Men neme…
Voedsel als materiaal en medium in hedendaagse kunst
Zaza Versteeg (5741920)
Masterscriptie Kunst-‐ en cultuurwetenschappen:
Kunstgeschiedenis Nieuwste Tijd
Men neme…
Voedsel als materiaal en medium in hedendaagse kunst
Zaza Versteeg (5741920)
Masterscriptie Kunst-‐ en cultuurwetenschappen:
Kunstgeschiedenis Nieuwste Tijd
Scriptiebegeleidster UvA: M.I.D. van Rijsingen
Tweede lezer: J. Boomgaard
Een toost uitbrengen
Al voordat ik aan de master Kunst-‐ en cultuurwetenschappen: kunstgeschiedenis begon hoopte mijn interesse in kunst en in voedsel een keer te kunnen combineren. Naast kunst is koken en eten een echte passie van mij. De combinatie van kunst en voedsel ligt misschien niet voor iedereen voor de hand. Toch bleek een verbinding maken tussen beiden gemakkelijker dan ik dacht. Mijn waarneming van de toegenomen aandacht voor voedsel in het algemeen, maar ook het toegenomen gebruik van voedsel als materiaal of medium in de hedendaagse kunst vormde het uitgangspunt van mijn onderzoek. Door alle interessante, inspirerende en bijzondere voorbeelden van voedselkunstwerken heb ik steeds met veel plezier aan de scriptie gewerkt. Ik wil mijn begeleidster Miriam van Rijsingen bedanken voor haar enthousiaste reactie op mijn scriptie voorstel. Dit gaf mij het vertrouwen dat ik dit onderzoek tot een goed einde zou kunnen brengen. Heel erg bedankt voor de tijd die je voor me hebt vrijgemaakt. Niet alleen heb ik enorm veel gehad aan de feedback, maar ook aan de inspirerende bijeenkomsten van de tutorial New Materialism. Dit gaf het laatste deel van mijn studie de diepgang waarop ik op hoopte toen ik aan deze master begon. De tutorial zorgde ervoor dat ik mij (eindelijk) echt verbonden voelde met de stof. Zo aan het eind van mijn studie besef ik dat ik er nu pas echt goed in zit. Ik denk dat ik daarom tot het laatste moment met veel enthousiasme aan mijn scriptie heb kunnen werken.
Ik wil mijn moeder bedanken voor het mogelijk maken van dit studiejaar, dat ondanks alle drukte wel mijn aller leukste, meest interessante en leerzame is geweest. En lieve mama, zusje en vriendlief bedankt voor jullie vertrouwen in mij dat ik deze klus zou klaren! Ik denk dat ik het studeren veel meer zal missen dan ik van tevoren had verwacht. Ik hoop daarom dat ik niet alleen een manier vind om mij verder te verdiepen in het onderwerp van mijn scriptie, maar ook in het blijven leren over kunst!
Menu: een opsomming van de gerechten
Samenvatting
4
Amuse: de start van het diner
6
1.
Mise en place: de voorbereidende werkzaamheden
11
1.1 Hors d’oeuvre & Aperitief: een geliefd onderwerp 12
1.2 Entrée chaude: sculptuur en voedsel 15
1.3 Plat principal: de kunstenaar als restaurateur 19
1.4 Dessert: performance en voedsel 23
1.5 Digestief: ter bevordering van de spijvertering 26
1.6 Afbeeldingen 27
2.
Ingrediënten: eigenschappen van het materiaal
31
2.1 Ten minste houdbaar tot: bederfelijke kunst 31
2.2 Bestemd voor consumptie: kunst om op te eten 36
2.3 Experiment: kunst als onderzoeksproces 38
2.4 Toepassingen: een overzicht van het materiaal gebruik 39
2.5 Afbeeldingen 41
3.
Voedselbereiding: de verbinding tussen mens en natuur
43
3.1 Marineren: ecological art 44
3.2. Fileren: subtiele hints in de kunst 45
3.3 Flamberen: kunstenaars maken een statement 46
3.4 Conserveren: oplossingen en nieuwe voedselvoorzieningen 47
3.5 Monteren: nieuwe denkwijzen 52
3.6 Uitserveren: ecokritische voedselkunst 54
3.7 Afbeeldingen 56
4.
Smaakbeleving: het proeven van de kunst
58
4.1 Aroma: Rirkrit Tiravanija 59
4.2 Kleur: Relational Aesthetics 60
4.3 Geur: Verenigde Staten 62
4.4 Textuur: interactie en culturele uitwisseling 67
4.5 Nasmaak: kunst die blijft hangen 72
4.6 Afbeeldingen 74
Toespijs: afsluiting van het diner
75
Bronnen
78
Literatuurlijst 78 Websites 81 Afbeeldingenlijst 83Bijlagen
87
Samenvatting
De scriptie geeft een smakelijk overzicht van hedendaagse kunstwerken die bestaan uit voedsel. Dit zijn kunstwerken waarbij de hoofdbestanddelen van het materiaal eetbaar zijn of zijn geweest. De inhoud van de scriptie is tot stand gekomen door het verzamelen van canonieke voorbeelden uit de 20ste eeuw en de hedendaagse kunst met voedsel als materiaal of medium.
Een overzicht van iconische voedselkunstwerken uit de 20ste eeuw laat een grote diversiteit aan
kunstwerken zien in de vorm van sculpturen, performances en zelfs kunstenaarsrestaurants. Vanuit dit overzicht worden de hedendaagse voorbeelden ingeleid. Er is structuur aangebracht in de hedendaagse voorbeelden op basis van het perspectief van waaruit de kunstenaar de beslissing heeft genomen om voedsel te gebruiken voor zijn of haar kunst. Door middel van deze structurering werd het formuleren van categorieën in de hedendaagse voedselkunst mogelijk. De categorieën laten verschillende tendensen zien binnen de hedendaagse
voedselkunstwerken. De formulering van categorieën is gebaseerd op de overeenkomsten in de beweegredenen van kunstenaars om voedsel te gebruiken in hun werk. In de scriptie zijn alleen die categorieën beschreven die het sterkste naar voren komen. Om die reden zullen er
kunstenaars of voedselkunstwerken zijn die niet genoemd worden omdat zij niet in een van de categorieën passen of juist in meerdere categorieën te plaatsen zijn.
