Gender en (on)macht in Tragische Historien
Masterscriptie Gouden Eeuw (Geschiedenis)
Student:
Renske Brouwer
Studentnummer:
10554726
E-mailadres:
renske.brouwer@student.uva.nl
Specialisme:
Historische letterkunde en computationele literatuurwetenschap
Begeleider:
Lia van Gemert en Karina van Dalen-Oskam
3 Inhoudsopgave
DEEL 1: TER INLEIDING ... 5
1.1Voorwoord ... 5
1.2Algemene inleiding ... 5
1.3Methode ...10
DEEL 2: CLOSE READING ‘LANTGERTE VAN NOORWEGEN’ ...12
2.1 Inleiding – Who run the world? ...12
2.2 Lantgertes verhaal samengevat- Vryagie van Coninck Reynier van Noorwegen, hoe hy de schoone Lantgerte ten Wijve nam, die namaels verliet, ende van de loffelijcke daden der selver Princesse. ...12
2.3 De zeventiende-eeuwse vrouw - meesteres of onderdaan? ...14
2.4 Het prototype Lantgerte - door de eeuwen heen ...16
2.5 Close reading – Lantgerte: welke voorbeeldfunctie? ...18
DEEL 3: CLOSEREADING ‘JOHAN VAN GOTLAND’ ...25
3.1 Inleiding – mannen die niet luisteren ...25
3.2 Johans verhaal samengevat - Van het onghebonden leven ende de overdragende hoererije van Johan Sone des Konincx Swagers van Gothlandt, ende hoe dat hy omghebracht ende vermoort is gheworden van het volck uyt oorsaeck syner boosdaden. ...26
3.3 De zeventiende-eeuwse dubbele moraal ...29
3.4 Close reading – de eigenwijze, wulpse Johan...31
3.5 Conclusie ...36
DEEL 4: DISTANT READING MET BEHULP VAN TOPIC MODELING ...38
4.1 Het experiment – onderzoeksvragen en hypothesen...38
4.2 Topic modeling – wat is het? ...38
4.3 Cherry picking ...40
4.4 Het corpus – samenstelling en bewerking ...42
4.5 Topic modeling – het proces en de resultaten ...44
4.5.1 Interpretatie cijfers...44
4.5.2 Van topic naar thema – interpretatie ...51
4.6 Conclusie ...56
DEEL 5: DE ZEVENTIENDE-EEUWSE CONTEXT ...57
DEEL 6: CONCLUSIE...62
6.1 Inhoud ...62
6.2 Methoden ...63
DEEL 7: NAWOORD...64
5
DEEL 1: TER INLEIDING
1.1 Voorwoord
‘Ik ga nooit meer iets met gender doen!’, verzuchtte ik nadat ik mijn bachelordiploma Scandinavistiek in ontvangst had genomen. Het hele onderwerp had dankzij één vak voor een mild trauma gezorgd. Onnodig, want ik heb het afgelopen half jaar met veel plezier aan gendergerelateerde projecten gewerkt, waaronder deze scriptie. Bij het vak Literatuur en identiteit maakte ik dankzij Lia van Gemert voor het eerst uitgebreid kennis met de zeventiende-eeuwse literatuur, en dan met name de verhalenbundels Tragische Historien. Er ging een wereld voor me open, met name omdat er ook Scandinavische verhalen in de bundels opgenomen waren. Bij Lia heb ik vol overgave verschillende werkstukken geschreven over opvallende Scandinavische (vrouwen)figuren in Tragische Historien.
Het vak Editiewetenschap en computational literary studies volgde ik parallel aan Literatuur en identiteit. Het was een fantastische combinatie waarbij ik ontzettend werd uitgedaagd om met – voor mij compleet nieuwe – computationele tools een tekst te analyseren. Ik denk dat met name Karina van Dalen-Oskams opleidingsachtergrond ervoor heeft gezorgd dat het computationele deel meestal te behappen én altijd interessant bleef. Daarnaast was Lia ook een enorme enthousiasmerende factor tijdens de gecombineerde colleges. Het heeft er voor mij in ieder geval voor gezorgd dat ik genoeg vertrouwen had om iets compleet nieuws te doen voor mijn scriptie. Met de vaardigheden die ik tijdens deze vakken op had gedaan, en de begeleiding van Lia en Karina, begon ik aan mijn scriptie. Het was een race tegen de klok en mijn creativiteit en vermogen om kennis te absorberen werden regelmatig flink op de proef gesteld. Gelukkig was niemand te beroerd om me te helpen. Zo heb ik tijdens het proces van topic modeling veel hulp gehad van Lucas van der Deijl, Tessa Wijckmans en Ivan Kisjes, die voor het UvA programma Create grootschalig tekstonderzoek doen.
Tot slot wil ik mijn familie bedanken, want zonder hen was dit nooit gelukt. Mijn ouders wil ik bedanken voor de financiële ondersteuning, mijn broer Douwe voor het volledige vertrouwen dat hij in mij heeft en zijn redigeertalenten, en mijn zusje Afke voor het geven van een dak boven mijn hoofd.
1.2 Algemene inleiding
In deze scriptie analyseer ik opvallend gedrag van vrouwelijke en mannelijke personages in twee verhalen van de zeventiende-eeuwse verhalenbundel Het Vijfde Deel van de Tragische oft klaechlijcke Historien.1 In dit
deel wijkt het gedrag van de betreffende personages af van de gedragsnorm in de zeventiende-eeuwse Republiek, de (meeste) zeventiende-eeuwse literatuur en Tragische Historien zelf. Niet de vrouwen zijn de lustige wezens die mannen benadelen, maar de mannen trekken met hun geile gedrag zichzelf en hun omgeving de afgrond in. Lantgerte van Noorwegen is een voorbeeld van een fictieve vrouw wier intelligentie
1 De tekst van Tragische Historien deel 5 is te vinden op:
6 en fysieke kracht niet onderdoen voor haar mannelijke opponenten. Ze neemt het heft in eigen handen en vermoordt de mannen die onzedig gedrag vertonen. De moraliserende boodschap blijft hetzelfde - het gaat immers over wenselijk on onwenselijk gedrag -, maar qua gender is het rollenpatroon compleet omgedraaid. Ik zal met twee onderzoekswegen analyseren hoe het gedrag van de personages verwoord wordt, met als doel de opbrengst van de twee te vergelijken en iets te kunnen zeggen over de waarde van de werkwijzen ten opzichte van elkaar. In het tweede en derde hoofdstuk werk ik met de ‘traditionele’ close reading. In het vierde hoofdstuk probeer ik iets nieuw(er)s: daar werk ik met distant reading, in dit geval met behulp van topic modeling. Ondersteunt of ontkracht deze vooruitstrevende manier van literatuuronderzoek mijn close reading? Hierover later meer.
Het Vijfde Deel van de Tragische oft klaechlijcke Historien (vertaald uit het Frans van François de Belleforest
door Isaac de Bert) verscheen in 1646 op de Nederlandse boekenmarkt, waarschijnlijk voor de derde keer. In Rotterdam om precies te zijn. Volgens Piet Verkruijsse zou hetzelfde deel ook in 1613 al zijn verschenen, bij twee verschillende uitgevers: Van Waesberge te Rotterdam en Vander Plasse te Amsterdam.2 Hier zijn
echter geen exemplaren van overgeleverd, daarom richt ik mij in deze scriptie op Van Waesberges druk uit 1646. De drukgeschiedenis van Tragische Historien is complex en nog niet volledig gedocumenteerd; op een aantal belangrijke punten hieruit kom ik later in deze inleiding terug. Ik wil nu eerst laten zien wat De Berts vijfde deel van deze in de zeventiende eeuw graag gelezen vertaalde verhalenbundel zo interessant maakt. In de afzonderlijk leesbare verhalenreeks Tragische Historien werd menig fictief verhaal rondom werkelijk bestaande personen of eerder beschreven gebeurtenissen verteld. In deel 5 verwees De Bert in het spoor van de Franse bundel - die zijn voorbeeld was - met enige regelmaat naar een familiegeschiedenis die waargebeurd was of berustte op oudere (fictieve) verhalen. Naast verhalen uit de grote Europese landen, waaronder Frankrijk, Italië en Engeland, kregen ook de geschiedenissen van Noordse volken een plek. 3 De
verhalen Vryagie van Coninck Reynier van Noorwegen en Van het onghebonden leven ende de overdragende
hoererije van Johan Sone des Konincx Swagers van Gothlandt slepen de lezer mee naar de roerige en bloedige
tijd in het middeleeuwse Scandinavië en horen in elk geval in de Nederlandse delen 4 en 5 de gewelddadigste.4
Deze setting diende een groter doel. Al lezende moest de jonge lezer zelf ontdekken wat de juiste normen en waarden waren, vooral wat betreft de romantische omgang. Voor oudere lezers waren de demonstraties van deugden en ondeugden een bevestiging van het rollenpatroon dat zij eerder aangeleerd hadden
2 Verkruijsse 2014, http://cf.hum.uva.nl/bookmaster/Bredero&Starter/. Een overzicht van de verschillende
uitgaven en drukken is op deze website te vinden.
3 Volken uit Noorwegen, Denemarken en Zweden-Gotland. 4 De Bert 1646: 74-199 (Lantgerte) en 1-33 (Johan).
https://play.google.com/books/reader?printsec=frontcover&output=reader&id=MsFmAAAAcAAJ.
Wat betreft de middeleeuwse setting: het verhaal over Lantgerte speelt zich af in de tijd dat het Frankische rijk door de zoon van Karel de Grote wordt geregeerd (814-840). Het verhaal over Johan vindt plaats in de tijd dat Eugenius III paus van Rome is (1145-53), en Lodewijk VII de Jongere over Frankrijk heerst (1137-80).
