• No results found

en in de van de van

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "en in de van de van"

Copied!
16
0
0

Bezig met laden.... (Bekijk nu de volledige tekst)

Hele tekst

(1)

Over de methodologie van de analyse van

normen en waarden in (biologie-)schoolboeken

N . A . v a n der C i n g e l B i o l o g i e d i d a c t i e k

R i j k s u n i v e r s i t e i t te G r o n i n g e n

S u m m a r y

Analyses of values and norms in biology textbooks for secondary education have been published in recent years, either as under- graduate theses or in research reports. However, relatively little attention has been paid to the methodological aspect of this type of analysis. This article discusses a method presented by Maurer which is claimed to be generally applicable but which, according to the prsent author, is itself based on ideological values and norms. Next the author presents a method developed by Ter Borg which, contrary to Maurer's method, includes an analysis of the researcher's own values and norms.

1. I n l e i d i n g : waarom tekstanalyse

E r is een aantal redenen te noemen voor analyses v a n n o r me n en waarden i n b i o l o g i e - l e e r b o e k e n . E l d e r s ( V a n der C i n g e l , 1984,

1986a, 1986b, 1986c) heb i k betoogd dat:

- waardenvrije kennisoverdracht een illusie is;

- veel biologieboeken elementen v a n een verborgen c u r r i c u l u m bevatten, o.m. omdat veel nor m en en waarden v a n de auteurs i m p l i c i e t b l i j v e n ;

- de aanwezige no r m en en waarden i n veel schoolboeken niet i n overeenstemming z i j n met de wetenschappelijke kennis d i e we bezitten, t e r w i j l w e l (en d a n vaak i m p l i c i e t ) g e c l a i m d w o r d t dat objectieve feiten w o r d e n v e r m e l d ;

- docenten en leerlingen geen zicht geboden w o r d t op de keuzen die gemaakt k u n n e n w o r d e n o f door de auteur gemaakt z i j n ; - de i m p l i c i e t e o f ook expliciete waarden en n o r m e n niet steeds

stroken met door grote groepen docenten beleden mensvisie en levens- o f wereldbeschouwing;

- waardenoverdracht i n plaats v a n waardenverheldering regel is;

(2)

- veel auteurs en docenten z i c h b l i j k b a a r w e i n i g bewust z i j n v a n de waarden en n o r m e n d i e aan de door h e n geproduceerde o f gebruikte boeken ten grondslag liggen.

D e laatste j a r e n is een aantal analyses v a n n o r m e n en waarden i n é é n o f meer v e e l g e b r u i k t e s c h o o l b o e k e n g e p u b l i c e e r d als d o c t o r a a l s c r i p t i e o f als o n d e r z o e k s v e r s l a g i n het k a d e r v a n bepaalde projecten. Z o is er gekeken naar de ideologie i n o f achter h o o f d s t u k k e n over het m i l i e u ( H i d d i n g a , 1981), d i e als regel technocratisch b l i j k t te z i j n ; naar deterministische o p v a t - tingen over e r f e l i j k h e i d van mentale eigenschappen b i j de mens ( G o m m e r , 1983); naar r e d u c t i o n i s t i s c h e b e e l d v o r m i n g m.b.t.

menselijk gedrag ( B a y s , 1983) en naar het beeld dat geschetst w o r d t v a n de mens i n z i j n levensloop ( T e r B o r g , 1986). O o k w o r d t o n d e r z o e k gedaan naar r o l p a t r o n e n e n m u l t i - c u l t u r e l e aspecten i n b i o l o g i e b o e k e n . In D u i t s l a n d is onderzoek v e r r i c h t naar de ideologie d i e de v e r s c h i l l e n bepaalt tussen boeken voor diverse schooltypen en d i e leveren het beeld v a n de meritocratie ( B u s c h e , et.al., 1978; J u n g w i r t h , 1983). A l deze onderzoeken leveren interessante feiten o p . Z e l d e n echter w o r d t geschreven over de methodologische aspecten v a n schoolboekanalyses. H o e k o m j e erachter welke waarden en n o r m e n er i n teksten zitten?

H o e breng j e het verborgene aan het l i c h t ? I n het verslag v a n het genoemde Duitse onderzoek w o r d t w e l aandacht besteed aan die vraag. H e t boek w a a r i n het onderzoek w o r d t gepresenteerd bevat een hoofdstuk van M a u r e r : "Wie macht man e i n S c h u l b u c h - analyse?" (Busche et.al., 1978).

O p de a f d e l i n g D i d a c t i e k v a n de B i o l o g i e v a n de R . U . G . houden w i j ons a l geruime t i j d bezig met n o r m e n en waarden i n b i o l o g i e - o n d e r w i j s , z i j het niet alleen met schoolboekanalyses, maar ook en vooral met l e e r p l a n o n t w i k k e l i n g t.b.v. w a a r d e n v o r - m e n d o n d e r w i j s e n m e t toerusting v a n a.s. leraren v o o r z u l k o n d e r w i j s . I n het verband met schoolboekanalyse is ook aandacht besteed aan de methodevraag. H e t hieronder beschreven o n d e r - zoek is een eerste poging o m te k o m e n tot een analysemethode voor n o r m en en waarden i n schoolboeken. H e t is voortgekomen uit interesse voor de i m p l i c i e t e waarden en n o r m e n i n s c h o o l - boeken voor biologie en als zodanig een v e r v o l g op een d o c - toraalonderzoek naar de keuzen van schoolboeken-auteurs m.b.t.

visies op menselijke gedrag ( B u y s , 1983). H e t onderzoek w o r d t momenteel voortgezet met een analyse van m a n - e n v r o u w b e e l - den i n b i o l o g i e - m e t h o d e n voor het v.o.