Een reden voor de keuze voor voedsel is de bederfelijkheid van het materiaal. Rotting, schimmel en bacteriën worden ingezet om kunstwerken te vormen. Een andere factor in deze categorie is de symbolische betekenis van het materiaal en de associaties die het materiaal kan oproepen bij het publiek. De tweede categorie is de ecologische of ecokritische voedselkunst. Kunstenaars werpen een kritische blik op de omgang van de mens met de natuur door voedsel als materiaal te gebruiken. Vaak komen deze toekomstgerichte oplossingen voort uit inter-‐ of transdisciplinair onderzoek en speculatieve concepten. In de derde en laatste categorie wordt sociale interactie tussen mensen bewerkstelligt door kunstenaars. In verschillende projecten en performances is het samen voedsel bereiden en samen eten de methode om interactie te laten ontstaan tussen het publiek en de kunstenaar en/of het publiek onderling. Vanaf de jaren 90 heeft deze tendens in de voedselkunst zich ontwikkeld tot sociale interactie met culturele uitwisseling als doel. Participatie, interactie en dialoog worden mogelijk gemaakt door de kunstenaars om meer begrip en waardering voor de medemens te laten ontstaan.
Door de hoofdstukken en paragraferen te laten refereren naar een menu, eigenschappen van ingrediënten, technieken van voedselbereiding en aspecten van smaakbeleving krijgt het scriptie een leesbare structuur. De scriptie is een poging de hedendaagse voedselkunst en de diversiteit daarin beter in beeld te brengen. Op inzichtelijke wijze wordt aangetoond dat
voedselkunstwerken geen uitzondering meer zijn in de hedendaagse kunst en dat deze praktijk de kunst en het leven nader tot elkaar brengt.
Amuse: de start van het diner
In de inleiding schets ik kort de reden van mijn onderzoek, mijn doel en mijn werkwijze. Vervolgens leg ik uit hoe ik de scriptie heb opgebouwd.
In de wereld om mij heen zie ik een groeiende aandacht voor voedsel. Op de televisie wordt ik overspoeld met kookprogramma’s en kookwedstrijden. Ik geef en vraag steeds vaker kookboeken cadeau, blijkbaar is dit een wijdverspreide tendens want kookboeken zijn ongekend populair. De boekenbranche heeft te lijden onder de economische crisis, maar de verkoop van kookboeken is juist gestegen.1 De boeken worden gedrukt op de beste kwaliteit papier met de
meest prachtige fotografie en vernieuwend design. Kookboeken lijken verzamelobjecten te zijn geworden. Een trend waar ik zelf maar al te graag aan mee doe. Hier stopt de interesse in voedsel niet. Want niet alleen koken is populair, allerlei producten die ons gezonder zouden maken wekken de interesse van de consument. Superfoods, producten die zogenaamd ‘extra’ gezond zouden zijn, worden inmiddels niet meer alleen in natuurvoedingswinkels verkocht, maar ook in de welbekende supermarktketens en zelfs op het station. En hoewel de helft van de etiketten van Superfoods volgens de Consumentenbond fouten bevatten lijkt de marketingtruc toch te werken.2 Ik heb zelf de moerbeibessen, hennepzaad en quinoa ook al eens geprobeerd.
Biologische producten blijken eveneens een succes.3 De hippe biologische supermarkten zoals
Marqt schieten als paddenstoelen uit de grond. De groeiende interesse in eten, koken en voedsel is af te lezen aan ons consumptiegedrag en de marketing lijkt er slim op in te spelen.
Vanuit mijn eigen interesse ben ik mij gaan verdiepen in de aandacht voor voeding waarvan ik denk dat het een cultureel verschijnsel is geworden. Voedsel is inmiddels onderdeel van de ‘lifestyle-‐cultuur’ of ‘designcultuur’. Fooddesign en foodart zijn geen onbekende
begrippen meer en ontwerpers houden zich regelmatig met voedsel bezig. Een aanzienlijk deel van hen begeeft zich op een gebied tussen de toegenomen aandacht voor voedsel in de gehele maatschappij en het toegenomen gebruik van voedsel in de kunst. Kunst wordt letterlijk als inspiratiebron gebruikt. Een voorbeeld hiervan is Cooking meets Art van het Tate Britain in Londen in 2013. Cooking meets Art was onderdeel van het project Google Hangouts On Air, een serie gesprekken over de uitwisseling tussen kunst en andere culturele verschijnselen dat live werd uitgezonden. In het kader van Cooking meets Art werden een aantal chefs gevraagd zich te laten inspireren voor een gerecht door een kunstwerk uit de collectie van Tate Britain.4 In dit
project was te zien hoe meerdere disciplines samen kwamen. In het kader van dezelfde trend schreef Caitlin Freeman Modern Art Desserts: Recipes for Cakes, Cookies, Confections and Frozen
1 www.vn.nl
2 www.consumentenbond.nl
3 Brouwer 2014: 5 4 www.tate.org.uk
Treats Based on Iconic Works of Art (2013). Een heel kookboek vol recepten die volledig zijn
geïnspireerd op moderne kunstwerken. Na het lezen over deze voorbeelden begon ik mij af te vragen hoe het andersom zou werken. Wordt voedsel ook gebruikt in de kunst? Ik meen in de hedendaagse kunstwereld een toename te zien in het gebruik van voedsel als materiaal. Deze waarneming vormde het begin van mijn scriptieonderzoek. Toen uit mijn oriënterend
onderzoek bleek dat er weinig bronnen en geen standaardwerken beschikbaar waren omtrent voedsel in de hedendaagse kunst groeide mijn interesse des te meer.