7 gekregen, zowel in de brede maatschappelijke context van de Republiek als uit specifieke bronnen, zoals de Bijbel, vroegmoderne vaderlandse en internationale auteurs en auteurs uit eerdere tijdperken. Vrouwen moesten zedig en schaamtevol zijn om hun eerbaarheid te bewaken.5 Gewenste mannelijke eigenschappen
hingen niet enkel samen met hun seksualiteit, zij moesten ook dapper, wijs en sterk zijn. Voor beide seksen golden trouw en vroomheid als basiseisen.6 Daarnaast waren er ook tal van slechte voorbeelden te noemen.
Volgens Leuker en Roodenburg werden vooral de vrouwen als een bedreiging voor deugdzaam gedrag gezien. Hun seksualiteit werd geassocieerd met de duivel en vormde een constante bedreiging voor de mannelijke eer. Ze zouden namelijk niet alleen zichzelf, maar ook een onschuldige man overhalen tot een overspelige relatie.7 Een historische setting en eigenschappen waarmee de lezer zich kon identificeren (of
juist niet!) droeg bij aan het leereffect. Meestal werden er bekende namen gebruikt van invloedrijke Italiaanse, Franse en Engelse families uit het recente verleden. Een verwijzing naar de oude Grieken was ook niet ongebruikelijk.Voor Scandinavië was er echter nauwelijks aandacht.
De opbouw van de meeste verhalen in Tragische Historien is als volgt. De alwetende ik-verteller begint met een (uitgebreide) historische inleiding, waarin hij de context van de hoofdvertelling schetst. Deze scriptie is niet de plaats om in te gaan op de identiteit van de verteller. Wel is het belangrijk om te weten dat de ‘ik’ regelmatig commentaar geeft vanuit het eigen tijdsgewricht op het moment van schrijven. De Belleforest deed dit in de Franse versie en De Bert neemt deze rol over.8 Als de hoofdvertelling over een overspelige
prins gaat, dan zal de verteller in de inleiding een reeks figuren opnoemen die over dezelfde kenmerken beschikken als de zedeloze prins. Het betreft fictieve en echte historische figuren, veelal uit de 15e en 16e
eeuw, maar ook uit het oude Griekenland en in dit geval het middeleeuwse Scandinavië.9 Daarna volgt het
hoofdverhaal, waarin de disbalans tussen de hoofdpersonen de handeling voortstuwt. De titel Tragische
Historien betekent ‘tragische verhalen’. De verteller neemt de lezer aan de hand mee en laat zien hoe het
probleem (de tragedie) op een morele wijze kan worden opgelost. Tot slot geeft de verteller een samenvatting en koppelt hij de thematiek aan de zeventiende eeuw.
De Noordse verhalen in Tragische Historien deel 5 hebben een opmerkelijke thematiek en zetten vrouwen en mannen op een in de zeventiende-eeuwse Republiek ongebruikelijke manier neer. De gebeurtenissen rondom Lantgerte en Johan presenteren een vroeg voorbeeld van de morele les die vrouwen aan mannelijke
5 Die eerbaarheid hing vaak nauw samen met hun seksuele reputatie.
6 Volgens Van Deursen (1978: 20-32) waren de regels voor correct zedelijk gedrag door mannen opgesteld. Een
vrouw met veel seksuele lust werd dan ook anders beoordeeld dan een minzieke man.
7 Leuker en Roodenburg 1988: 63.
8 Of dit ook geldt voor de verteller bij de auteur uit De Belleforests voorbeeld, Matteo Bandello, heb ik in het
kader van deze scriptie niet onderzocht.
9 Zoals vermeldt in de inleiding kwamen deze twee Scandinavische verhalen oorspronkelijk uit Saxo
Grammaticus’ twaalfde-eeuwse Gesta Danorum. In 1514 verscheen de eerste gedrukte versie va dit boek in Parijs. Het is aannemelijk dat de twee verhalen via deze Franse druk (of een latere herdruk hiervan) uiteindelijk in De Belleforests Histoires Tragiques zijn beland, om vervolgens weer door Isaac de Bert naar het Nederlands vertaald te worden.
8 leiders geven door rechtvaardig mannelijk geconnoteerd gedrag te tonen. Lantgerte is een sterke vrouw die zich niet zomaar laat benadelen door een op macht beluste, verkrachtende tiran. Ze besluit om met haar vrouwenleger in opstand te komen en slacht de oneervolle mannen af. In het tweede verhaal blijft de tegenstelling tussen de rollen van man en vrouw bestaan, maar richt de verteller zich op de man. De geile Johan die door zijn (eveneens wulpse) vader geen grenzen heeft aangeleerd, verkracht en ontvoer t twee vrouwen. De vrouwen komen vrij, maar met Johan loopt het slecht af.
In de goudeneeuwse Republiek waren er ook andere sterke (fictieve en ‘echte’) vrouwen in de literatuur te vinden. Denk bijvoorbeeld aan Vondels gedicht Op Hvigh de Groots verlossing (1632). Hij plaatst daarin Maria van Reigersbergh, de vrouw van Hugo de Groot, op een voetstuk. Het was namelijk Maria, en niet Hugo zelf, die het plan had bedacht om hem te laten ontsnappen in een boekenkist: ‘een vrou belacht al die haer perssen, // En laet hen op de tanden knarssen. // Een vrou is duizent mannen t’ergh. // O eeuwige eer van Reigersbergh.’ 10 Van Reigersbergh redde met haar list haar man én de Republiek, zoals Vondel in de
slotregels stelt: Vergun mijn luite datse speel // Het bergen van ons lantjuweel [De Groot], // In 't onweêr, dat het roer vermande, // Toen 't groote schip vol stuurmans strande.11 Niet alleen de vrouwelijke
intelligentie kwam terug in de zeventiende-eeuwse literatuur, maar ook fysieke kracht. Een voorbeeld van een sterke vrouw met mannenmoed is Kenau Simonsdr. Hasselaer, die (volgens de verhalen) in de Tachtigjarige Oorlog met behulp van andere vrouwen de Spanjaarden buiten Haarlem hield.12 Zij wordt
uitgebreider besproken in paragraaf 2.3.
Hoe kwamen de verhalen over Johan en Lantgerte in de Republiek terecht? Zoals ik al schreef is de drukgeschiedenis complex. De Tragische Historien gingen grotendeels terug op Novelle (letterlijk: nieuwtjes) van de Italiaan Matteo Bandello (1485-1561) die volgens Piet Verkruijsse op de website Bredero & Starter (2004) voor het eerst verschenen in Lucca per il Busdrago in 1554.13 De bundel was een enorm succes en
kende diverse vertalingen/bewerkingen en uitbreidingen en vele herdrukken.14 Een van de vertalingen kwam
van de Fransman François de Belleforest (1530-1583).15 Hij voegde ook een aantal verhalen toe aan Le
Quatriesme tome des Histoires Tragiques (1571), zoals de Noordse die in deze scriptie centraal staan.
10 Vondel (WB III) 1929: 380-381, vs. 23-27,
http://www.dbnl.org/tekst/vond001dewe03_01/vond001dewe03_01_0066.php#63. Beiden citaten uit Hvigh de Groots verlossing zijn te vinden via bovenstaande link.
11 Vondel (WB III) 1929: 380-381, vs. 41-44. Later verduidelijkte Vondel de laatste regel nog tot ’t groote schip
van Hollant’.
12 Kloek 2014, http://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/KenauSimonsdrHasselaer. 13 Verkruijsse 2004, http://cf.hum.uva.nl/bookmaster/Bredero&Starter/bandello_1554.htm. Over Bandello’s
uitgave uit 1554.
14 Verkruijsse 2004, http://cf.hum.uva.nl/bookmaster/Bredero&Starter/. Over de uitgaven en herdrukken in de
Republiek.
15 Medestudent Don van der Putten maakte een overzicht van de verhalen van De Belleforest. In deel 4 (dus niet
deel 5) verschenen de verhalen over Lantgerte en Johan, zoals ook te zien is in: De Belleforest 1571: 773 -799 & 838-875,
https://books.google.nl/books?id=MB08AAAAcAAJ&printsec=frontcover&source=gbs_ge_summary_r&cad=0# v=onepage&q&f=false.
9 Keersmaekers (1981: 9) zegt hierover dat De Belleforest regelmatig verhalen toevoegde aan Bandello’s selectie, zoals ook wordt aangegeven op het titelblad van Quatriesme tome des Histoires Tragiques uit 1571: ‘de l’invention de l’Autheur François’.16 Zo voegde De Belleforest in 1570 acht verhalen toe aan het
oorspronkelijke vierde deel van Bandello en in 1572 opnieuw vier.17 Ze werden door Isaac de Bert vertaald
in het vijfde deel van Tragische Historien dat op de titelpagina aan zowel het Italiaanse als Franse voorbeeld refereert: ‘Eerst beschreven in Italiaens, ende nu uyt de Françoische in de Nederlandtsche tale over-geset’.18
De Bert volgde de Franse tekst op de voet. Ik heb de door mij onderzochte verhalen deels vergeleken met De Belleforests editie: ze komen letterlijk overeen, zoals ook te zien is aan onderstaande titels.19
De Belleforest (1571).20 ‘Amours de regner Roy de Norvege, & comme il espou sa Landgerthe, & puis la repudia: & des faits lovables d’icelle Princesse.’
De Bert (1646).21 ‘Vryagie van Coninck Reynier van Noorwegen, hoe hy de schoone Lantgerte ten Wijve nam, die namaels verliet, ende van de loffelijcke daden der selver Princesse.’
Vertaling modern Nederlands.
De hofmakerij door koning Reynier van Noorwegen, hoe hij met de mooie Lantgerte trouwde, haar daarna verliet, en over de voortreffelijke daden van de prinses zelf.
De Belleforest (1571).22 De l’insolente vie & paillardise desbordee de Jean [Johan] fils de Suarcher
[Swarcher] Roy des Goths, & comme il fut occis & massacré du peuple à cause de ses meschansetez
De Bert (1646).23 Van het onghebonden leven ende de overdragende hoererije van Johan Sone
des Konincx Swagers van Gothlandt, ende hoe dat hy omghebrach t ende vermoort is gheworden van het volck uyt oorsaeck syner boosdaden .