(3)

2. Waarom een methode?

D e geringe aandacht voor de methodologische kant v a n analyses van teksten z o u er op k u n n e n d u i d e n dat d e r g e l i j k e analyses te inhoudsgebonden z i j n o m generalisatie m o g e l i j k te m a k e n . W e l - l i c h t is generalisatie zo m o e i l i j k o f zo w e i n i g renderend dat ervan wordt afgezien. E e n andere m o g e l i j k h e i d z o u k u n n e n z i j n dat e e n i n t u ï t i e v e b e n a d e r i n g v a n teksten (die overigens best systematisch k a n w o r d e n gedaan) i n de regel voldoende materiaal oplevert waardoor b e z i n n i n g op de methode o p de achtergrond raakt en het product voorrang k r i j g t boven het proces. T o c h is er veel voor te zeggen de proceskant goed te d o o r d e n k e n en de gebruikte w e r k w i j z e te e x p l i c i t e r e n en generaliseren. Immers, als het l u k t een b r u i k b a r e methode te o n t w i k k e l e n k r i j g e n docenten en l e e r l i n g e n , auteurs e n recensenten een w a p e n i n h a n d e n waaraan k e n n e l i j k veel behoefte bestaat, getuige o.a. verzoeken v a n de z i j d e v a n d o c e n t e n en t i j d s c h r i f t e n o m h i e r o v e r te p u b l i c e r e n . B o v e n d i e n is er d a n een betere o b j e c t i v e r i n g en een meer d o o r t i m m e r d e v e r a n t w o o r d i n g te verwachten v a n conclusies.

Tenslotte maakt een g e ë x p l i c i t e e r d e methode ook het a n a l y s e p r o - ces controleerbaar.

3. Criteria

O p grond v a n de overweging v a n geschiktheid voor de zojuist g e n o e m d e d o e l g r o e p e n z o u m e n een aantal c r i t e r i a k u n n e n opstellen waaraan een dergelijke methode moet v o l d o e n . V o o r leerlingen zal de methode niet te moeilijk mogen z i j n . D . w . z . dat de gehanteerde begrippen niet v a n een te hoog abstractieniveau mogen z i j n , dat er niet teveel voorkennis n o d i g is voor toepas- sing e n dat de methode i n z i c h t e l i j k is. V o o r docenten m a g de methode niet te tijdrovend z i j n . V o o r jonge onervaren docenten die soms nog een w e i n i g uitgekristalliseerd waardenstelsel hebben rond het o n d e r w i j s dat ze w i l l e n geven, mag de methode niet te gecompliceerd z i j n . V o o r alle doelgroepen moet de methode b i j toepassing i n p r i n c i p e waardenverhelderend z i j n . D a t w i l zeggen dat de methode alternatieven voor de door de auteurs gemaakte keuzen ( o f de door hen i m p l i c i e t beleden waarden e n normen) zichtbaar moet k u n n e n maken. D a t is niet een doel op z i c h maar volgens m i j een voorwaarde o m te k u n n e n analyseren. H e t is de vraag o f z u l k e uiteenlopende eisen te v e r w e z e n l i j k e n z i j n . L a t e n we de c r i t e r i a eens t o e p a s s e n o p d e m e t h o d e v a n M a u r e r (Busche et.al., 1978) d i e hierboven w e r d genoemd. V o o r a f moet

(4)

echter enige d u i d e l i j k h e i d w o r d e n geschapen over datgene w a a r - naar w i j b i j analyse op n o r m e n en waarden op zoek gaan.

4. Waarden en normen

D e f i n i ë r i n g v a n waarden en norm en is geen eenvoudige zaak. E r bestaan uiteenlopende definities en t e r m i n o l o g i e ë n . Ik w i l h i e r niet v e r z e i l d raken i n een semantische discussie e n beperk me tot een g l o b a l e o m s c h r i j v i n g v a n w a t i k o n d e r w a a r d e n e n n o r m e n versta, waarbij i k het risico loop dat er d u b b e l z i n n i g h e i d b l i j f t . H e t z i j zo.

W a a r d e n z i j n s i m p e l w e g z a k e n waar m en sen w a a r d e aan h e c h t e n , w e l k e ze w a a r d e r e n ( R a t h e n S i m o n , 1978). O m d a t men sen op g r o n d v a n de verschillende waardenstelsels d i e ze aanhangen sterk k u n n e n v e r s c h i l l e n i n h u n w a a r d e r i n g is er, als er sprake is v a n waarden, derhalve steeds sprake v a n k e u z e m o - g e l i j k h e d e n . W a a r d e n b e ï n v l o e d e n k e u z e n . W a a r d e n k u n n e n i n d i v i d u e e l z i j n maar ook w o r d e n gedeeld. E r z i j n dus groeps- w a a r d e n , m a a t s c h a p p e l i j k e w a a r d e n , n a t i o n a l e w a a r d e n , etc.

E n k e l e voorbeelden:

individuele waarden k u n n e n z i j n : bezit, macht, l o y a l i t e i t , zelfres- pect, w a a r h e i d , r e c h t v a a r d i g h e i d , g e z o n d h e i d , prestige, l e k k e r eten;

groepswaarden: s a m e n w e r k i n g , v r i e n d s c h a p , l o y a l i t e i t , v e r a n t - w o o r d e l i j k h e i d , gehoorzaamheid, respect voor afspraken;

maatschappelijke waarden: n o n - d i s c r i m i n a t i e , b e l a s t i n g p l i c h t , gezondheidszorg (veel waarden op d i t n i v e a u z i j n vastgelegd i n wetten);

nationale waarden: dienstplicht, democratie, het omroepbestel;

ideologie: nationalisme, l i b e r a l i s m e , k a t h o l i c i s m e , socialisme.