Ik ben begonnen met een zoektocht naar kunstwerken die geheel of gedeeltelijk bestaan uit voedsel. Ik heb er bewust voor gekozen om kunstwerken die enkel voedsel als onderwerp hebben of voedsel representeren buiten beschouwing te laten. Mijn interesse gaat uit naar werken die daadwerkelijk uit materialen bestaan die geschikt zijn voor consumptie, of dit zijn geweest. In veel verschillende kunstvormen zoals sculptuur, installatie en performance maken kunstenaars gebruik van voedsel. In de context van mijn scriptie lijkt het mij evident dat de artistiek besmeerde boterhammen en appels in de vorm van zwaantjes die gevonden worden met zoektermen als ‘voedsel en kunst’ en ‘foodart’ in Google geen onderdeel uitmaken van mijn onderzoek. In sommige gevallen valt er misschien te twisten over het niveau van deze
creativiteit. Gezien de lengte van deze scriptie waag ik mij niet aan deze discussie. Wanneer voedsel op een kunstzinnige manier gepresenteerd wordt, maar als voornaamste doel het voeden van de mens en een smaaksensatie teweegbrengen is het in mijn ogen over het algemeen geen kunst. Al zullen sommige sterrenchefs mij hierin ongelijk geven. Deze discussie op zich zou een onderwerp voor een scriptie kunnen zijn. Zeker gezien het feit dat het werk van chefs
tegenwoordig soms wordt opgenomen in tentoonstellingen, zoals het geval was bij een diner van chef Ferran Adrià (1962) in de Documenta 12 tentoonstelling in 2007.5 Het aantal treffers in
mijn onderzoek was, ondanks mijn begrenzingen, veel omvangrijker dan ik in eerste instantie had gedacht. Kunstenaars gebruiken voedsel op talloze manieren in hun kunst.
In het eerste stadium van mijn onderzoek wilde ik alle voedselkunstwerken in kaart brengen. Al snel bleek dat dit streven gezien de omvang van de scriptie een onmogelijke opgave was. Mijn lijst met kunstwerken bleef groeien waardoor ik besefte dat ik mijn overzicht van hedendaagse voedselkunstwerken waarschijnlijk nooit volledig of compleet zou zijn. Hierop heb ik geprobeerd een lijst van werken te maken die in mijn ogen zijn opgenomen in de hedendaagse kunsthistorische canon. De vindplaatsen voor deze kunstwerken zijn musea,
kunsttentoonstellingen, biënnales en gerenommeerde publicaties en artikelen. Er zijn maar
5 Ferran Adrià was de chef van El Bulli, dat jarenlang gold als het beste restaurant ter wereld.
Tijdens de Documenta 12 in 2007 was een tafel in het restaurant in het noorden van Spanje het G paviljoen van de tentoonstelling. Tijdens de 100 dagen durende tentoonstelling werden er elke dag willekeurig twee personen uitgekozen en naar Spanje gevlogen om daar van een diner van Adrià te genieten. www.artforum.com
enkele kunstenaars die zich uitsluitend met voedsel bezig houden, daarom heb in mijn zoektocht gekozen voor het kunstwerk en niet de kunstenaar als uitgangspunt. Het verzamelen was een tijdrovend proces waarbij ik een aantal sleutelpublicaties als basis heb gebruikt. Vanuit die basis ben ik verder gaan zoeken en heb ik veel informatie via websites van musea of
tentoonstellingsruimte gebruikt en van de websites van kunstenaars zelf. Met name interviews gaven mij inzicht in de beweegredenen van de kunstenaars in hun keuze voor voedsel als
materiaal of medium. Tijdens het samenstellen van mijn lijst met kunstwerken kwam ik erachter dat dit proces met name een geschikte manier was voor mijzelf om een overzicht en grip te krijgen op de materie. Ik besef dat mijn lijst met kunstwerken niet volledig is en er zeker
kunstwerken ontbreken (bijlage 1). Mijn doel dat zich in de loop van het onderzoek ontwikkelde is echter een poging de grote lijnen in beeld te brengen.
De bevinding die tijdens mijn praktisch onderzoek naar voren kwamen leidde mij naar de volgende onderzoeksvraag: Welke categorieën zijn er waarneembaar in de hedendaagse kunst met voedsel? Het antwoord op deze vraag heb ik willen vergaard door middel van het verzamelen van informatie over hedendaagse canonieke voedselkunstwerken. Vervolgens moest een structurering op basis van de afweging van de kunstenaar voor het gebruiken van voedsel als materiaal of medium overeenkomsten aan het licht brengen. Hiervoor heb ik vragen gebruikt als: Om welke reden heeft de kunstenaar voor voedsel als materiaal gekozen? En welk doel dient de keuze van de kunstenaar? Door de overeenkomsten tussen deze contextuele betekenissen van de werken heb ik vervolgens categorieën kunnen formuleren. Uiteraard zijn lang niet alle voedselkunstwerken in een van deze categorieën te plaatsen en zijn er ook werken die in
meerdere categorieën een plek zouden kunnen hebben. Ik heb gekozen voor de tendensen die in mijn ogen het sterkst naar voren komen. In de uitkomst van mijn praktisch onderzoek kwamen drie categorieën naar voren. In de eerste categorie vormen de bederfelijke en eetbare
eigenschappen van het materiaal voor kunstenaars de reden om voor voedsel als materiaal te kiezen. De symbolische betekenis kan hierbij eveneens een rol spelen. De tweede categorie bestaat uit werken waarbij de kunstenaar zich kritisch verhoudt tot ecologische thema’s. Door voedsel te gebruiken proberen deze kunstenaars de relatie tussen de mens en de natuur onder de aandacht te brengen. In de derde categorie die ik zal bespreken speelt sociale interactie de hoofdrol in de voedselkunstwerken.