16 De Belleforest 1571: titelpagina,
https://books.google.nl/books?id=MB08AAAAcAAJ&printsec=frontcover&sourc e=gbs_ge_summary_r&cad=0 #v= onepage&q&f=false.
17 Keersmaekers 1981: 9. Keersmaekers vermeldt verder niets over Scandinavische verhalen die toegevoegd
zouden zijn aan De Belleforests edities.
18 De Bert 1646: titelpagina.
19 Ik heb van beide verhalen de eerste twee pagina’s met de Nederlandse editie van De Bert vergeleken.
Keersmaekers (1981: 37) zegt hier overigens over: ‘in het Nederlands werden de ‘histoires’ als zodanig overgenomen en meestal letterlijk vertaald’.
20 De Belleforest 1571: 838-875, https://books.google.nl/books?id=MB08AAAAcAAJ&printsec=frontcover&sourc e=gbs_ge_summary_r&cad=0 #v= onepage&q&f=false. 21 De Bert 1646: 74-119, https://play.google.com/books/reader?printsec=frontcover&output=reader&id=MsFmAAAAcAAJ. 22 De Belleforest 1571: 773-799. 23 De Bert 1646: 1-33.
10 Vertaling modern
Nederlands.
Over het tuchteloze leven en de buitengewone hoererije van Johan, zoon van koning Swarcher van Gotland, en hoe hij werd vermoord door het volk vanwege zijn slechte daden.
Welke bron gebruikte De Belleforest voor de Noordse verhalen? De avonturen over de noorderlingen waren al rond 1180 opgeschreven door de Deense historicus Saxo Grammaticus.24 In zijn Latijnse boek Gesta
Danorum (de daden van de Denen) schreef hij over de belangrijke wapenfeiten van de Deense koningen. Het
geldt nog steeds als een van de voornaamste bronnen over het vroege Scandinavische verleden. Het was een vrije interpretatie van de Deense geschiedenis. Hij gebruikte feiten en fictie uit in zijn tijd oude en recentere bronnen. Gesta Danorum werd in 1514 voor het eerst gedrukt, niet lang nadat de boekdrukkunst was uitgevonden. Op initiatief van de Deense vertaler Christiern Pedersen verscheen het werk in Parijs onder de titel Danorum Regum heroumque Historiae.25 Het is dus goed mogelijk dat Lantgerte en Johan rechtstreeks
via Gesta Danorum in Histoires Tragiques terechtkwamen. Ondanks de verschillende oorsprong en routes, bestonden zowel de Italiaanse, Franse als Nederlandse varianten van de Tragische Historien uit losse verhalen met herkenbare en tijdloze thema’s zoals liefde en eer.
1.3 Methode
Mijn onderzoek vond plaats binnen het theoretische kader van de vakken Literatuur en identiteit en
Editiewetenschap en computational literary studies. Bij het eerste vak heb ik kennisgemaakt met de
maatschappelijke en literaire zeventiende-eeuwse contexten waarin Tragische Historien verscheen. Deze contexten zullen ook in de close reading van de geschiedenissen van Lantgerte en Johan worden meegenomen (hoofdstuk 2 en 3) als ik op zoek ga naar de genderpatronen in deze teksten. Bovendien wijd ik nog een aparte sectie (hoofdstuk 5) aan veranderingen rondom het huwelijk in de zeventiende eeuw. Na de twee close readings volgt een tussentijdse conclusie over overeenkomsten en verschillen van de genderpatronen in beide verhalen. Met deze conclusie schakel ik over naar de distant reading (hoofdstuk 4), waar computerprogramma’s worden ingezet om een tekst kwantitatief te analyseren. Deze ‘computationele tools’ zoeken naar woordpatronen in teksten aan de hand van door de onderzoeker opgestelde selectiecriteria. Ik gebruikte deze tools in hoofdzaak om te zoeken naar verschillen en overeenkomsten tussen Lantgertes en Johans verhaal. Daarnaast heb ik nog een verhaal uit Tragische Historien deel 4 (Bredero & Telle 1612: 41v-65v) toegevoegd aan het corpus waarin de man dominant is en de vrouw onderdanig:
Timbre van Cardone wort tot Messine Amoureus van Finicie Lionati, ende van verscheyde gheschiedenissen,
24 Grammaticus was zijn bijnaam die later werd toegekend en vooral bleef hangen na de eerste gedrukte versie
van Gesta Danorum uit 1514. In andere werken (bijvoorbeeld de Kronieken van Seeland) wordt hij ook wel Saxo, cognomine Longus genoemd (Saxo, die de lange genoemd wordt).
25 Pedersen 1514. Fragmenten beschikbaar via British Library
11
eer dat hy se troude.26 Dit verhaal wordt verder voornamelijk aangeduid als ‘TH4_24’ en maakt geen deel uit van de resultaten, omdat het geen meerwaarde bleek te hebben voor mijn experiment. Dit komt uitgebreid ter sprake in hoofdstuk 4.
Tijdens de cursus Editiewetenschap en computational literary studies heb ik me verdiept in de verschillende tools die beschikbaar zijn binnen dit computationele onderzoek. Ik ben onder meer vertrouwd geraakt met
AntConc en Stylo, maar in deze scriptie heb ik gebruik gemaakt van MALLET: een programma voor topic
modeling. De computerprogramma’s zijn kwantitatieve tools: ze maken alleen een telling van op basis van het ingevoerde corpus, wat soms leidt tot betekenisvolle patronen. Het interpreteren van de tellingen en patronen blijft de taak van de onderzoeker. De onderzoeksvraag voor de distant reading was: ontkracht of onderbouwt MALLET mijn close reading van beide verhalen? De dataset die hiervoor nodig was werd door mij samengesteld, waarna een behulpzaam team dat veel ervaring had met MALLET het experiment uitvoerde.27 De resultaten zijn vervolgens door mij geïnterpreteerd. Een uitgebreide beschrijving van de
dataset, het experiment en de resultaten komen aan de orde in hoofdstuk 4. Na de tweede tussentijdse conclusie, waarin ik de uitslag van de distant reading bespreek, laat ik kort zien welke ontwikkelingen in de zeventiende eeuw invloed hadden op de normen en waarden voor het gedrag van mannen en vrouwen. Tot slot volgt de conclusie over zowel de inhoud (wat is de gezamenlijke uitkomst van de close en distant reading?) als de methoden (wat is de meerwaarde van een distant reading?).
26 Bredero & Telle 1612: 41v – 65v, http://www.dbnl.org/tekst/bell020vier01_01/bell020vier01_01_0029.php. 27 De teamleden waren Lucas van der Deijl, Tessa Wijckmans en Ivan Kisjes.
12
DEEL 2: CLOSE READING ‘LANTGERTE VAN NOORWEGEN’
2.1 Inleiding – Who run the world?
“Who run the world? Girls!”, zingt Beyoncé in haar videoclip uit 2011. Terwijl ze zingt en danst, verjaagt ze met haar vrouwenleger een slechts uit mannen bestaand ME-team.28 De vrouwen zijn schaars gekleed en
dansen terwijl Beyoncé zingt over de goede eigenschappen van de vrouw. Ze gebruiken nauwelijks geweld, maar komen als groep toch dreigend over. Naarmate het leger nadert, trekken de mannen hun kogelwerende schermen verder omhoog. De angst voor vrouwen is geen nieuw fenomeen, maar was in de zeventiende eeuw ook al zichtbaar. Voorbeelden hiervan zien we in de zeventiende-eeuwse literatuur, zoals bij Lantgerte in Tragische Historien.
Lantgerte heeft volgens de verteller een onberispelijk moreel aanzien: vergelijkbaar met machtige en fysiek sterke vrouwen uit het verleden, die hun eer, land of familie verdedigden. Ze vermoordt samen met haar vrouwenleger talloze mannen, maar de verteller veroordeelt haar nooit: het geweld staat altijd in het teken van haar deugdzaamheid. Ze onderscheidt zich dus op moreel en fysiek vlak van de mannen in het verhaal, maar was kracht en wijsheid geen potentiële bedreiging voor de overwegend mannelijke samenleving?29 De
vrouwelijke agressiviteit is tenslotte alleen gericht op mannen. Welke boodschap moest dit verhaal overbrengen op de jonge (mannelijke en vrouwelijke) lezers? Het doel van dit hoofdstuk is om meer grip te krijgen op Lantgertes personage. Wijkt haar gedrag af of heeft ze een voorbeeldfunctie?
Ik zal deze vraag in drie stappen behandelen. Het eerste deel van dit hoofdstuk bestaat uit een samenvatting van het verhaal, achtergrondinformatie over het verhaal en informatie over de zeventiende-eeuwse maatschappelijke context. Hieruit zal blijken dat één verhaal door de eeuwen heen op verschillende manieren geïnterpreteerd werd. De tweede stap is een close reading, waarbij ik inzoom op de tekst. Hoe verhoudt Lantgerte zich bijvoorbeeld tot andere (mannelijke) personages?
2.2 Lantgertes verhaal samengevat- Vryagie van Coninck Reynier van Noorwegen, hoe hy de schoone
Lantgerte ten Wijve nam, die namaels verliet, ende van de loffelijcke daden der selver Princesse.
Het verhaal fictieve verhaal over Lantgerte speelt zich volgens de verteller af in het negende-eeuwse Scandinavië, in de tijd dat het Frankische rijk door de zoon van Karel de Grote wordt geregeerd (814-840).30
In Zweden is koning Tro aan de macht: ‘een wreet ende onverdraeglijc Tyran’ (een wreed en onverdraagbare
28 Knowles 2011, https://www.youtube.com/watch?v=VBmMU_iwe6U.
29 Over vrouwen met mannelijke eigenschappen als mogelijke bedreiging van de mannelijke maatschappij:
Gelderblom 1991: 79-93 en Bromilow 2007: 54-55 & 128-133.
