(A
NGWELOdie gebied, soos sy beleid was, onder die beheer van sy klassifiser ende broer Mapita ka Sojiyisa, wat horn reeds op militere sowel as leiers -gebied onderskei het. Hierdie aanstelling kan gesien word as die aan -vaarding van die Mandlakazi in die adellike linie deur Sjaka. Mapita sou ook een van Mpande se belangrikste generaals en raadgewers word. Hierdeur verkry die Mandlakazi I n belangrike posisie in die adellike hierargie van die Zoeloe en byna gelyke status met die rege-rende huis. As gevolg van hierdie besondere posisie sou die Mandlakazi-stam later onder Mandlakazi-stamhoofskap van Zibebu, seun van Ma pita, prominent na vore tree in die Zoeloegeskiedenis.
2. Stamhoofregister 1
Soos uit die geskiedenis blyk, was Ma pita die eerste stamhoof van die Mandlakazistam. Hy is opgevolg deur sy seun, Zibe bu, wat
eint-lik beslag aan die Mandlakazi as stam gegee het. Zibe bu sterf op 24 Au_gustus 1904. Sy minderjarige seun Bokwe word op 23 Augustus 1905 aangewys as o.pvolger en erfgenaam van sy vader, maar Mciteki is die nuwe agerende stamhoof. Op 1 Januarie 1921 word Bokwe ka
Zibebu stamhoof. Tydens Bokwe se siekte en afwesigheid word Mbulwana Butelezi as agerende stamhoof aangewys met Msenteli as adjunk-stamhoof. Bokwe sterf in Augustus 1936. Mciteki word weer aangewys as agerende stamhoof met Msenteli as adjunk-stamhoof.
Mbangonomi Nxumalo word aangewys as agerende stamhoof na die afsterwe van Mciteki op 15 April 1946.
Die Mandlakazigebied word nou ook ingedeel in vier distrikte ,. nl. (a) Bangonomo onder agerencie stamhoof Mbangonami Nxumalo, ( b) Ekungwini onder Msenteli Zulu.
( c) Ekuvukeni onder Kwibishi Sibiya.
(d) .Kwa1.Manqele onder Masotsha Manqele.
1. Die Republiek van Suid-Afrika. Dept. Bantoe-Administrasie en -Ontwikkeling Bantoesakekommissariskantoor, Nongoma.
JAMA SENZANGAKONA Skets 4 MANDLAKAZI SE STAMHOOF-GENEALOGIE MANDLAKAZI AS STAM REGENTE MAPITA
I
ZIBEBD - - - H A H ° A NGCIKANGCIKA ZIKI ZANE MCITEKI_________
...._--~-BOKWE
MBUBULWANA BUI'ELEZI MCI TE KI MBANGOMUNI NXUMALO....
- -
- -
-
-
-
-
- - - - -
-
- --
-
-
-
-
-
-
--PUMANYOVADie hl;lidige stamhoof, Pumanyova Zulu, is aangewys as erfge-naam en opvolger vp.n sy vader Bokwe.
3.
Regimente ( Amabutho)Die be paling van In stam se regimente ( amabutho) is van beson -dere belang vir die datering of plasing van historiese ge beure. Dit
dui spesifieke tydperke aan in di·e stam se geskiedenis. Die volgende is die regimente van die Mandlakazistam met tentatiewe datums van ontstaan en met enkele name van nog lewende led,.
(a) Siwela ( b) Nyonimhlophe ( c) Nyonibomfu ( d) Madumelana (e) Inyati (£) Pindicala (g) uZulumenyanyeni (h) Masitelana (i) Bulawayo ( j) Msikayeswe (k) Nxobiswe ( l) Utuli Lam~bunu 4. Prysliedere - izibongo 1 1865 1870 1870 1875 1885 1890 1905 1915 1925 1930 1935 1940 geen lewendes geen lewendes
geen. lewendee bekend
Makondlweni Kumalo Isaiah Ndwandwe Cote Cebekulu Mvunge Cebekulu Mnyanana C~bekulu Mxoshwa ·cebekulu
Pumanyova Zulu F aliantula Zulu Biki Zulu
1 n Pryslied is die uitbeelding van In persoon se grootheid en waarde, en daarby is dit veral In karakterontleding. 1 n Vertaling
hiervan is uiters moeilik en gee gewoonlik nie In juiste weergawe van die betekenis van die lied nie, aangesien die vertaler die persoon
oor wie die lofsang gaan, intiem moet ken. Die volgende is In weer -gawe van die izibongo van Ma pita en sy seun Zibe bu.
1. Vergelyk ook Stuart, James iZibongo ( Stuart papers) Killie
"Kuyofa abantu kusale izibongo . . . • . yizona eziyozala zibalilela emanxiweni"
Mapita ka Sojiyisa
Unomphanda mithombo asel' ama Wombe: Unomdidi wangemihla
Inyathikazi yokhalo
Impunguysh eyeq I umgibaniso E zinye zibajwengayizolo Uzishuqulu kaziphikwa
Usembula nKungu Kubel' ilanga Ubabula mhlehlo
Umhlehl usibonwa yilanga Inaimindwan' edl1 iminkantsha Imv''ukazi emaxhu mabili
Unomhanda mthombo wezisele
Lithinike?
uyise KaZibebu wakwa Mandlakazi '
ugube oluqinile olwelukwe ngozi zife ngayizolo
ogwaza umuntu esiswini
Umuntu onamandla onenhliziyo embi
I zimvu zemithokazana okuyilapho zieuka nezinqama
Zibebu ka Mapita
Umabalal' ahlome kadinwa ukuhloma; Usingqe sangi-mbube yakwasekane; Emakhal1 angen' udaka.
Umangwazayiqhube,
Ayibek' ekhaya konina kwasothondose. Unabatshazwa yimvubu yase Msinyathi, Kwath' izingwenya Zayikhex' imilomo
Usibindi simnyama sonke nenyomgo yaso
Usibanda ngodonga bangamhlabi
Abakwa Nyamayenja bahlab I umbantaka. Unmgun' ovimbel I abaNguni
Mhla a baNguni beza ngohul' eNgxongwana, Mhla e buyisel I amagwal I emuva;
Isihlangu sika Shaka no Jama . . . . Wamudl I uGodide o bezalwa NguNdlela,
Emadunen akwaZulu . . .
Wamudl' uNdwandwe obesalwa nguMdlaka. Emadunen' akwaZulu
Wamudl' uSihayo obezalwa nguXhango Wamudl' uSekethwayo obezalwa nguNhlaka Ezikhulwini zaKwaZulu;
Wamudl' uMatokwe obezalwa nguMdamba Emadunen' akwaZulu;
Wamudl' uNtshingwayo obezalwa NguMahole; Wamudl' uSiqhotho qbezalwa nguMkhayile; Wamudl I uDiyikana obezalwe nguH!akanyana; Wamudl I uMngandi o bezalwa nguMtshana, Emadunen' akwaZulu.
Wadl I uBulangethe o bezalwa nguMagidi Wadl' uVumandaba o bezalwa nguNtethi Emadunen AkwaZulu.
Wakl I ubani obezalwa ubani . . . .
Angithand' ukumusho,
Uma ngimusho Kungadum' isililo. Wadl' ubani obezalwa ubani, Angithand I ukumusho.
Uma ngimusho Kungadum' isililo; Wadl' ubani obezalwa ubani,