De literatuur over voedsel en kunst ging met name over kunst met voedsel als
onderwerp zoals de stillevens uit de Gouden Eeuw. Voedsel als materiaal is minder beschreven. Een aantal bronnen die wel ingaan op de hedendaagse praktijk met voedsel en kunst zijn allemaal vrij recent. Dit bevestigd wellicht het toegenomen gebruik van voedsel door kunstenaars en de groeiende aandacht voor deze praktijk. In het boek Künstlerküche (2002) wordt de 20ste eeuw doorlopen aan de hand van voorbeelden van kunstenaars die kunst
maakten met voedsel. Daarnaast zijn er enkele publicaties die het onderwerp voedsel en kunst behandelen naar aanleiding van een tentoonstelling. Elke catalogus of publicatie benadert het onderwerp op een andere manier. Eating the Universe: Vom Essen in der Kunst (2009) brengt hedendaagse en historische voorbeelden van voedselkunstwerken worden bij elkaar en
behandelt deze op cultuur-‐historische wijze. Food for the City: A Future for the Metropolis(2012) onderzoekt hoe in de toekomst genoeg voedsel geproduceerd kan worden voor de steden. Deze publicatie is onderdeel van de manifestatie Foodprint. Voedsel voor de stad waaraan
verschillende kunstenaars deelnamen. In de publicatie Feast: Radical Hospitality (2013) ligt de nadruk op interactie die tot stand komt door voedselkunstwerken en geeft een impressie van de projecten rondom de gelijknamige tentoonstelling. De voorgenoemde publicaties vormden een belangrijke bron voor het verzamelen van voedselkunstwerken.
In hoofdstuk 1 schets ik aan de hand van een aantal voorbeelden een overzicht van de voedselkunst uit de 20ste eeuw. Met dit hoofdstuk verschaf ik een raamwerk waaraan ik
kunstwerken uit verschillende categorieën kan spiegelen. Ik probeer in de daarop volgende hoofdstukken waar mogelijk vergelijkingen te trekken tussen de 20ste eeuw en de hedendaagse
praktijk. In dit eerste hoofdstuk dat als inleidend gezien kan worden, heb ik onderscheid
gemaakt tussen drie verschillende kunstenaarspraktijken met betrekking tot voedsel. Binnen de kunstvormen als sculptuur, kunstenaarsrestaurant en performance behandel ik de voorbeelden op chronologische wijze. De drie volgende hoofdstukken zijn gekoppeld aan een categorie zoals ik die heb geformuleerd tijdens mijn onderzoek. In hoofdstuk 2 zet ik uiteen dat kunstenaars voedsel kiezen vanwege de kenmerken als tijdelijkheid door bederfelijke en eetbare
eigenschappen van het materiaal. Daarnaast vormen de associatieve kwaliteiten van voedsel een belangrijke reden voor de keuze van voedsel. De materiële eigenschappen van voedsel spelen in deze categorie de hoofdrol. De eerste beschrijvingen gaan in op schimmel en rottingsprocessen, vervolgens bespreek ik de eetbare werken om uit te komen bij kunst met verteerd voedsel, oftewel uitwerpselen. Het proces van de stofwisseling is haast terug te zien in de opbouw. In hoofdstuk 3 beschrijf ik voorbeelden van werken die ik ecokritisch zou willen noemen. Het gaat hierbij vooral om milieu en natuur en de invloed van de mens hierop. Kunstenaars gebruiken voedsel om vraagstukken rondom ecologische thema’s onder de aandacht te brengen. Ik breng deze tendens in verband met de ontwikkeling van nieuwe denkwijzen zoals New Materialism,
Speculative Realism en Object Oriented Ontology om de categorie van de ecokritische
voedselkunst in een breder perspectief te kunnen plaatsen. In het vierde en laatste hoofdstuk bespreek ik voorbeelden van kunstwerken met een waarbij de sociale interactie centraal staat. De werken zijn vaak bedoeld om een brug te slaan tussen verschillende mensen, waarbij voedsel het medium is. Interactie en participatie zijn belangrijke kenmerken van de werken waarbinnen de beschouwer vaak gevraagd wordt om mee te eten. Het uitgangspunt voor dit hoofdstuk vormt
de rol van het werk van Rirkrit Tiravanija bij het ontwikkeling van de Relational Aesthetics door Nicolas van Bourriaud.
Door middel van mijn scriptie probeer ik het gebruik van voedsel als materiaal binnen de hedendaagse kunst inzichtelijker te maken. Dit doe ik door verschillende verbindingen tussen kunst en voedsel in de kunstenaars praktijk tonen. Ik hoop dat het u mag smaken!
1
Mise en place: de voorbereidende werkzaamheden
In dit inleidende hoofdstuk wordt ingegaan op de geschiedenis van voedsel in de kunst. Voor een geschiedenis van voedsel als onderwerp in de kunst zou in principe teruggegaan kunnen
worden naar de Egyptenaren of zelfs de prehistorie. In deze scriptie zal ik mij echter beperken tot die kunst waar daadwerkelijk voedsel als materiaal is gebruikt. In dit eerste hoofdstuk zal ik mij richten op de 20ste eeuw met als belangrijkste focus de jaren 30 en 60. Uit een eerste
bronnenanalyse kwamen deze twee perioden naar voren als momenten in de geschiedenis waarin meerdere kunstenaars, zij het op uiteenlopende wijze, voedsel als materiaal gebruikten. Ik heb de keuze van de kunstwerken gebaseerd op verschillende publicaties. Door de informatie uit bronnen met verschillende uitgangspunten te combineren hoop ik een breed beeld te kunnen schetsen van de kunstwerken die zijn opgebouwd uit voedsel.