30 Het verhaal over Lantgerte is gebaseerd op de saga over Ragnar Lothbrok. Deze vertelling komt onder meer
terug in Saxo Grammaticus’ Gesta Danorum (1994: 357-370) en in Snurri Sturluson 1901,
http://www.gutenberg.org/files/18947/18947-h/18947-h.htm). De hoofdvertelling is dus fictief, maar de historische context waarin het zich afspeelt is waargebeurd.
13 tiran).31 Tro wil zijn macht uitbreiden door de omliggende landen te veroveren. Hij reist met slechte intenties
met zijn manschappen naar Noorwegen, plundert het land en vermoordt de Noorse koningsfamilie. De Zweedse tiran neemt vervolgens zoveel mogelijk adellijke vrouwen gevangen, die hij allemaal misbruikt. De Noorse vrouwen die weten te ontkomen aan zijn verkrachtingen, vluchten naar een uithoek van het Noorse koninkrijk om een plan te bedenken.
De groep vrouwen is besluiteloos, totdat de jongste en knapste jonkvrouw opstaat en de vrouwen toespreekt. Het is de schildmaagd Lantgerte die de vrouwen aanspoort om niet passief te wachten op hulp van andere mannen.32 Lantgerte wil ten strijde trekken en de overspelige Zweedse koning en zijn soldaten
verslaan. Ze is niet alleen sterk, gevaarlijk en knap, maar weet ook hoe ze haar vrouwenleger deugdzaam moet toespreken. De vrouwen zijn na haar woorden overtuigd van de noodzaa k van hun strijd tegen Tro. Vanaf dat moment is Lantgerte opperbevelhebber van een sterk Noors vrouwenleger. Koning Tro neemt de situatie niet erg serieus, maar het lachen vergaat hem snel wanneer Lantgertes leger grote verliezen veroorzaakt in zijn troepen.
Lantgerte en haar vrouwen zijn niet de enigen die Tro willen verslaan. In Denemarken heeft koning Reynier gehoord van de moord op de Noorse koning en zint op wraak. Bovendien vindt Reynier dat hij meer recht heeft op de Noorse kroon dan Tro, omdat zijn moede+r Noors is. Wanneer hij aankomt in Noorwegen, reist Tro snel naar het onbewapende Denemarken om het aan te vallen. Lantgerte waarschuwt Reynier op tijd en hun legers voegen zich samen in de strijd. De slag die hen nu wacht betekent veel voor Lantgerte. Zij wil samen met haar vrouwenleger zorgen voor de overwinning. In het bijzijn van Reynier spreekt de deugdzame Lantgerte beide legers toe. De vrouwen moeten eigenhandig wraak nemen op Tro vanwege hun misbruikte vriendinnen. Het Deense leger krijgt toestemming om mee te vechten, maar Tro en zijn lijfwachten blijven prooi voor ‘de Ridderlijcke Vrouwen van Noorweghen’.33 De Noorse vrouwensoldaten zijn bereid om te
sterven tijdens hun strijd voor eerherstel van de misbruikte vrouwen.
Reynier is diep onder de indruk van Lantgerte en haar woorden. Hij wil niets liever dan haar beschermen, maar de vrouwen hebben dat niet nodig: eigenhandig verslaan ze binnen een mum van tijd het Zweedse leger. Reyniers interesse neemt toe zodra hij ontdekt dat Lantgerte van hoge afkomst is. Een romantisch, onzedig avontuurtje zit er echter niet in. Lantgerte wil haar maagdelijkheid behouden en bovendien niets met mannen te maken hebben. Uiteindelijk doet Reynier haar een huwelijksaanzoek: de enige manier om toegang tot Lantgerte te krijgen. Ze stemt niet meteen in, want ze voelt zich vrij buiten de wetten van het huwelijk. Ze antwoordt Reynier dat hij zijn aanzoek moet heroverwegen. Een huwelijk zorgt voor verplichtingen en ze denkt dat Reynier niet trouw zal blijven aan een complexe vrouw zoals zij. Maar Reynier
31 De Bert 1646: 79.
32 De groep vrouwen is niet verkracht en misbruikt door Tro en zijn mannen. 33 De Bert 1646: 93.
14 laat zich leiden door zijn geilheid. Hij verleidt Lantgerte tot een huwelijk door haar deugdzaamheid en eer te prijzen en haar koningin van Noorwegen te maken.
Het duurt niet lang voordat Reynier zijn huwelijkse plichten vergeet. Volgens de schrijver komt dit doordat Reyniers intenties verkeerd waren: hij trouwde immers vanwege zijn lust. Hij vertrekt naar Denemarken en trouwt daar met een prinses uit Zweden. Daarnaast vraagt hij onder valse voorwendselen – hij geeft aan christen te willen worden - bescherming bij keizer Lodewijk de Vrome. Met steun van Zweden en de keizer staat hij een stuk sterker tegen eventuele invallen van andere heersers.34 De achtergebleven Lantgerte is
doodongelukkig. Haar voorspelling is uitgekomen: ze is door Reynier verlaten én misbruikt. Dit had zelfs de tiran van Zweden (koning Tro) haar niet aangedaan. Toch zint Lantgerte niet op wraak, omdat ze zelf met het huwelijk had ingestemd vanwege zijn koninklijke titel. Haar herwonnen vrijheid geeft troost, maar ze zal altijd trouw blijven aan koning Reynier.
Inmiddels is Reynier betrokken bij een nieuwe oorlog, maar het ziet er slecht voor hem uit. Lantgerte twijfelt geen moment en steunt hem in het gevecht.35 Opnieuw zorgt haar vrouwenleger voor een enorme
overwinning. Plotseling heeft Reynier spijt dat hij Lantgerte heeft verlaten. Een verzoening ziet Lantgerte echter niet zitten, want dat zou haar eer te na zijn. Ze stuurt hem terug naar zijn tweede vrouw, want hij mag niet nog eens ontrouw zijn. Lantgerte eist dat Reynier Noorwegen afstaat aan hun zoon Fridlief. Daarna vertrekt Lantgerte samen met Fridlief om over Noorwegen te regeren, zonder echtgenoot.
2.3 De zeventiende-eeuwse vrouw - meesteres of onderdaan?
De vroegmoderne tijd in het algemeen en dus ook de Gouden Eeuw was voor vrouwen in de Republiek der Zeven Verenigde Provincien een periode van verandering. Niet alleen kreeg de Republiek meer macht, ook kreeg de gemiddelde huisvrouw meer te zeggen in huis. De statusverandering van de vrouw kwam onder andere door de snelle verstedelijking die in de Nederlanden al voor de zeventiende eeuw begonnen was maar zeker in het noorden na de val van Antwerpen in 1585 een heel grote impuls kreeg. Hoewel de vrouw vooral ‘huiswijf’ was, had ze thuis de broek aan. Echtgenoten moesten hun huisvrouw waarderen en zeker geen geweld aandoen.36 Ook de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) had invloed op de beeldvorming over de
inwoners van de Republiek en hun vijanden. Er verschenen verhalen, prenten en schilderijen van heldhaftige vrouwen, ook tijdens gevechten. Een voorbeeld hiervan is Kenau Simonsdr. Hasselaer (1526-1589). Deze Haarlemse weduwe had een rol bij de verdediging van de stad tegen de Spanjaarden in 1572.
34 Er staat nergens duidelijk vermeld of de keizer deze hulp echt geeft. Een bekering van Reynier blijft ook
achterwege in de tekst. Aangezien Reynier afhankelijk is van Lantgertes hulp ga ik ervanuit dat de keizer geen hulp heeft aangeboden.
35 Hier is Lantgerte niet langer een ‘schildmaagd’, omdat ze haar maagdelijkheid heeft verloren tijdens haar
huwelijk met Reynier. Ze word door de verteller ook geen maagd meer genoemd na haar huwelijk.
15 Volgens zestiende- en zeventiende-eeuwse schrijvers vocht Kenau in eigen persoon mee, sommigen meenden zelfs aan het hoofd van een vrouwenleger. Tijdens haar leven was de zakenvrouw niet erg geliefd onder de Haarlemse bevolking, omdat ze veel procedeerde tegen stadgenoten.37 Het woord ‘kenau’ is
inmiddels een soortnaam geworden voor een bepaald soort bazige vrouwen, die veel wordt gebruikt bij vrouwen met een leidinggevende functie. Een vergelijkbaar woord met een negatieve lading is ‘manwijf’. Het deels waargebeurde verhaal draaide echter juist om een moedige en zelfstandige vrouw, zoals ook onder de afbeelding staat:38
‘een zedighe doch moedighe Heldinne van treffelijcken huyse binnen Haarlem, out 46 jaren, die int belegh 1572, als Kapitein met bus [kort geweer], spies [lang steekwapen] en geweer [wapens in het algemeen], drie hondert Vrouwen, tegen de Spagniaerts opvoerde.’
Vertaling: een zedige maar moedige heldin van voortreffelijke afkomst uit Haarlem, 46 jaar oud, die tijdens het beleg van 1572 als kaptein met een kort geweer, een spies en nog meer wapens 300 vrouwen aanvoerde in het gevecht tegen de Spanjaarden.