Wanneer bepaalde waarden i n onderlinge samenhang door een idee w o r d e n gedragen is er sprake v a n een ideologie. D i e w a a r - den d i e goed o f juist w o r d e n geacht vertegenwoordigen n o r m e n . N o r m e n v e r b i n d e n aan waarden een ethisch aspect. Waarden en n o r m e n z i j n niet p e r s é waar o f onwaar, d.w.z. voor iedereen c o n t r o l e e r b a r e f e i t e l i j k h e i d o f o b j e c t . Z e z i j n echter w e l te constateren, dus als object te b e s c h r i j v e n , m.a.w. o b j e c t i v e e r - baar: " h i j o f z i j o f m e n v i n d t dat ... ". D a a r m e e is m e t e e n gezegd dat datgene wat we allemaal v i n d e n zo v a n z e l f s p r e k e n d w o r d t dat we het niet meer afzonderen, op afstand b e k i j k e n , o b j e c t i v e r e n . Waarden en n o r m e n k u n n e n daardoor v e r b o r g e n r a k e n , i m p l i c i e t aanwezig z i j n , z i c h tot een gangbare d e n k - en

(5)

z i e n s w i j z e ( r a t i o n a l i t e i t ) o n t w i k k e l e n ( M a t t h i j s s e n , 1982). E e n r a t i o n a l i t e i t o m v a t meer d a n een ideologie. D e technische o f natuurwetenschappelijke rationaliteit b i j v o o r b e e l d w o r d t los v a n p o l i t i e k e o f l e v e n s b e s c h o u w e l i j k e i d e o l o g i e ë n i n brede k r i n g beleden. M e n s e n hanteren een bepaald beeld v a n de w e r k e l i j k - h e i d . D a t b e e l d k a n w o r d e n o p g e d e e l d d o o r de aandacht op b e p a a l d e aspecten v a n de w e r k e l i j k h e i d te r i c h t e n . D a a r o m spreken we over mensbeelden, maatschappijbeeld, wetenschapsop- v a t t i n g , n a t u u r b e e l d . I n d e r g e l i j k e beelden concentreren z i c h bepaalde w a a r d e n o r i ë n t a t i e s . H e t z i j n met name d i e beelden d i e i n schoolboekteksten h u n u i t d r u k k i n g v i n d e n . M e n k a n dus de vraag stellen naar het mensbeeld i n een tekst, naar het maat- s c h a p p i j b e e l d dat i n een s c h o o l b o e k w o r d t weerspiegeld enz.

A n d e r s gezegd: m e n k a n waarden en n o r m e n d i e i n een tekst aanwezig z i j n blootleggen door analyse en synthetiseren tot een m e n s b e e l d , m a a t s c h a p p i j b e e l d , etc. d o o r er samenhang i n te zoeken.

5. De methode van Maurer

Zoals reeds w e r d opgemerkt heeft M a u r e r een methode v o o r de analyse v a n schoolboekteksten o n t w i k k e l d . Deze w o r d t n u eerst weergegeven.

M a u r e r spreekt v a n methodische t e k s t k r i t i e k (inhoudsanalyse) en s t i j l k r i t i e k ( S p r a c h k r i t i k ) w e l k e z i c h als ideologiekritiek c o n - centreren op het maatschappelijke aspect dat e x p l i c i e t (manifest) o f i m p l i c i e t (latent) i n de tekst aanwezig is. Wat M a u r e r met i d e o l o g i e k r i t i e k bedoelt wordt verderop i n d i t a r t i k e l v e r d u i d e - l i j k t . Z i j stelt dat het o n t d e k k e n van de verborgen betekenissen een zekere distantie veronderstelt en een zekere g e v o e l i g h e i d . H e t z i e n v a n het v e r b o r g e n e is i n zoverre tijdsgebonden dat volgende generaties het verborgene m a k k e l i j k e r o n t d e k k e n . H e t gaat b i j de analyse o m het vaststellen v a n de contextgebonden

" S i n n s t r u k t u r " . D i t h o u d t i n het b e p a l e n v a n de s a m e n h a n g tussen de connotaties (betekenissen), zoals d i e v a n u i t een b e - paalde vraagstelling zichtbaar gemaakt k a n w o r d e n . B i j M a u r e r gaat het o m de vraag i n hoeverre het b i o l o g i e - o n d e r w i j s b i j - draagt aan oordeelsvermogen o m tot verantwoorde en d e m o c r a - tische b e s l i s s i n g e n te k o m e n over het m i l i e u en over w e t e n - s c h a p s p o l i t i e k . O p het eerste gezicht l i j k t hier een b e p e r k i n g i n g e b o u w d te z i j n tot het u i t s l u i t e n d o n d e r z o e k e n v a n het

(6)

maatschappijbeeld, maar i n de optiek v a n M a u r e r z i j n d a a r i n mensbeeld, wetenschapsbeeld en natuurbeeld inbegrepen.