Voor de voorbeelden van kunstwerken en kunstenaars heb ik verschillende publicaties gebruikt. Eating the Universe: Vom Essen in der kunst is de catalogus van de gelijknamige
tentoonstelling in verschillende musea in Duitsland.6 De tentoonstelling en de catalogus gaan uit
van een cultureel-‐historisch perspectief waarin de hedendaagse en historische voorbeelden bij elkaar worden gebracht. In de catalogus komen de volgende thema’s rondom voedsel als materiaal in de kunst aan bod: de sociaal artistieke achtergrond, de geschiedenis van de Eat Art, relatie tussen eten en het beeld van het lichaam in de hedendaagse kunst,
kunstenaarsrestaurants en gastrosofie.7 De curatoren schrijven dat zij de binnen deze thema’s
een actieve betrokkenheid zien van kunstenaars als het gaat om onderwerpen als gezonde voeding, voedselproductie en de verbinding tussen voedsel en culturele identiteit.8 Het werk van
Daniel Spoerri (1930) is een belangrijk startpunt voor de tentoonstelling en catalogus. Spoerri legde volgens de curatoren de basis voor zijn Eat Art ideeën in Düsseldorf, de stad waar de tentoonstelling Eating the Universe: Vom Essen in der kunst voor het eerst plaatsvond.
Een andere uitgebreide publicatie is Künstlerküche: Lebensmittel als Kunstmaterial von
Schiele bis Jason Rhoades (2000). Auteur Ralf Beil onderzoekt het gebruik van voedsel in de
kunst in de 20ste eeuw. In zijn onderzoek probeert hij door middel van voorbeelden het gebruik
van voedsel in de historische avant-‐garde bloot te leggen en deze te koppelen aan voorbeelden
6 Kunsthalle Düsseldorf: 28-‐11-‐2009 tot 28-‐02-‐2010, Galerie im Taxispalais in Innsbruck: 24-‐04-‐
2010 tot 04-‐07-‐2010, Kunstmuseum Stuttgart: 17-‐09-‐2010 tot 09-‐01-‐2011.
7 Gastrosofie: samentrekking van het woord gastronomie en filosofie. Er bestaat nog geen
wetenschappelijk curriculum voor de gastrosofie. Verschillende wetenschappen en
onderzoeksrichtingen worden samengevoegd (culturele geschiedenis, sociologie, antropologie, geneeskunde, filosofie, voedingsonderzoek, huishoudkunde) om de relatie tussen voeding en het leven te onderzoeken. Bij dit onderzoek komen voedselproductie, voedselverwerking,
consumptiemarketing, gastronomie in verschillende tijdperken en culture en ethische aspecten aan bod.
uit met name de jaren 60. Beil besluit zijn boek met één hedendaags voorbeeld. In tegenstelling tot de eerst genoemde publicatie wijdt Beil een aanzienlijk deel van zijn tekst aan de
iconologische duiding van de verschillende ingrediënten die in zijn voorbeelden worden besproken.
Een belangrijke niet-‐Europese, maar wel westerse uitgave is de catalogus van de
gelijknamige tentoonstelling Feast: Radical Hospitality in Contemporary Art die startte in 2012 in de Verenigde Staten en nog loopt tot 2015.9 Centraal staat ‘the artist-‐orchestrated meal’,
hiermee wordt bedoeld de manier waarop kunstenaars de alledaagse activiteit van het delen van eten en drinken opnieuw uitvinden in hun kunst.10 Kunstenaars uit de tentoonstelling zijn
iconen uit de 20ste eeuw en opkomende kunstenaars uit het hedendaagse veld. De focus van de
tentoonstelling was gastvrijheid, zoals de titel al doet vermoeden en interactie door middel van kunst. In het voorwoord van de catalogus wordt geschreven dat de publicatie een poging is om de sfeer en energie van het project op te vatten. De auteurs doen dit door middel van het
combineren van onderwerpen met historische diepgang en hedendaagse relevantie waarvan zij overtuigd zijn dat deze een groot publiek aanspreken.11 De experimentele methodes van de
kunstenaars paste het museum zelf toe in de uiteenlopende activiteiten die het organiseerde. Om een inzicht te krijgen in de geschiedenis van voedsel in de kunst zal ik om te beginnen kort ingaan op de geschiedenis vóór de 20ste eeuw. Vervolgens zal ik een overzicht
geven van voorbeelden die naar thema zijn ingedeeld. Het eerste thema zijn sculpturen die zijn opgebouwd uit voedsel. Vervolgens zal ik ingaan op de kunstenaars die een restaurant hebben geopend. In de 20ste eeuw zijn hier meerdere voorbeelden van. In de laatste paragraaf geef ik een
beschrijving van verschillende performancekunstwerken waarin voedsel is gebruikt. Door het hoofdstuk op de delen in verschillende thema’s wil ik laten zien op welke gebieden het gebruik van voedsel als materiaal binnen de kunstenaarspraktijk werd toegepast in de 20ste eeuw.
1.1 Hors d’oeuvre & Aperitief: een geliefd onderwerp
Bij wijze van voorafje behandel ik in deze paragraaf de combinatie van kunst en voedsel vóór de 20ste eeuw. Om het ‘leesmetabolisme’ op gang te brengen serveer ik aan het einde van de
paragraaf het eerste voorbeeld van een kunstwerk met voedsel als aperitief.
9 Smart Museum of Art, University of Chicago: 16-‐02-‐2012 tot 10-‐06-‐2012, Blaffer Art Museum,
University of Houston: 07-‐09-‐2013 tot 07-‐12-‐2013, SITE Santa Fe, New Mexico: 01-‐02-‐2014 tot 17-‐5-‐ 2014, Gund Gallery, Kenyon College: 25-‐07-‐2014 tot 30-‐09-‐2014, Weisman Art Museum, University of Minnesota: 31-‐01-‐2015 tot 10-‐05-‐2015.