Maar ondanks alle veranderingen was de vrouw volgens de heersende normen nog steeds onderworpen aan haar echtgenoot.39 Dit was onder andere zichtbaar in de vele huwelijkshandboeken die in de Gouden Eeuw
verschenen. Hierin stond onder meer hoe een vrouw zich behoorde te gedragen tijdens het huwelijk. Ondanks haar duidelijke takenpakket als spil van het huishouden, was ze ondergeschikt aan haar man. Dit beeld werd ondersteund door de Bijbel, maar ging ook terug op de klassieke humorenleer (sappenleer) van de Grieken en Romeinen. Volgens die opvatting bepaalden de verschillende lichaamssappen van de mens (bloed, gele gal, zwarte gal en slijm) de fysieke gesteldheid en de gemoedstoestand van elke mens. Een onderscheid tussen mannen en vrouwen was er ook: vrouwen waren vooral zwak, passief, jaloers en leugenachtig en mannen juist moedig, actief, gematigd en bekwaam. Vrouwen beschikten niet over hetzelfde denkvermogen: domme kinderen kwamen daarom voort uit ‘vrouwenzaad’ en niet uit ‘mannenzaad’. Haar ‘zwakke vaten’ zorgden ervoor dat ze ook een fysieke achterstand had op de man.40
37 Kloek 2014: 162-163 en 180-190.
38 Schut 1600-1699 [prent], http://hdl.handle.net/10934/RM0001.COLLECT.392300. 39 Frijhoff en Spies 1999: 190-193.
16 In de praktijk waren Nederlandse huisvrouwen zeker geen passieve huismoedertjes. Zowel Engelse, Duitse als Engelse bezoekers verbaasden zich –en schreven – over de machtspositie van de Nederlandse vrouw. De Engelsman Owen Felltham maakte zich in 1652 ernstig zorgen over de Nederlandse samenleving. Volgens hem kende die geen duidelijke scheiding tussen man en vrouw. Mannen hadden bovendien hun natuurlijke recht om vrouwen te domineren verloren: “In hun families is iedereen gelijk, pas als man en vrouw naar bed gaan, kun je het verschil zien”.41 Het gangbare ideaalbeeld van mannen en vrouwen kwam dus niet altijd
meer overeen met de verstedelijkte Nederlandse maatschappij. Hoe zat dit in de zeventiende-eeuwse literatuur?
2.4 Het prototype Lantgerte - door de eeuwen heen
Tragische Historien was hoofdzakelijk gericht op jongvolwassen mannen en vrouwen, maar ook geliefd onder
een breder publiek. De lezers konden wat opsteken van de verhalen. Bijvoorbeeld hoe mannen en vrouwen zich behoorden te gedragen in de liefde en de maatschappij. De personages waren in de vroegmoderne context herkenbaar en droegen vooral een voorbeeldfunctie uit. De moraliserende boodschap was niet altijd even subtiel. De personages kregen meestal herkenbare kenmerken toegeschreven, zoals dapperheid bij de mannen en deugdzaamheid bij de vrouwen. Lantgerte brengt deze gendergevoelige termen samen. Ze is zowel een ‘deuchtsame Maghet’ (deugdzame maagd) als dapper en agressief, in positieve zin, dat wil zeggen vanuit haar morele opstelling dat trouw de voornaamste gedragsnorm tussen de seksen is.42
Dit type beeldschone en levensgevaarlijke vrouw komt ook voor in de televisieserie Vikings (sinds 2013 te zien op HBO), over Lantgerte. De televisieserie vertoont grote gelijkenissen met het zeventiende-eeuwse verhaal, maar er zijn tevens belangrijke verschillen. In Vikings houdt het huwelijk evenmin stand. Reynier trouwt tijdens zijn huwelijk met Lantgerte met een tweede vrouw (Aslaug). Lantgerte pikt deze bigamische huwelijksconstructie niet en maakt actief de keuze om Reynier te verlaten.43 Lantgertes eergevoel is
beschadigd door de ontrouw van haar echtgenoot. Ze leeft liever alleen dan met een immorele man. Dit ideaal van huwelijkse trouw is ook duidelijk zichtbaar in Tragische Historien, zoals we al zagen.
In Vikings hertrouwt Lantgerte met graaf Sigvard van Hedeby (Denemarken), maar ook dit huwelijk duurt niet lang: ze vermoordt haar tweede man, omdat hij haar regelmatige mishandelde. Daarna roept zichzelf uit tot ‘earl’ (gravin). Net als in Tragische Historien heeft Lantgerte nu een machtspositie zonder een echtgenoot aan haar zijde. Het verhaal stopt hier niet: Lantgerte blijft eeuwig, heimelijk verliefd op de knappe en sterke Reynier. Meer dan eens schiet ze haar ex te hulp, terwijl hij getrouwd is met de (bloedmooie, maar fysiek zwakke) Aslaug. In Reyniers afwezigheid regeert Aslaug jarenlang alleen over hun rijk, tot grote ergernis van Lantgerte. Bij Reyniers terugkomt eist Lantgerte haar ex-man en haar positie als koningin op. Aslaug gaat
41 Van Oost 2004: 203-204. 42 De Bert 1646: 94.
43 Lantgerte en Reynier heten in Vikings Lagertha en Ragnar. Om verwarring te voorkomen, heb ik de
17 akkoord, maar zodra ze wegloopt schiet Lantgerte een dodelijke pijl in haar rug. De morele normen en waarden die tijdens Lantgertes scheiding zo belangrijk waren, komen nu op de achtergrond te staan. Haar agressiviteit komt voort uit wraakzucht en niet - zoals in Tragische Historien - uit deugd en eer. De beide Lantgertes streven dus naar huwelijkse trouw, maar ze handelen compleet anders. Lantgertes gedrag is dus door de tijd heen verschillend, ongetwijfeld onder invloed van de in een bepaalde periode geldende normen en waarden.
Reynier is aan het begin van de serie een goede echtgenoot en vader, maar naarmate zijn macht toeneemt ontstaan er problemen. Hij laat zich steeds meer leiden door zijn seksuele drift en machtslust en verandert langzaam in een drugsverslaafde, zwakke leider met psychische problemen. Daarnaast is er nog zijn innerlijke geloofsstrijd: kiest hij voor het christendom of blijft hij zijn heidense geloof trouw? Eenmaal gevangengenomen door de Engelsen kiest hij - vlak voordat hij sterft in een put vol met slangen – voor zijn eigen geloof: ‘It gladdens me to know that Odin prepares for a feast!’.44 Ondanks de honger naar macht en
zijn seksuele verlangens verschillen de zeventiende-eeuwse en eenentwintigste-eeuwse Reynier wel degelijk van elkaar. In Tragische Historien maakt Reyner met zijn volle verstand keuzes, terwijl hij in Vikings vanwege zijn psychische toestand duidelijk niet altijd in staat is om beslissingen te kunnen nemen.45
De makers van Vikings gebruikten onder andere Saxo Grammaticus’ Gesta Danorum (ca. 1180) ter inspiratie voor de karakterisering en de acties van Lantgerte. In Gesta Danorum verkleden de vrouwelijke slachtoffers van koning Tro zich als man.46 Daarna voegen ze zich, onder leiding van Lantgerte, bij Reynier om Tro te
verslaan. Reynier wil met Lantgerte trouwen, maar zij heeft geen interesse in Reynier. Ze nodigt hem uit bij haar thuis, maar in werkelijkheid laat ze hem opwachten door twee wilde dieren: een beer en een hond.47
Pas nadat Reynier deze beesten gedood heeft, stemt ze in met een huwelijk. Het huwelijk duurt net als in
Tragische Historien kort, maar om een andere reden. Reynier verlaat Lantgerte, omdat hij haar niet vertrouwt
vanwege het incident met de wilde dieren, en trouwt daarna met de prinses van Zweden. Langerte blijft altijd verliefd op Reynier, maar hertrouwt met Harald. Wanneer Reynier in een nieuwe oorlog belandt, schiet Lantgerte hem – net als in Tragische Historien – te hulp met haar vrouwenleger en redt haar ex-man uit de penarie. Na de overwinning reist Lantgerte terug naar Noorwegen en vermoordt daar haar tweede man om vervolgens zelf over het land te regeren: ‘for this most presumptuous dame thought it pleasanter to rule without her husband than to share the throne with him’.48
Zoals ik in de inleiding al toelichtte werd de twaalfde-eeuwse ‘pil’ van Saxo Grammaticus niet alleen als inspiratiebron gebruikt voor Vikings¸ maar ook voor de zestiende-eeuwse Histoires Tragiques. In 1571
44 Vikings seizoen 4 aflevering 15.
45 Hij gebruikt drugs, drinkt veel en hallucineert. Dit is vooral in seizoen 3 een toenemend probleem. 46 Grammaticus en Winkel Horn 2001: 355-373.
47 Hoe Lantgerte deze beesten aanstuurt laat Saxo in het midden. 48 Grammaticus over Lantgerte (2001: 357-379).
18 verscheen hierin een uitvoerige herinterpretatie van Lantgertes verhaal.49 Volgens Pollie Bromilow werden
vrouwen in de Franse bundel, net als in Gesta Danorum, regelmatig gereduceerd tot irrationale, misogyne stereotypen.50 Of dit in Lantgertes verhaal ook het geval is, valt te betwisten, want hier is in de Nederlandse
vertaling geen sprake van. Hierover meer in de close reading in paragraaf 2.5. 2.5 Close reading – Lantgerte: welke voorbeeldfunctie?
In de inleiding verklaart de verteller expliciet waarom hij het in deze vertelling voor Lantgerte opneemt.51
Het blijft niet bij een verdediging van Lantgerte: de verteller stelt haar in aanzien zelfs gelijk aan de ‘doorluchtigste mannen’. Ze handelt naar zijn zeggen buitengewoon eervol en hij verfoeit degenen die reputaties als deze voortdurend aanvallen. Naar wie de verteller verwijst met ‘de giftige tongen’ blijft onduidelijk. Mogelijk doelt hij op de zeventiende-eeuwse maatschappij, die vrouwen zoals Lantgerte nog niet omarmt. In dit verhaal staat Lantgerte centraal en er zijn twee nadrukkelijke focalisatoren. De eerste is de verteller: de lezer ziet Lantgerte door zijn ogen. Daarnaast geeft hij haar regelmatig, langdurig het woord, waarmee we ook haar focalisatie krijgen. De twee mannelijke hoofdpersonen, Tro en Reynier, komen veel minder aan bod. De lezer ziet hun gedachten meestal niet direct, maar vooral via de verteller of Lantgerte; zelf krijgen ze een aantal maal slechts kort het woord.