D e methode concentreert z i c h o p vragen waarmee de tekst w o r d t onderzocht. D i e vragen w o r d e n s c h r i f t e l i j k vastgelegd. Z e k u n n e n eerst i n algemene termen z i j n gesteld o m tijdens het onderzoek nader gespecificeerd te w o r d e n . H e t onderzoek begint met het doorbladeren v a n het te onderzoeken boek met een nog ongerichte vraag: "laten we eens k i j k e n , wat we hier v o o r ons hebben". H e t woordje we l i j k t meer i n te houden d a n op het eerste gezicht d u i d e l i j k i s , want M a u r e r spreekt i n d i t v e r b a n d van algemene, de interpretatie leidende vragen, door haar d i m e n - sies genoemd. D i t i m p l i c e e r t zoeken vanuit een bepaalde o p v a t - ting naar i n de tekst aanwezige tekens. M e t we w o r d t derhalve de lezer aangesproken d i e de maatschappijvisie v a n M a u r e r deelt.

Daarnaast k u n n e n vragen gesteld w o r d e n die o n a f h a n k e l i j k v a n de tekst z i j n g e f o r m u l e e r d , z.g. externe vragen, ontleend aan eigen waarden o f interesse. B i j het lezen w o r d e n n u de vragen nader gespecificeerd en gecorrigeerd. Z o o n t w i k k e l e n z i c h i n t e r - ne en externe vragen tot z.g. dimensies en c a t e g o r i e ë n . M a u r e r is s p a a r z a a m met het geven v a n v o o r b e e l d e n w a a r d o o r deze b e g r i p p e n niet echt d u i d e l i j k w o r d e n . K e n n e l i j k w o r d t bedoeld dat b i j analyse de onderzoeker z i j n vragen als instrument z o d a - n i g o n t w i k k e l t dat er een structuur ontstaat w a a r i n de gegevens k u n n e n w o r d e n ingepast. H e t heeft er dus alle s c h i j n v a n dat M a u r e r de methode zo als inhoudsgebonden beschouwt dat deze z i c h slechts i n het onderzoek concreet o n t w i k k e l t .

M a u r e r onderscheidt twee etappes d i e i n de analyse w o r d e n afgelegd. Z e noemt deze immanent tekstonderzoek en transcen- derende kritiek. I m m a n e n t o n d e r z o e k is het v r a g e n naar de i n h o u d op grond v a n interne c r i t e r i a . V o l d o e t de tekst aan de door de auteurs genoemde eisen o f doelen, zoals d i e b . v . i n de d o c e n t e n h a n d l e i d i n g w o r d e n gegeven? Transcenderende k r i t i e k is het onderzoek v a n de ideologische functies v a n de i n de tekst aanwezige betekenisstructuren. M a u r e r geeft twee voorbeelden:

- Werden z u m B e i s p i e l soziale B e z ü g e biologischer T h e m e n oder beunruhigende F r a g e n u n d Probleme w i e das W e l t h u n g e r p r o - b l e m , d i e B e d r o h u n g d u r c h A t o m b o m b e n u n d b i o l o g i s c h e W a f f e n , etc. h a r m o n i s i e r e n d , verzerrt oder falsch dargestellt o d e r sogar ganz weggelassen? W e r d e n z u K r i t i k anregende F r a g e n unterschlagen? D a n n ware der T e x t A u s d r u c k eines falschen Bewusztseins ü b e r d i e W i r k l i c h k e i t (wenn er e h r l i c h

(7)

g e m e i n t ist) oder aber er w ü r d e z u s o l c h e m f a l s c h e n B e - wusztsein erziehen.

- F ö r d e r t der T e x t H a l t u n g e n , E i n s t e l l u n g e n , A n s i c h t e n , d i e z u Untertanengeist erziehen oder d i e i n irgendeiner Weise das b e i uns herrschende Wirtschaftssystem u n d dessen p o l i t i s c h - s o z i a l e Institutionen rechtfertigen? D a n n ware er ideologisch.

Zoals u i t de gebruikte terminologie mag b l i j k e n gaat het hier dus o m het meten v a n i n h o u d e n aan een ideologische meetlat, i n d i t geval d i e v a n de klassieke marxistische maatschappijopvat- ting. D a a r b i j moet de o p m e r k i n g gemaakt w o r d e n dat M a u r e r s i d e o l o g i e b e g r i p de eigen m a r x i s t i s c h e w e r e l d b e s c h o u w i n g als n i e t - i d e o l o g i s c h uitzondert. Ik w i l hier niet u i t v o e r i g ingaan op de ideologiediscussie. G e ï n t e r e s s e e r d e lezers v e r w i j s i k naar het i n relatie tot de h i e r aan de orde gestelde problematiek v a n b i o l o g i e b o e k a n a l y s e geschreven overzicht v a n H i d d i n g a (1983) ( D i j k s t r a , 1984). M i j n p e r s o o n l i j k e o p v a t t i n g is dat er geen i d e o l o g i e v r i j objectief standpunt k a n bestaan e n dat w a a r h e i d , als d i e a l bestaat, niet voorbehouden is aan degene d i e t w i j f e l niet ook richt op de eigen w e r e l d b e s c h o u w i n g . Ik k o m daarop terug b i j het evalueren v a n de methode. M a u r e r onderscheidt de te s t e l l e n v r a g e n i n kwantitatieve (frequenties v a n bepaalde b e g r i p p e n , v o o r b e e l d e n , thema's, aantal p a g i n a ' s p e r t h e m a , relatie tussen belang en o m v a n g , etc.) en kwalitatieve. K w a l i t a - tieve v r a g e n z i j n vragen naar het waarom v a n elementen, o f naar de v e r a n t w o o r d i n g , a a n w i j z i n g e n voor de b e d o e l i n g , e t c ; samengevat: w e l k e e l e m e n t e n w i j z e n o p een ideologisch s y n - d r o o m ? K w a l i t a t i e v e vragen z i j n verder: wat staat er « i e t ? H o e zit het met de context; met de onderlinge samenhang (intern) o f met de v e r s c h i l l e n met andere leerboeken (extern)?