10 Hirschel 2013: 8 11 Ibid. 8-‐9.
Voedsel is al eeuwen een terugkerend thema in de kunst, zij het in vele verschillende vormen. In de middeleeuwen en in de Griekse oudheid zijn voorbeelden van te vinden van de weergave van voedsel.12 Deze afbeelding van voedsel had een mythologische of religieuze
betekenis. In mijn onderzoek heb ik geen bronnen kunnen vinden waaruit blijkt er kunst vervaardigd werd uit voedsel. Het voedsel speelt nergens de hoofdrol, maar is enkel een
verwijzing naar iets anders. Er is een bekend voorbeeld waarbij een kunstwerk wel puur om de nabootsing van het voedsel draait. In een wedstrijd tussen de schilders Zeuxis en Parrhasios schilderde de eerst Zeuxis druiven. Deze druiven waren volgens het verhaal zo levensecht dat vogels tegen de afbeelding aan vlogen.13
De eerste keer dat een kunstwerk uit voedsel lijkt te zijn opgebouwd is bij de Italiaanse manierist Guiseppe Arcimboldo (1527-‐1593). In de geschilderde portretten van de Seizoenen en de Elementen (1590) (afb. 1.1) zijn de gezichten volledig opgebouwd uit etenswaren die
verwijzen naar het betreffende seizoen of element. De portretten lijken op voedselsculpturen, ik heb echter niet kunnen achterhalen of de schilder de producten ook echt zo opstelde om na te schilderen. Dit zou dan nog een vorm van voedselsculptuur kunnen zijn. Over de navolging van Arcimboldo is ook weinig te vinden. De allegorische betekenis is de reden voor het gebruik van voedsel in de portretten.14
In de 16de eeuw kreeg voedsel een prominentere rol in de kunst, en dan met name in de
lage landen. Deze kunst was anders van aard dan de kunstwerken van Arcimboldo omdat het een andere iconografische betekenis had. Een van de eerste voorbeelden hiervan is het schilderij
De Vleesstal (1551) (afb. 1.2) van Pieter Aertsen (1508-‐1575). Zeer gedetailleerd zijn alle
slagersproducten op een marktstalletje uitgestald. De overdaad aan dierenkoppen en rauw vlees op de voorgrond suggereren een hoofdrol in deze voorstelling, maar daar zijn de meningen over verdeeld. Het werk kent vele kunsthistorische interpretaties. Het voedsel en andere onderdelen van het schilderij blijken echter verwijzingen naar het christelijke en niet-‐christelijke leven.15
12 Op Grieks aardewerk is dikwijls een symposium of de hoorn des overvloeds afgebeeld als
verwijzing naar een mythologisch verhaal of godheid. In de middeleeuwen was de afbeelding van voedsel vaak onderdeel van een personificatie of allegorie waarbij het voedsel als een attribuut of symbool fungeerde en verwees naar de christelijke verhalen.
13 Roos 2001: 95
14 Rudolf II, de Habsburgse keizer van 1576-‐1612 en gaf Arcimboldo de opdracht tot het
vervaardigen van de werken Seizoen en Elementen. De werken verbeelden de keizerlijke macht die zorgt voor de onderlinge harmonie en vrede in het rijk zoals de vruchten en andere
ingrediënten in de afbeeldingen in harmonie met elkaar zijn afgebeeld. DaCosta Kaufmann 2008: 1829-‐1830.
15 Verschillende kunsthistorici hebben het paneel onderzocht. De verklaringen van symbolen
zijn onder andere: De Bijbelse scene van Maria met kind tijdens de vlucht naar Egypte op de achtergrond van de voorstelling. Een café scène, oesterschelpen die zouden verwijzen naar de onzedelijkheid die daar te koop zou zijn. De christelijke en niet-‐christelijke symbolen op het schilderij geven geen mogelijkheid op een eenduidige interpretatie. Het vlees dat duidelijk te
Opnieuw speelt voedsel nog niet de hoofdrol in het werk. Dit lijkt voedsel wel te doen in een nieuw genre dat ontstaat in de schilderkunst, het Stilleven. In de zogenoemde Vanitas-stillevens hadden de voorwerpen meestal een diepere betekenis, dit geldt ook voor het voedsel dat op deze werken was afgebeeld. In die tijd was het vanzelfsprekend dat de aanschouwer wist waar de verschillende voorwerpen voor stonden. In de andere stillevens waar voedsel de hoofdrol speelt die niet de tijdelijkheid en vergankelijkheid uitbeelden, wordt de nadruk op symbolische betekenissen in twijfel getrokken.16 Er wordt onder andere beargumenteerd dat de
voedselstillevens werden opgevat als een representatie van de gastvrijheid en gulheid van de bezitter wanneer hij gasten ontving.17 Verdere verklaringen zijn dat de afbeeldingen geen
willekeurige opeenstapeling van voedsel waren, maar wel degelijk overeenkomen met de voedselkundige kennis in die tijd.18 Welke uitleg dan ook gegeven kan worden, de werken zijn
nog steeds niet fysiek opgebouwd uit eetbare producten, het blijven representaties. Schilders schetsten waarschijnlijk wel naar echte voorbeelden bijvoorbeeld op markten en in hun atelier. Het kan ook zijn dat zij collega schilders inschakelden om een bepaald product te schilderen dat zij zelf niet goed konden weergeven. Soms werd er gewacht tot een volgend seizoen waarin een product weer beschikbaar was om na te schilderen en het stilleven te voltooien.19 Daarnaast, al
het voorgenoemde in acht genomen, blijft het kunnen van de schilder, de materiaaluitdrukking en kwaliteit van het werk een van de belangrijkste aspecten van het stilleven.20 Hoewel
kunstenaars, in ieder geval voor een deel, de compositie met etenswaar en objecten
daadwerkelijk in hun ateliers opstelden, was het eindproduct een schilderij en geen kunstwerk bestaande uit voedsel.
koop is verwijst mogelijk naar de invloed van de Antwerpse economie. Houghton 2004: 277-‐ 300.