De verteller vervolgt zijn inleiding met een opsomming van vergelijkbare vrouwen uit (oude) geschiedenissen: de Assyrische moedergodin Semiramis, de sterke Amazones, de Aziatische koningin Zenobia, prinses Cinane van Macedonië en Valascha van Bohemen. Allemaal vrouwen met
49 Keersmaekers (1981: 6) noemt De Belleforests bewerkingen van Bandello ‘uitgesponnen navertellingen. Ook
Lantgertes verhaal is (wanneer het vergeleken wordt met Saxo’s variant) in zowel Histoires Tragiques als in Tragische Historien een zo’n uitgesponnen navertelling.
50 Bromilow 2007: 54-55. 51 De Bert 1646: 77.
Maer wat? het z ijn de deucht, de edelheyt, de groot-moedigheyt, ende de hoogh vermaerde aenslagen gheweest, die haer ontsterffelijck hebben gemaeckt, ende waer door haren naem den lof ende roem der alder-uytnemenste ende doorluchtigste Mannen ghelijck is geworden, welck mijn seggen ick bewijsen ende ten toon stellen willende tegen de giftige tongen der gene die sonder ophouden ghewoon z ijn de eer deses lofwaerdigen aerts aen te vallen.
Vertaling: Ma ar wat? Het zijn de deugd, de edelheid, de grootmoedigheid, en haar z eer befaamde daden geweest, die haar onsterfelijk hebben gemaakt en waardoor z e nu in aanzien en bekendheid gelijk is aan de meest uitmuntende en verheven mannen. Dat wil ik aantonen. Hiermee wil ik een andere toon aanslaan dan de giftige tongen van degenen die de gewoonte hebben om onverstoorbaar haar prijz enswaardig e eer aan te vallen.
19 leiderschapskwaliteiten én in staat om zichzelf en hun land te verdedigen. Een andere overeenkomt met Lantgerte is hun barbaarsheid: ze zijn geen van allen christen.
In de zeventiende-eeuwse Nederlandse Republiek was het calvinisme de staatsgodsdienst, terwijl ook andere christelijke richtingen toegestaan waren, onder voorwaarden. Zelfs joden was het toegestaan om in de Republiek te leven en werken, eveneens onder voorwaarden. Maar mensen die als heidenen golden omdat ze niet in de christelijke of joodse traditie stonden werden gezien als barbaren, hoe bewonderenswaardig ze ook konden zijn, lager in de rangorde. Dat gold voor vrouwen nog meer dan voor mannen, omdat zij zoals al vermeld sociaal gezien een lagere positie dan de man innamen. De opvattingen en daden van Lantgerte zetten de zeventiende-eeuwse normen bijzonder onder spanning, want hier zorgde niet een man maar een niet-christelijke vrouw met mannelijke eigenschappen voor een probleem. Ze bedreigde met haar karakter de mannelijke moraal. De verteller denkt dat Lantgerte, hoewel ongedoopt, toch als voorbeeld kan dienen voor de zeventiende-eeuwse jeugd:52
Met ‘de hardtneckighe wreedtheydt van sommige’ verwijst de verteller niet naar Lantgerte als legeraanvoerder, maar naar de Zweedse koning Tro. In het hoofdverhaal valt hij als ‘wreet ende onverdraeglijc Tyran’ Noorwegen binnen en vermoordt de Noorse koning. De vrouwen uit de koninklijke kring worden ontvoerd om ze vervolgens ‘te misbruycken als hy Godtlooselijck afgheloopen ende inghenomen had het Landt dat niet hem, maer andere luyden toe-quam’. Enkele vrouwen wisten aan Tro te ontkomen en vestigden zich in ‘een verlaten hoeck des Koninck-rijcks’ om daar een plan te bedenken. Reynier hoort over de vreselijke Tro en reist af naar Noorwegen om hem te verslaan. Dit is goed nieuws voor Lantgerte en haar vrouwen, maar Lantgerte benadrukt het belang van hun eigen zelfredzaamheid. Ze haalt de vrouwen met een lange speech over zich te wapenen tegen koning Tro.53
52 De Bert 1646: 69.
53 De Bert 1646: 84. Citaat volgende pagina.
Ick meyne dat de eerbare Jonckvrouwen sullen g henoechte nemen van wegen de deuchtsaemheyt, meer dan wel in de a l te hardtneckighe wreedtheydt van sommige: ghelijck oock mede daer-en-tegen alle Edel-luyden daer uyt ghenoechsaem sullen stoffe hebben om te sien hoe dat men in het minnen behoordt de deucht te verkiesen boven de schoonheydt, als mede de edelheydt, ende trouwhertighe ghenegentheydt der Vrouwen tot de ghene dien sy toe-g heeytoe-g ent z ijn.
Vertaling: Ik ben ervan overtuigd dat nette jonkvrouwen vooral van dit verhaal zullen genieten vanwege de deugdzaamheid, meer dan van de hardnekkige wreedheid van sommige mensen. Daarnaast kan iedere edelman vermakelijk kennis nemen van hoe men elkaar behoort te beminnen, en de vrouwelijke deugd en de trouwe sympathie die zij tonen aan hun echtgenoot behoort te verkiezen boven hun schoonheid.
20 Hoewel Lantgerte ongedoopt is, krijgt de missie bijna iets heiligs: ‘eerbare ende deuchtsame vrouwen’ die vechten voor een ‘soo heylighe rechtvaerdige ende prijswaerdige sake’. Uit Lantgertes betoog blijkt verder ook hoe de verhoudingen tussen de Zweedse mannen en de Noorse vrouwen zijn. De Zweedse mannen krijgen alle negatieve eigenschappen toebedeeld (in het bovenstaande kader de met oranje gemarkeerde woorden), terwijl de vrouwen juist alle positieve noemers krijgen (de groen gemarkeerde woorden). Koning Tro keek natuurlijk heel anders naar dit Noorse vrouwenleger. Als hij eenmaal doorkrijgt dat ze een serieuze bedreiging vormen, probeert hij de boel te sussen maar hijfaalt jammerlijk en wordt geconfronteerd met een gecombineerd Deens-Noors leger.
Ook Reynier onderschat het vrouwenleger in eerste instantie, maar ziet al snel hoe vaardig de vrouwen zijn in oorlogsvoering. Hij is vooral onder de indruk van één vrouw: ‘Lantgerthe die beyde het ampt van een goet Soldaet ende van een wijs Capiteyn was bedienende’.54 Reynier wil niets liever dan haar beschermen.
Lantgerte heeft duidelijk van geen enkele man hulp nodig. In de gecombineerde strijd tegen Tro mogen vooral de vrouwen de overwinning opeisen:55
54 De Bert 1646: 94.
55 De Bert 1646: 95. Citaat volgende pagina (21).
Wat middel isser dan overghebleven tot onser v erlossinghe? Sullen wy verwachten de g hene die in D enemarcken om by-standt g hegaen z ijn? Neen, neen, het is seer noodigh dat de Vrouwen haer wapenen, dat sy haer te velde g even, ende voor den dagh komen om vromelijck te bevechten den g henen die haer tracht met aller vlijt ende naerstigheyt neder te vellen. Het komt ons toe hem te bewijsen dat de verwijfde Mannen teerder ende machtelooser zijn dan wy, ende dat de eerbare ende deuchtsame Vrouwen een ander hert in ’t lijf hebben dan de Krijghs-luyden die door overspel ende Hoererye verbastaert z ijn, ende dat sy stouter z ijn dan den Tyran, wiens quade conscientie hem g heduerighlijck pijnicht, ende als een Beul te quellen neemt. Gaen wy dan, o vrome Princessen, ende doorluchtighe Vrouwen, laet ons de lieffelijckheyt onser hulselen, ende onse broodt-droncken kleedinghe neder leggen, laet ons onse Spillen, Naelden ende handt-wercken, in Spiessen, Rappieren ende Harnas verwisselen, ende sien of Tro oock soo dapper in ’t strijden is, als hy wel geyl ende dertel in sijn Paleys is: laet ons wreken het leet dat onse Magen g heschiet is, ofte loffelijck sterven in het vervolg en van een soo heylig he rechtvaerdig e ende prijswaerdig e sake.
Vertaling: Welk middel blijft er dan nog over voor onze verlossing? Zullen wij wachten op degenen die vanuit Denemarken komen helpen? Nee, nee, het is noodzaak dat wij, vrouwen, ons wapenen en naar het slagveld begeven. Dat we als rechtschapen vrouwen voor de dag komen om dapper te vechten met degenen die ons proberen te vellen. Het is onze taak om te bewijzen dat die verwijfde mannen breekbaarder en machtelozer zijn dan wij. Eerbare en deugdzame vrouwen hebben een zuiverder hart
dan deze krijgers, die dooroverspel en hoererij verdorven zijn. We zijn da pperder dan de tiran, die constant gepijnigd wordt door zijn slechte geweten dat hem als een beul kwelt. Laten we dan gaan, o dappere prinsessen en waardige vrouwen. Laten wij onze lieflijke hoofddeksels afdoen, en onze luxe kleding neerleggen, en onze spillen [van ons spinnenwiel], naalden en handwerken inwisselen voor spiesen, degens en harnassen. We zullen zien of Tro net zo dapper in het gevecht is als dat hij geil en wulps in zijn paleis is. Laten we ons wreken op wat de maagden is aangedaan, of op een waardige manier sterven in deze heilig e, rechtvaardig e en prijz enswaardig e missie.
21 ‘soo wel de overwonnene als de overwinners bekenden dat dese victorie meer behoorde toe-g heschreven te worden de wijse beleydintoe-ge van Lanttoe-gerte ende de hittitoe-ghe vromitoe-gheyt haerder Vrouwen, dan wel den langen adem-tocht ende kracht der Soldaten ende Ruyteren, soo van D enemarcken als van Noorweg en’
Vertaling: Zowel de verliezers als de winnaars moesten toegeven dat de overwinning meer toegeschreven moest worden aan de wijze aansturing door Lantgerte en haar vurige, dappere vrouwen, dan aan de lange volharding en kracht van de soldaten en ruiters van Denemarken en Noorweg en.