T e n behoeve v a n (jonge) leerlingen voegt M a u r e r een soort vertaling voor alle dag v a n haar methode toe. Deze bestaat u i t de volgende elementen:

- citaten-collage (met voorbeeldkarakter);

- wat staat er niet? (als z g . tegen-informatie te halen u i t b . v . wetenschappelijke literatuur);

- met getallen w e r k e n (getallen en z a k e l i j k e feiten controleren);

- naar de bedoeling vragen;

- naar de belangen vragen (voor w i e is het dienstig dat dat er staat?)

M e n k a n z i c h afvragen o f het niet teveel gevraagd is leerlingen op deze w i j z e k r i t i s c h naar h u n leerboeken te leren k i j k e n . H e t

(8)

a n t w o o r d o p d i e vraag z a l bepaald w o r d e n door de waarde d i e m e n h e c h t aan o n t w i k k e l i n g v a n k r i t i s c h e z i n b i j l e e r l i n g e n . P e r s o o n l i j k b e n i k van m e n i n g dat het o m een uitermate b e l a n g - r i j k o n d e r w i j s d o e l gaat e n d a t l e e r l i n g e n i n h u n k r i t i s c h e vermogen vaak w o r d e n onderschat.

I n e e n m e e r b e s c h o u w e n d gedeelte o v e r i d e o l o g i e k r i t i e k w o r d e n door M a u r e r onderscheidingen aangebracht d i e aan het i d e o l o g i e b e g r i p z i j n o n t l e e n d e n d i e d u i d e l i j k de g r o n d s l a g bieden voor de methode. Z e geven daarin d a n ook meer i n z i c h t . I d e o l o g i e k r i t i e k omvat twee stappen. D e eerste is het a a n w i j z e n van de aard v a n de ideologie. E r k a n sprake z i j n v a n d r i e ë r l e i v o r m v a n vervalsing (ideologie is i n de opvatting v a n M a u r e r vals o f f o u t i e f besef d . w . z . d e n k e n dat is losgeraakt y a n de

levenspraktijk): /' 1. i d e o l o g i e d o o r w e g l a t e n (een v o o r b e e l d h i e r v a n is het tot

voor kort i n de meeste Nederlandse b i o l o g i e b o e k e n weglaten van de c l i t o r i s , waardoor de v r o u w e l i j k sexuele lustbeleving wordt genegeerd);

2. ideologie door verwisseling (het geven v a n d e e l v e r k l a r i n g e n als de v e r k l a r i n g e n , mystificaties, verwisseling van 'oorzaak en gevolg, n o r m en feit, bijzaak en hoofdzaak, waarden e n feiten). Z o is b . v . i n een boek over gedragsleer u i t het feit dat v e r z o r g i n g v a n w i e g k i n d e r e n door wisselende verzorgers leidt tot autistisch gedrag afgeleid dat de moeder het k i n d dient te verzorgen en niet moet gaan w e r k e n i n de w i e g p e - r i o d e . D i t is een d u i d e l i j k voorbeeld v a n v e r w i s s e l i n g v a n n o r m en feit. H e t is tevens een voorbeeld van ontologisering;

3. ideologie door ontologisering; ontologisering is i n d i t verband het v e r s c h i j n s e l dat h i s t o r i s c h b e p a a l d e v e r s c h i j n s e l e n als o n v e r a n d e r l i j k , als natuurgegeven w o r d e n voorgesteld. O n - tologisering u i t z i c h i n de aanwezige uitspraken m.b.t. mens, m a a t s c h a p p i j en natuur, m.a.w. i n de bouwsteneri v a n een

levensfilosofie (Weltanschauung). | D e tweede stap (transcenderend genoemd) i n de k r i t i e k is het

vragen naar de maatschappelijke achtergronden van de Ideologie- e l e m e n t e n , m . a . w . naar de s a m e n h a n g tussen de b e t r e f f e n d e ideologie en de maatschappelijke o f p o l i t i e k - e c o n o m i s c h e basis ervan.

(9)

6. Evaluatie van Maurers methode

Wanneer we deze methode waarderen als instrument dan moet allereerst geconstateerd w o r d e n dat de m e t h o d e een bepaald b e w u s t z i j n , een bepaald n o r m e n - en waardenstelsel v o o r o n d e r - stelt bj de onderzoeker. D e kritische meetlat is de marxistische m a a t s c h a p p i j v i s i e . V a n u i t d i e o r i ë n t a t i e w o r d t een bepaalde w e r k w i j z e beschreven die staosgewijs door v e r g e l i j k i n g met de eigen waarden en n o r m e n , die u i t de tekst blootlegt. D a t v o o r - onderstelt een uitgekristalliseerd stelsel van bewuste waarden. In feite is een dergelijke methode n a t u u r l i j k ook b r u i k b a a r vanuit andere visies dan de marxistische. Z e levert dan andere c o n - clusies op. M a a r is de vooronderstelling die eraan ten grondslag ligt gewettigd o f w o r d t er een fase overgeslagen? H e t is d u i - d e l i j k dat een n o r m a t i e f element i n de m e t h o d e zit dat het paard m . i . achter de wagen spant. Wie de n o r m e n kent waaraan het b o e k moet beantwoorden k a n achterhalen waar het tekort schiet o f f o u t z i t . M . a . w . de methode is i n t r o c t r i n e r e n d . H e t probleem voor leerlingen en ook voor veel (beginnende) leraren b i j het beoordelen van teksten is j u i s t dat h u n waardenstelsel niet zo helder als meetlat k a n fungeren. M . i . w o r d t door M a u r e r inderdaad een stap overgeslagen.