16 Chong 1999: 83.
17 In de 17de eeuw was bekend dat er in oude Griekse en Romeinse tijd schilderijen met
afbeeldingen van etenswaar (groenten, fruit, bereide gerechten)bestonden. De sofist
Philostratus beschrijft in zijn Eikones dat dit het afbeelden van de xenia was. Het gebruik dat wanneer men gasten ontving het als een teken van gastvrijheid gold om alle overvloed van het land te tonen in de vorm van vele verschillende gerechten en etenswaren. De schilderijen uit die periode zouden dit gebruik illustreren. In de publicatie van Ching wordt beargumenteerd dat de beschouwer in de 17de eeuw de voedselstillevens ook als een gul onthaal opvatte. De eigenaar
van stilleven toonde zijn rijkdom d.m.v. wellustig uitgestalde etenswaar. De overvloed en combinatie van producten was echter niet een afspiegeling van de werkelijkheid. Producten uit verschillende seizoenen werden in dezelfde compositie geplaatst en exotische lekkernijen als kreeft, die niet in de Nederlandse wateren voorkwam en lang niet voor iedereen beschikbaar was. Ibid. 19-‐24.
18 Chong haalt de een boek uit 1636 aan van de arts Johan van Beverwyck. De aanbevelingen
voor juiste eetgewoonten komen op veel punten overeen met de presentatie van voedsel op stillevens. Hoewel sommige etenswaar uit de schilderijen niet daadwerkelijk bij de eigenaren op tafel kwam i.v.m. de prijs of verkrijgbaarheid. Ibid. 74-‐78.
19 Ibid. 26. 20 Ibid. 83.
Om dichter in de buurt te komen van kunst waarbij wel echt voedsel als materiaal is gebruikt maken we een sprong in de tijd en komen we uit aan het begin van de 20ste eeuw. Een
van de eerste werken gemaakt van voedsel is een kleine sculptuur van Egon Schiele (1890-‐ 1918). Schiele bracht een korte periode door in de gevangenis waar hij uit enkele centimeters brood het hoofd van een medegevangene boetseerde. Het hoofd van brood is bewaard gebleven en werd in 1948 zelfs tentoongesteld.21 Het kunstwerk bestaat uit voedsel bij gebrek aan ander
materiaal.
1.2 Entrée chaude: sculptuur en voedsel
De sculptuur als warm voorgerecht. In dit deel bespreek ik hoe deze kunstvorm een nieuwe wijze gebruikt wordt doordat kunstenaars kiezen voor voedsel als materiaal. Een voorloper op de volgende gangen van dit hoofdstuk.
De Italiaanse kunstenaars die behoorde tot de Futuristen zijn de eersten die voedsel en maaltijden niet als onderwerp van hun kunstuitingen gebruikten, maar als kunst op zich. De Futuristen veranderen maaltijden in ware voedselsculpturen. De zeer extreme gerechten worden beschreven door de auteur van het Futuristsich Manifest. Filippo Tomasso Marinetti (1876-‐1944) brengt in 1930 samen met de schilder Fillìa (1904-‐1936) La Cucina Futurista uit.22
De gerechten werden als sculpturen benaderd zoals te lezen is in het derde punt van het manifest dat is opgenomen in het kookboek: ‘De perfecte maaltijd vereist de uitvinding van smakelijke voedselsculpturen, waarvan de harmonie van vorm en kleur de ogen voeden en de verbeelding activeert voordat het de lippen verleidt.’23 Sommige gerechten van de bedenkers
Enrico Prampolini (1894-‐1956), Fillìa en Marinetti zijn zo experimenteel dat ze haast niet meer eetbaar zijn. Il porce eccitato (het opgewonden varken) was een gerecht waarbij een hele ontvelde salami rechtopgezet werd in een bord met hete espresso en eau de cologne.24 De haast
surrealistische voedselsculpturen waren onderdeel van een groter geheel, het totaalconcept was een restaurant waarin de bezoeker ondergedompeld werd in een theatrale setting met geuren, kleuren en kwakende obers.25 Deze kunstzinnige verwerking van voedsel was niet voor het
vermaak van de beschouwer, maar had een duidelijke politieke inslag die later in dit hoofdstuk wordt besproken.
21 Beil, 2002: 30-‐31.
22 Manifesto della Cucina Futurista werd voor het eerst uitgegeven in de krant Gazetta del Popolo
in 1930. Smith, 2013: 35.
23 Vrij vertaald naar de vertaling van Suzanne Brill (The Futurist Cookbook. San Francisco:
Bedford Arts, 1989) in: Smith, 2013: 39.