Reynier waardeert Lantgerte in dit deel van het verhaal mede om haar mannelijke eigenschappen. Haar prachtige verschijning en kwaliteiten als ‘wijs Capiteyn’ en ‘goet Soldaet’ zorgen ervoor dat zijn hart in vuur en vlam staat. De maagdelijke Lantgerte blijft onverstoorbaar deugdzaam en reageert niet op Reyniers avances. Ze reageert pas als Reynier zichzelf nederig opstelt en een officieel huwelijksaanzoek doet. Ze had al tijdens haar jeugd besloten om nooit te trouwen en zich ‘nimmermeer te onderwerpen ‘den Wetten des Houwelijcks’. Toch neemt ze Reyniers aanzaak in overweging, maar ze heeft wel een paar voorwaarden. Ze eist dat hij nogmaals over zijn aanzoek nadenkt, omdat het huwelijk geen lichtvaardige keuze is. Bovendien hoort een echtgenoot te allen tijde trouw te zijn aan zijn echtgenote. Koning Reynier is onder de indruk van Lantgertes wijze woorden en stelt voor om te trouwen onder eed, waarin hij de trouw belooft die hij zijn wettige echtgenote schuldig is. Lantgerte geeft niet meteen toe, maar met het vooruitzicht op een hoge positie (namelijk koningin) trouwen ze.
Lust naar seks en macht blijken niet de juiste beginselen voor een goed huwelijk. Ze hebben beiden (maar vooral Reynier) te lichtzinnig over het huwelijk gedacht. Reynier vraagt een echtscheiding aan en reist alleen terug naar Denemarken, waar hij opnieuw trouwt. In de Republiek waren echtscheidingen op dit moment wel mogelijk, maar slechts onder strikte voorwaarden (waar onvoldoende seksuele bevrediging er zeker niet een van was). Dit onderwerp zal verder te sprake komen in hoofdstuk 5.
Het hoofdverhaal loopt nu op zijn einde. Reynier is volgens de verteller nog erger dan koning Tro van Zweden, omdat hij onder valse voorwendselen misbruik heeft gemaakt van Lantgertes eer. Lantgerte is bedrogen, maar neemt zelf ook deels de schuld op zich. Reynier werd gedreven door verliefdheid, maar zij was verleid door zijn koninklijke naam. Ze hadden allebei naar de deugdzaamheid van hun partner moeten kijken! Lantgerte blijft bedroefd en alleen achter, door de oneervolle Reynier aan de kant gezet alsof zij een slechte vrouw was. Hoewel de verteller (In de inleiding) voorbeelden noemde van wraakzuchtige vrouwen uit de geschiedenis, blijft Lantgerte ‘nederigh, wijs, bescheyden, ende vreetsaem’. Haar leven blijft in het teken staan van Reynier. Ze schiet hem zelfs te hulp wanneer een prins genaamd Harald het Deense koninkrijk
22 bedreigt. Het Deense leger is compleet verloren totdat Lantgerte met haar vrouwenleger verschijnt en de mannen aanmoedigt:56
Slaetter op, ô mijn Vrienden, klopt er mannelijck op, sy zijn onse, ende niet weerdigh langer te leven, na dien sy haren Coningh soo verradelijck afghevallen zijn, gaen wy maer henen, siet hier is Lantgerthe, die u de victorie mede brenght soo wel over Harald, als eertijdts over Tro in Noorweg hen.
Vertaling: Sla erop, mijn vrienden, klop er mannelijk op! Zij zijn ons niet waardig en verdienen het niet om langer te leven, omdat zij hun koning zo verraderlijk in de steek hebben gelaten. Wij gaan erheen! Zie, hier is Lantgerte. Ik bracht jullie de overwinning vroeger bij Tro in Noorwegen en doe het nu ook hier bij Harald.
Plotseling ziet Reynier in welk onrecht hij Lantgerte heeft aangedaan. Nu wil hij opnieuw met haar trouwen. De wijze Lantgerte stuurt hem terug naar zijn vrouw, want zo’n lichtvaardige beslissing mag hij niet nogmaals nemen. Het is Reyniers plicht om bij zijn echtgenote te blijven! Uiteindelijk heeft Lantgerte de touwtjes in handen, en zij kiest voor het deugdzame pad. Op verzoek van Lantgerte krijgt hun zoon Fridlief het land Noorwegen cadeau. Lantgerte en Fridlief reizen samen terug naar Noorwegen om het land verder te regeren. Reynier blijft vol spijt en schuldgevoel achter bij zijn tweede vrouw in Denemarken. Mocht de lezer nog twijfelen over het doel van de tekst, dan bevestigt de verteller dit even later in de conclusie:57
Hiermee bevestigt de verteller nogmaals Lantgertes voorbeeldfunctie. Een vrouw die niet gedoopt is, maar zich toch als beschaaft mens gedraagt. Ze is dapper, vindingrijk en verstandig, maar haar eer is het belangrijkste! Aan Reynier worden weinig woorden vuilgemaakt. De lezer kan beter geen voorbeeld nemen aan Reynier, die geen waarde hecht aan eer en huwelijkse trouw.
56 De Bert 1646: 117. 57 De Bert 1646: 119.
Zoo sal ick hier tegenwoordigh een eynde maken van dese Historie, die ick wat wijdt-loopigh heb verhaelt, meer om te bewijsen dat den Vrouwen van goeden Huyse noch kloeck-moedigheyt, noch verstandt, noch wijsheyt, noch goet beleydt en ontbreeckt, dan om dat ick my eenighsinds zoude aen-trecken de liefde van Koninck Reynier van Noorwegen, oft sijn victorien
Vertaling: Nu zal ik een einde maken aan
dit verhaal, dat ik uitvoerig heb verteld, meer om te bewijzen dat de vrouwen (die van goeden huize kwamen) het niet ontbrak aan dapperheid, verstand, wijsheid en goed beleid dan dat ik geïnteresseerd zou zijn in het liefdesleven van koning Reynier van Noorwegen of zijn overwinningen.
23 2.6 Conclusie
In de inleiding van dit hoofdstuk vroeg ik mij af of Lantgerte de mannelijke moraal bedreigde. Het lijkt er meer op dat ze invloed uitoefent door middel van haar constante deugdzame gedrag, zoals de verteller ook menigmaal opsomt. Lantgerte heeft daarnaast ook mannelijke kwaliteiten: ze is dapper, sterk, zelfstandig en voert als schildmaagd en opperbevelhebber zelfs een leger aan. Tijdens haar huwelijk met Reynier verliest ze haar maagdelijkheid, maar ook haar positie als schildmaagd. Haar eer en deugdzaamheid verdwijnen volgens de verteller niet. Ze is tijdens haar huwelijk een ingetogen echtgenote die zich onderwerp aan haar man, zoals Cats de rol van de echtgenote ook beschreven had: ‘de vrouwe dient te buigen / Te zwichten voor den man’.58 Reynier blijkt in dit geval een vrouwelijke eigenschap te bezitten die zowel door Cats als Van
Beverwijck beschreven wordt: de onstilbare honger naar seksueel genot.59
Hoewel de verteller wat betreft het falen van het huwelijk de schuld bij Reynier legt, acht Lantgerte zichzelf veel schuldiger. Reynier had zich volgens haar nog laten leiden door liefde, maar zij was slechts ‘aen-gedreven door de eenighe eerwaerdigheyt des Konincklijcken naems’.60 Als de echtscheiding rond is, trekt ze opnieuw
ten strijde, dit keer om Reyniers Deense koninkrijk veilig te stellen. Na de overwinning wil Reynier zijn ex-vrouw weer terug, maar Lantgerte maakt niet twee keer dezelfde fout. Ze dwingt de macht over Noorwegen van Reynier af en reist samen met haar zoon terug om daar te regeren.
Al met al heeft Lantgerte veel mannelijke eigenschappen, maar dit is mijns inziens niet de belangrijkste functie van dit personage. Het gaat vooral om een strijd tussen deugdzaam en ondeugdzaam gedrag. Een bepaald type mannen verstoort het evenwicht tussen beide seksen: de grootste dader is Tro (die sterft) en daarna volgt Johan (die gestraft wordt doordat hij zijn ex-vrouw niet terugkrijgt). Lantgerte is volgens de verteller vooral de belichaming van het deugdzame gedrag, maar zelfs zij kan naar eigen zeggen verleid worden met belangrijke titels en macht. Toch zijn het de vrouwen die zowel aan het begin als aan het eind van het verhaal door de verteller geprezen worden door de verteller. Zij komen als deugdzame winnaars uit de strijd, terwijl de ondeugdzame mannen dood of bekaaid achterblijven. Is dit verschil tussen deugdzaamheid en ondeugdzaamheid ook aan te tonen door middel van een computationele analyse? En wat laat de computer zien over de gendergerelateerde eigenschappen die ik eerder noemde? Deze stappen volgen in hoofdstuk 4. Ik wil nu eerst in het volgende hoofdstuk aandacht besteden aan het verhaal uit
Tragische Historien waarin de man centraal staat: prins Johan van Gotland die er – net als koning Tro – een
58 Cats 1993: 76 en Van Gemert 1994: 48.
59 Volgens Leuker en Van Roodenburg (1988: 68-79) vond Cats dat vrouwen neigden naar overspeligheid, die
helemaal onhoudbaar was wanneer ze eenmaal daadwerkelijk overspelig waren geweest: ‘want raeckt haer weelich hert eens buyten u gebot, Soo wort haer teere schoot een deure sonder slot’. Citaat is ook terug te vinden in Cats 1625: 61V, http://www.dbnl.org/tekst/cats001houw01_01/cats001houw01_01_0022.php. Daarnaast werd de baarmoeder in van Beverwijcks Schat der Ongesontheydt volgens Leuker en Roodenburg (1988: 69) ‘afgeschilderd als een dier dat hongert naar het mannelijk zaad’.