In de tweede plaats k a n w o r d e n gesteld dat deze methode, w e l l i c h t als gevolg van de genoemde v o o r o n d e r s t e l l i n g , b e t r e k k e - l i j k vaag b l i j f t . In feite k a n elke soort vraag alleen door v o o r - beelden w o r d e n verhelderd. Z o n d e r de voorbeelden is ze w e i n i g toegankelijk.

V r a g e n we ons tenslotte af wat de b r u i k b a a r h e i d is voor de verschillende genoemde doelgroepen dan k a n gesteld w o r d e n dat ze i n de uitgewerkte v o r m een hoog begripsniveau vereist en v e e l v o o r k e n n i s . D e filosofische termen w a a r i n ze w o r d t b e - schreven z u l l e n eerder a f s c h r i k k e n dan aantrekken. In de voor leerlingen vereenvoudigde versie is dat m i n d e r het geval. E e n analyse volgens de gegeven r i c h t l i j n e n is o n g e t w i j f e l d t i j d r o v e n d en is zoals beoogd, niet waardenverhelderend, eerder w a a r d e n - overdragend. Daarmee voldoet deze methode i n feite aan geen van de eerder genoemde c r i t e r i a . N a deze conclusie k a n ze niet z o n d e r meer naar de p r u l l e n m a n d w o r d e n v e r w e z e n , want de gegeven r i e t l i j n e n z i j n op z i c h n u t t i g e e l e m e n t e n v o o r e l k e methode van analyse t.a.v. waarden en n o r m e n . D e vraag k a n w o r d e n gesteld op w e l k e w i j z e de methode k a n w o r d e n g e - w i j z i g d , verbeterd o f aangevuld o m b r u i k b a a r d e r te w o r d e n .

(10)

7. De ontwikkeling van een waardenverhelderende methode door Ter Borg.

H i s t o r i s c h gezien is de te b e s c h r i j v e n methode niet een verbete- r i n g v a n d i e v a n M a u r e r o m d a t ze o n a f h a n k e l i j k daarvan is ontstaan. A c h t e r a f is de v e r g e l i j k i n g met de methode v a n M a u r e r een nuttige b e z i g h e i d gebleken. D e methode v a n M a u r e r f u n - geerde als een m i d d e l voor de o n t w i k k e l i n g v a n een soort meet- lat. D e p r e - o c c u p a t i e op de a f d e l i n g waar i k w e r k met w a a r d e n - v e r h e l d e r i n g , heeft de gedachte doen ontstaan een methode v o o r tekstboekanalyse te o n t w i k k e l e n die op de theorie v a n w a a r d e n - v e r h e l d e r i n g (waardenvorming) volgens R a t h en S i m o n (1978) is gebaseerd. D e p o g i n g daartoe heeft geresulteerd i n een methode die is toegepast op een veel g e b r u i k t leerboek. H e t resultaat v a n die analyse leverde een beeld op dat w a a r s c h i j n l i j k niet z o u z i j n ontstaan zonder de methode. H e t zou zeker meer g e f r a g m e n - teerd, m i n d e r geobjectiveerd en m i n d e r helder z i j n g e w o r d e n . H e t g i n g b i j het onderzoek v a n T e r B o r g (1986) concreet o m de v r a a g w e l k b e e l d i n een veelgebruikte biologiemethode w o r d t g e g e v e n v a n m e n s e l i j k g e d r a g , w e l k e v e r b o r g e n n o r m e n en w a a r d e n de l e e r s t o f m.b.t. d i t verschijnsel bevat. T i j d e n s het onderzoek w e r d de vraag toegespitst op de mens i n z i j n o n t w i k - k e l i n g . Welk beeld w o r d t gegeven van ongeboren en pasgeboren k i n d e r e n , kleuters, k i n d e r e n , pubers, volwassenen en bejaarden.

H e t onderzoek leverde het beeld op v a n een niet door moderne wetenschappelijke i n z i c h t e n o n d e r b o u w d n o r m a t i e f mensbeeld dat het kortste valt te b e s c h r i j v e n als paternalistisch. D e methode T e r B o r g besteedt i n tegenstelling tot die van M a u r e r allereerst aandacht aan de b e w u s t w o r d i n g van de waarden v a n de o n d e r - z o e k e r . Z e p r o b e e r t dus een stap v o r m te geven die M a u r e r overslaat. D e methode gaat uit van de persoonsgebondenheid o f subjectiviteit van het waardenstelsel van de onderzoeker. E v e n a l s b i j M a u r e r w o r d t de analyse geleid door een aantal vragen. E r is echter een n a u w k e u r i g e r omschreven procedure. D e eerste stap beoogt de selectie v a n relevante o p m e r k i n g e n , u i t d r u k k i n g e n , passages en beelden aan de hand van de volgende vragen.

1. R o e p t het g e s c h r e v e n e / g e p r e s e n t e e r d e een p o s i t i e f o f een negatief gevoel op?

2. Welke waarden w o r d e n er "geraakt"? (Hoe had i k het p o s i - tiever o f negatiever gewaardeerd?)

D a a r n a volgt een aantal vragen die beogen een grotere o b j e c -

(11)

t i v e r i n g te bereiken. Deze vragen dienen ter v e r a n t w o o r d i n g v a n de selectie.