24 Dickie, 2008. 25 Beil, 2000: 45-‐47
Een andere kunstenaarsgroep die in dezelfde periode voedsel als kunstmateriaal verkennen zijn de Surrealisten. Salvador Dali (1904-‐1989) beschrijft in een van zijn teksten dat veel Surrealisten met eetbare materialen werkten, hij noemt als voorbeeld Andre Breton (1896-‐ 1966), Gala Dali (1894-‐1982), Man Ray (1890-‐1976) en René Crevel (1900-‐1935).26 Dali zelf
gebruikt deze groep kunstenaars voedsel het meest en op verschillende manieren. Er zijn een aantal producten die regelmatig terugkeren in zijn voedselsculpturen zoals brood en kreeft. Het laatstgenoemde gebruikte hij onder andere in Téléphone – Homard (1936) dat ook wel Téléphone
Afrodisiaque werd genoemd, de kreeft verving Dali echter omwille van de bederfelijkheid door
een gipsafgietsel.27 1939 gebruikte Dali wel echte kreeften in een installatie voor de
wereldtentoonstelling in New York. Zijn Dream of Venus (1939) (afb. 1.3) bevatte onder andere een aquatische dansshow waarin de danseressen, die sirenen voorstelden, een kreeft als ondergoed droegen. In zijn werk met eetbaar materiaal komt de connectie tussen het seksuele en het orale steeds naar voren. Dit komt ook naar voren in het gebruik van brood in zijn werk, Dali zelf noemt brood een levenslang fetisj.28 De kreeftentelefoon zou een verwijzing zijn naar
Freud. Het loskoppelen van visueel contact van verbaal contact, door middel van de telefoon, zou helpen bij het overbrengen of communiceren van de seksuele fantasie.29 Andere associaties die
Dali met de kreeft had zijn die van een instrument voor castratie en zijn eigen hevige angst uit zijn jeugd voor sprinkhanen.30 In het kookboek dat Dali in 1973 uitbracht genaamd Les Diner de Gala, gevuld met 136 wellustige recepten, speelt de kreeft ook een belangrijke rol. Dali laat in
zijn sculpturen met etenswaar zijn poging om het leven en de kunst met elkaar te verenigen zien. De consumerende kracht van het lichaam speelt hierin een rol. Terwijl Marinetti zich juist richtte op de werking van de zintuigen op het lichaam om een revolutionaire beweging in gang te kunnen zetten.31
Marcel Duchamp (1887-‐1968) werd mogelijk geïnspireerd door Dali toen hij zijn eerste voedselsculptuur maakte in 1959.32 Duchamp had daarvoor al eerder in zijn kunst voedsel als
onderwerp gebruikt en in 1953 gebruikte hij voor het eerst voedsel als materiaal voor een tekening. Het werk Clair de Lune sur la Baie a Basswood is een landschap getekend met krijt, talkpoeder en chocolade op papier (afb. 1.4). Na een zomer te hebben doorgebracht in Cadaques, de woonplaats van Dali, gaat Duchamp een stap verder dan zijn voorzichtige kennismaking met de mogelijkheden van voedsel in Clair de Lune. Hij maakt een sculptuur uit marsepein genaamd
Sculpture-Morte (1959) (afb. 1.5). Een glazen kistje met inpakpapier van een patisserie en
26 Beil 2000: 71. 27 Ibid. 66-‐69. 28 Ibid. 63. 29 Ibid. 66-‐69. 30 Frazier 2009: 16-‐20. 31 Dolphijn 2006: 182-‐183. 32 Beil 2000: 80.
daarop verschillende groenten en vruchten geboetseerd uit marsepein in verschillende tinten geel, onder andere bloemkool, tomaat, kersen, asperges en boontjes en ook een dode hommel en spin. In Künstlerküche wordt het kunstwerk beschreven als een mogelijke portret van Dali. De bloemkool was een handelsmerk geworden van Dali, nadat hij in 1955 in een witte Rolls Royce vol bloemkolen bij een voordracht aan de Sorbonne Universiteit in Parijs verscheen. Dali was een groot liefhebber van de schilder Arcimboldo.33 Doordat Duchamp zich duidelijk liet
inspireren door de Zomer (1590) van de Italiaanse manierist kan dit een benadrukking zijn van een verwijzing naar Dali (afb. 1.1).
Meret Oppenheim (1913-‐1985)verwees op haar beurt met een voedselkunstwerk naar Duchamp.34 In 1966 maakt Oppenheim een kunstwerk met de titel Bon appétit Marcel! (Die weisse Königin), een schaakbord met daarop een bord met mes en vork en een vrouwenfiguur
van brood met daarin de rugwervel van een patrijs (afb. 1.6). De verwijzing naar Marcel Duchamp wordt duidelijk door het schaakbord, de titel en het servies en bestek die als
readymade objecten gezien zouden kunnen worden.35 Het brood kan op verschillende manieren
geïnterpreteerd worden. Volgens Beil lijkt Oppenheim in dit kunstwerk op een ironische manier het ambivalente vrouwenbeeld van de Surrealisten letterlijk en figuurlijk bloot te willen leggen. Het schaakspel op zich kan een verwijzing zijn naar machtsverhoudingen. De opvatting die Oppenheim met dit werk laat zien kan zijn oorsprong gevonden hebben in de E.R.O.S.: Exposition
inteRnatiOnale du Surrealisme in Galerie Cordier in 1959, waarover later meer.
Het gebruik van voedsel in de kunst bleef niet beperkt tot kunstenaars uit het
Surrealisme. De Italiaan Piero Manzoni (1933-‐1963) komt uit de Zero beweging, hij wil breken met traditie en afstand doen van de schilderkunst. In 1960 kookt hij eieren in Galerie Addi Køpcke in Denemarken. Op elk ei maakt Manzoni met inkt een afdruk van zijn duim dat hij vervolgens aanbood aan de bezoekers van de galerie (afb. 1.7).36 Met een werk dat Manzoni in
1961 creëerde uit verwerkt voedsel maakt hij zijn kritiek duidelijk. Hij verkocht blikjes Merde
d’artista (afb. 1.8).37 Zijn concept werd als onverwacht en ongepast opgevat. Mazoni stelt met dit werk de vraag of alles wat een kunstenaar maakt ook kunst is. Dit doet denken aan de
readymades van Duchamp.38
De transformatie van voedselproducten speelden in het werk van Dieter Roth (1930-‐ 1998 een belangrijke rol, zij het op een andere manier als bij Manzoni. In het werk van de Roth
33 Beil 2000: 80.
34 Ibid. 86-‐89.
35 Marcel Duchamp was naast kunstenaar ook schaker. 36 Beil 2000: 136-‐138.
37 In genummerde blikjes werd de ontlasting van Manzoni verkocht. De vraag is of deze blikjes
deze inhoud ook daadwerkelijk bevatten omdat er een grote kans op ontploffing zou zijn i.v.m. gasvorming.