24 handje van heeft om vrouwen te ontvoeren en te verkrachten. Hoe worden de mannen en vr ouwen in dit verhaal door de verteller belicht, en hoe zit het met de moraal in deze vertelling?
25
DEEL 3: CLOSEREADING ‘JOHAN VAN GOTLAND’
3.1 Inleiding – mannen die niet luisteren
In de Volkskrant van 23 juni hield kunstjournalist Colin van Heezik (1979) een pleidooi voor manvriendelijk feminisme.61 Hij is naar eigen zeggen serieus geïnteresseerd in feminisme, maar vindt dat je over bepaalde
onderwerpen van mening mag verschillen. Hij wordt moedeloos van de feministische mantra ’s die hem overvallen tijdens discussies met feministen: “Snappen jullie niet, denk ik dan, dat jullie mannen écht nodig hebben om wat te bereiken? En dat je dus ook naar ons moet luisteren?” De toon schoot bij velen in het verkeerde keelgat, zoals ook bij filosoof Stephan Huijboom, die op 27 juni in de Volkskrant een reactie gaf op Van Heeziks betoog.62
Huijboom beaamt dat feministische mannen nodig zijn, maar hij draait Van Heeziks interventie om. Waarom zouden vrouwen voor een manvriendelijk feminisme naar mannen moeten luisteren? Misschien moeten de mannen juist beter naar de vrouwen luisteren om het ‘feministische geschreeuw’ te voorkomen.
De discussie over mannen die niet goed naar advies (van vrouwen) luisteren is actueel, maar was ook al zichtbaar in de zeventiende-eeuwse Nederlandse literatuur zoals de verhalenbundels Tragische Historien. Een voorbeeld hiervan is de eerdergenoemde, mooie en deugdzame Lantgerte die meermaals wordt benadeeld door koning Tro en Reynier die niet goed naar luisteren. Een ander duidelijk voorbeeld van eigenwijze mannen (en wijze vrouwen) vinden we in dezelfde bundel. De geile en slecht opgevoede prins Johan van Gotland ontvoert en verkracht twee adellijke dames, zonder daarna met een van hen te trouwen. Hij laat de vrouwen op aandringen van zijn vader vrij, maar hij voelt zich niet schuldig. Sterker nog, Johan vindt het nodig om de vrouwen op de dag van hun vrijlating te beledigen. Ze zouden volgens hem van de seksuele avonturen genoten hebben, omdat hij hen nooit heeft horen klagen. De vrouwen laten zich echter niet zomaar wegsturen. Ze waarschuwen hem dat hij voor het einde van het jaar spijt van zijn acties zal krijgen, want ze zullen er alles aan doen om waak te nemen. De wraak komt inderdaad, maar uit onverwachte hoek!
De vertelling lijkt sterk op die van Lantgerte, alleen belicht de verteller de gebeurtenissen nu vanuit het mannelijke perspectief. Welke boodschap moest de geschiedenis van Johan overbrengen op de
61 Van Heezik 23 juni 2017,
https://www.volkskrant.nl/opinie/hallo-feministen-mogen-wij-mannen-ook-nog-meepraten~a4502422/.
62 Huijboom 27 juni 2017, https://www.volkskrant.nl/opi
nie/voorlopig-hou-ik-mijn-mannenmond-over-feminisme~a4502837/.
Feminisme heeft inderdaad ook feministische mannen nodig om de maatschappij te transformeren, maar daaruit volgt niet dat vrouwen maar weer eens naar mannen moeten luisteren. De gevolgtrekking kan immers evenzeer luiden dat mannen nog niet voldoende luisteren.
26 eeuwse lezers en welke voorbeeldfunctie hebben de mannen en vrouwen in dit verhaal? Ik verwacht dat er sterke overeenkomsten zijn tussen Johans en Lantgertes verhaal. Is dit terug te zien in de close reading? 3.2 Johans verhaal samengevat - Van het onghebonden leven ende de overdragende hoererije van Johan
Sone des Konincx Swagers van Gothlandt, ende hoe dat hy omghebracht ende vermoort is gheworden van het volck uyt oorsaeck syner boosdaden.
Ter verduidelijking van de samenvatting volgt nu eerst een overzicht van de belangrijkste personages: de eerste en tweede generatie van het Zweeds-Gotse en Deense koningshuis.
Generatie 1: hoofdpersonag es
Koning Swarcher van Zweden-Gotland Strijden allebei om de hand van de Noorse prinses Koning Nicolaes van Denemarken Ulvilde: Swarcher wint op disrespectabele wijze.
Generatie 2: hoofdpersonag es
Prins Johan van Zweden-Gotland Prins Johan ontvoert en verkracht twee adellijke Koning Suenon van Denemarken vrouwen uit Denemarken om zijn vader (Swarcher) te
overtreffen. Suenon zint op wraak.
Generatie 2: belang rijke bijfig uren De vrouw en de zuster van een Deense gouverneur
Deze (naamloze) deugdzame vrouwen worden ontvoerd en verkracht door prins Johan. Bij vrijlating voorspellen ze zijn ondergang.
De pauselijke legaat in Denemarken, genaamd Adrianus
Hij voorspelt een slechte afloop wanneer koning Suenon broedt op wraakzuchtige plannen om Zweden-Gotland te veroveren en het koningshuis uit te roeien.
Het verhaal over prins Johan van Gotland speelt zich af in het twaalfde-eeuwse Scandinavië.63 Of het verhaal
echt heeft plaatsgevonden valt te betwisten, maar het speelt zich in ieder geval af tegen een reële
27 achtergrond.64 De verteller merkt expliciet op dat alles plaatsvindt in de tijd dat Eugenius III paus van Rome
is (1145-1153), en Lodewijk VII de Jongere over Frankrijk heerst (1137-1180).65 In Zweden en Gotland is
koning Magnus aan de macht.66 Samen met de lokale machthebbers onderdrukt hij de bevolking, wat leidt
tot zijn dood. Na de moord op Magnus kiezen de Gotten zelf een nieuwe vorst ‘van seer ouden ende Doorluchtighen Huyse’ genaamd Swarcher. De nieuwe koning brengt Gotland en Zweden vreedzaam onder één kroon, omdat hij het volk meer inspraak geeft: ‘dat de Heerschappije ’t gemeyne volck toe quam, ende niet het goet duncken van een Man alleen’.67 Jarenlang is er geen vijand tegen wie hij ten strijde hoeft te
trekken, totdat er een Noorse vrouw op het toneel verschijnt.
De Deense koning Nicolaes is weduwnaar en op zoek naar een nieuwe echtgenote. Hij hoort over de Noorse prinses Ulvilde, een van ’s werelds mooiste maagden. De deugdzame Nicolaes doet Ulvilde een aanzoek en zij stemt in. De huwelijksvoltrekking wordt echter opgehouden door de vele oorlogen waarin Denemarken zich bevindt. In de tussentijd maakt de rivaliserende koning Swarcher van Gotland-Zweden gebruik van de gelegenheid: hij stuurt Ulvilde vele kostbare geschenken en verleidt haar zo tot een huwelijk. Ulvilde ‘vergeet’ haar belofte aan Nicolaes en trouwt met Swarcher.
Het verhaal maakt een sprongetje in de tijd. Ulvilde en Swarcher zijn gelukkig getrouwd en Swarchers oudste zoon (uit een eerder huwelijk) is inmiddels volwassen. Hij heeft dezelfde wulpse genen als zijn vader. Bovendien geniet de geile prins de vrijheid om te doen wat hij wil. Hij wil zijn vader overtreffen en reist naar Halland - Deens grondgebied – op jacht naar vrouwelijk schoon. Hij ontvoert twee van de deugdzaamste, knapste en eerbaarste vrouwen en verkracht ze allebei. De verteller verfoeit Johans gedrag en benadrukt dat de vrouwen geen schuld hebben aan deze oneervolle acties. Zijn leger en het volk komen in opstand tegen Johan en zelfs koning Swarcher is geschokt door de ‘beestelijcke echtbrekinge‘ van zijn zoon. Swarcher vertelt zijn zoon dat zulke ‘vuylicheyt’ ongewenst is als er geen sprake is van liefde en een huwelijk. Bovendien is hij bang dat het volk wraak zal nemen. Johan voelt zich onder druk gezet en laat de vrouwen vrij. Bij hun vertrek laten de vrouwen weten dat zij, ook als ze geen nieuwe echtgenoten vinden, er alles aan zullen doen om wraak te nemen. Maar Johan antwoordt minachtend en ridiculiseert de vrouwen: ze hadden volgens hem
64 Of ‘het huis van Sverker’ echt heeft bestaan blijft voor mij onduidelijk. Philip Line betoogt in Kingship and State Formation in Sweden 1130-1290 (2007: 80-81) dat er niet veel bekent is over dit vorstenhuis en dat de
belangrijkste bronnen verhalen en saga’s zijn. Zie ook Lagerquist (1976: 50).
De voornaamste primaire bronnen waarin Johan staat beschreven zijn de Oud-IJslandse sagateksten van Snorri Sturluson (Skáldatal en Prosa Edda) en Saxo’s Gesta Danorum. In deze werken wordt feit en fictie echter met elkaar vermengd. Voor Snorri’s overzicht van de Noordse koningen (in het Deens en Oud -IJslands) zie: Clausen 1634 http://www.heimskringla.no/wiki/Skaldatal. Voor een samenvatting van de Prosa Edda zie: Lauridsen 2013 http://www.gutenberg.org/ebooks/18947?msg=welcome_stranger.
65 De Bert 1646: 1.
66 Gotland (nu Götaland) was een provincie in het zuiden van Zweden die lang zijn eigen wetten en koningen
had. Niet te verwarren met Jutland (Denemarken) en Gotland (eiland nabij Zweden). Voor meer informatie over deze regio zie: Nordisk Familjebok (red. Westrin) 1922: 207-208 http://runeberg.org/nfcn/.