3. Z i j n er a l t e r n a t i e v e n , v a n u i t wetenschap o f maatschappij, voor het geschrevene/gepresenteerde?

4. H e b b e n de auteurs een keuze gemaakt? (Wat w o r d t er w e l o f niet v er m el d?)

5. W o r d t er o p e n l i j k v o o r deze keuze uitgekomen? ("Ik v i n d

", " V a n u i t de biologie " etc.)

6. Worden er vaker dezelfde waarden "geraakt"?

B i j het o p s t e l l e n v a n de v r g e n is g e b r u i k gemaakt v a n een aantal deelprocessen u i t de waardenverhelderingsmethode van R a t h en S i m o n (1978).

T e r i l l u s t r a t i e : T e r B o r g heeft i n eerste i n s t a n t i e u i t s p r a k e n geselecteerd als:

1. de placenta is voor het k i n d het enige contact met de b u i - tenwereld;

2. het pasgeboren k i n d k a n nog b i j n a niets; het leert praten, lopen en eten;

3. de o u d e r d o m is gekenmerkt door voortgezette slijtage; oude mensen k u n n e n geen z w a r e a r b e i d meer v e r r i c h t e n . H u n weerstandsvermogen neemt af. Z e w o r d e n weer a f h a n k e l i j k van andere mensen.

D e waarde die i m p l i c i e t i n deze en andere uitspraken aanwezig is w e r d geformuleerd als; de jonge volwassene is de v e r s c h i j - n i n g s v o r m v a n de mens. D e z e waarde d i e n d e als te toetsen hypothese. Nadat zoveel m o g e l i j k relevante uitspraken over alle l e e f t i j d s g r o e p e n w a r e n v e r z a m e l d en g e o r d e n d w e r d e n deze geconfronteerd aan wetenschappelijke gegevens (uit onder meer o n t w i k k e l i n g s n e u r o l o g i e en - p s y c h o l o g i e ) . Deze lieten zien dat aan de geselecteerde u i t s p r a k e n k e u z e n v a n de auteurs ten grondslag lagen, die een i n d i c a t i e v o r m e n voor de bedoelde als n o r m fungerende waarde.

Wanneer we deze methode v e r g e l i j k e n met die v a n M a u r e r , dan valt i n de eerste plaats op dat er sprake is van een meer open karakter van de vragen. N i e t een bepaald waardenstelsel dient als referentiekader maar het waardenstelsel dat de o n d e r - zoeker z i c h bewust w o r d t door de vragen te stellen. E r w o r d t meer m o g e l i j k h e i d geboden voor afweging. H e t tweede dat opvalt is dat deze methode niet alleen niet is i n g e v u l d wat betreft het waardenstelsel maar, net als b i j M a u r e r , i n h o u d e l i j k ook leeg is;

er is niet voorgeschreven welke waarden ermee k u n n e n w o r d e n

(12)

g e a n a l y s e e r d . D i t b e t e k e n t dat a l l e relevant geachte waarden ermee k u n n e n w o r d e n onderzocht. In feite acht i k i n h o u d e l i j k e l e e g h e i d o n v e r m i j d e l i j k . D e enige m a n i e r o m daaraan te o n t - k o m e n z o u z i j n a l l e d e n k b a r e a l t e r n a t i e v e n o p te n e m e n . A f g e z i e n v a n het feit dat z o ' n o n d e r n e m i n g door z i j n o m v a n g o n m o g e l i j k z o u z i j n , z o u er echter ook geen sprake meer z i j n v a n een analysemethode. H e t ontbreken v a n een i n h o u d e l i j k e precisering i n de methode i m p l i c e e r t w e l dat de g e b r u i k e r , die v a n verschillende alternatieven op de hoogte w i l r a k e n , daarvoor de nodige moeite zal moeten doen i n de v o r m v a n lezen, d i s c u s - s i ë r e n etc. D o c e n t e n die h u n leerlingen k r i t i s c h en m o n d i g w i l l e n m a k e n t.a.v. schoolboekteksten z u l l e n dus alternatieven moeten aandragen o f m o b i l i s e r e n .

E e n v e r s c h i l tussen de methode T e r B o r g die v a n M a u r e r is dat de vraag naar alternatieven n a d r u k k e l i j k w o r d t gesteld. H e t verborgene w o r d t gezocht. E r w o r d e n alternatieven gezocht v o o r

"wat er w e l staat" en er w o r d t niet gericht gezocht naar het alternatief dat de eigen ideologie v o o r s c h r i j f t . H e t is van groot b e l a n g dat er analyses v a n b o e k e n w o r d e n g e m a a k t d i e als voorbeeld d i e n e n o f dat er veel "reflexieve" literatuur v e r s c h i j n t w a a r i n r o l p a t r o n e n , c u l t u u r b e p a a l d e elementen, mensbeelden, natuurbeelden e.d. i n schoolboeken aan de orde w o r d e n gesteld.

Ik meen dat er alle reden is o m leerlingen i n z u l k onderzoek te b e t r e k k e n . T e r v e r d u i d e l i j k i n g v e r m e l d i k enkele citaten u i t de voorstellen v a n de W E B i n de discussienota V W O ( W E B 1985).

1. B i o l o g i e als wetenschap.

L e e r l i n g e n dienen i n staat te z i j n z i c h een m e n i n g te v o r m e n over de w i j z e waarop biologie als wetenschap w o r d t beoefend;

daarbij i n a a n m e r k i n g nemend dat enerzijds wetenschap en technologie i n v l o e d op i n d i v i d u en samenleving uitoefenen en dat anderzijds ook wetenschap en technologie door de s a m e n - l e v i n g w o r d e n b e ï n v l o e d .

2. L e e r l i n g e n hekennen biologische aspecten i n een maatschap- p e l i j k e situatie en k u n n e n positieve en negatieve elementen hieraan onderscheiden; mede daardoor k u n n e n z i j gemotiveerd een standpunt bepalen en beslissingen nemen over het eigen gedrag.

3. L e e r l i n g e n k u n n e n op grond van biologische feiten en theo- r i e ë n een m e n i n g v o r m e n over p r o b l e m e n met biologische aspecten.

(13)

D e gestelde vragen uit de methode T e r B o r g z i j n globaal; met name z a l i n een o n d e r z o e k s - o f onderwijssituatie w a a r i n een s c h o o l b o e k w o r d t geanalyseerd behoefte k u n n e n ontstaan aan a a n v u l l e n d e m a n i e r e n o m op het spoor v a n a l t e r n a t i e v e n te k o m e n . D e w e r k v o r m e n zoals die b i n n e n w a a r d e n v o r m e n d o n d e r - w i j s g e b r u i k e l i j k z i j n , k u n n e n d a n goede diensten b e w i j z e n . Z u l k e w e r k w i j z e n z i j n net als de vragen te baseren op de d i - verse deelprocessen van w a a r d e v o r m i n g .

B i j de analyse v i a de o n t w i k k e l d e methode, is T e r B o r g op het p r o b l e e m gestuit dat de specifieke vraagstelling er soms toe d w i n g t o m het op basis van de twee eerste vragen geselecteerde m a t e r i a a l eerst aan een n a d e r e b e w e r k i n g te o n d e r w e r p e n . W a n n e e r a l l e e n bepaalde v e r m o e d e n s p o s t v a t t e n , d i e z o n d e r a a n v u l l e n d onderzoek niet k u n n e n w o r d e n bevestigd, zal m e n de verzamelde uitspraken moeten doornemen aan de hand v a n een aantal te o n t w i k k e l e n c r i t e r i a . D i e c r i t e r i a zullen w o r d e n o n t - leend aan de vraagstelling. M a u r e r wijst ook op het p r o b l e e m dat het onderzoek i n eerste instantie soms niet meer dan h y - pothesen o p l e v e r t , ze geeft echter geen andere oplossing dan de stelling dat dan nader onderzoek n o d i g is. D e s p e c i f i c a t i e m e - thode die i n het hier bedoelde onderzoek w e r d toegepast bestond u i t het t o e k e n n e n v a n een g e d i f f e r e n t i e e r d e w a a r d e r i n g aan t e k s t e l e m e n t e n die met de specifieke vraagstelling i n v e r b a n d k o n d e n w o r d e n gebracht. Deze waarderingen werden dan gesom- meerd o m tot een eindoordeel te k o m e n . B i j v o o r b e e l d , de vraag of een bepaalde tekst bewust afstandelijk is geschreven o m een bepaald effect te bereiken leidde tot het opstellen van een lijst van a a n w i j z i n g e n voor a l o f niet afstandelijk taalgebruik. V e r - volgens w e r d de mate v a n a f s t a n d e l i j k h e i d gewaardeerd (b.v.

met een c i j f e r ) en tenslotte w e r d een k w a n t i t a t i e v e analyse gemaakt van de bedoelde tekst. T e r illustratie van deze s p e c i f i - catiemethode moge het volgende voorbeeld dienen: O m te k u n n e n analyseren o f bepaalde uitspraken uit een tekst een relatie met een bepaalde l e e f t i j d s g r o e p i m p l i c e r e n ( i n het kader van de eerdergenoemde hypothese) heeft T e r B o r g c r i t e r i a opgesteld. H i j hanteerde daarbij de volgende stelling als uitgangspunt:

"Hoe meer i d e n t i f i c a t i e m o g e l i j k h e d e n de beoogde lezer geboden w o r d e n r o n d o m bepaalde i n f o r m a t i e , des te meer is het de opzet van de auteurs de beoogde lezer b i j deze i n f o r m a t i e te betrek- k e n . H e t z i j n immers de auteurs die bepalen hoe de i n f o r m a t i e

(14)

gepresenteerd wordt. B l i j k b a a r achten z i j deze i n f o r m a t i e v a n toepassing op de beoogde lezer, de puber."

D e c r i t e r i a z i j n onderverdeeld i n : I. ervaringsgerichte c r i t e r i a en

II. c r i t e r i a met b e t r e k k i n g tot het w o o r d g e b r u i k .

B i n n e n deze o n d e r v e r d e l i n g z i j n de c r i t e r i a gerangschikt naar de mate w a a r o p z i j een relatie tussen bepaalde i n f o r m a t i e en de beoogde l e z e r , zeer o n w a a r s c h i j n l i j k tot zeer w a a r s c h i j n l i j k m a k e n . M . a . w . : de c r i t e r i a z i j n gerangschikt naar de aard v a n h u n geleverde a a n w i j z i n g over bovenstaande relatie, v a r i ë r e n d van zeer negatief (—) tot zeer p o s i t i e f (++).

D e c r i t e r i a z i j n : (Per c r i t e r i u m staat tussen haakjes aangegeven w e l k e a a n w i j z i n g er g e l e v e r d w o r d t o v e r de r e l a t i e met de beoogde lezer.)

I. Ervaringsgerichte criteria:

1. ( - - ) H e t inspelen o p / v e r w i j z e n n a a r / e r v a r i n g e n v a n een andere l e e f t i j d s g r o e p , (b.v.: 'In welk beroep is a l c o h o l g e b r u i k o n - v e r a n t w o o r d ? ' )

2. ( - ) H e t niet inspelen op e r v a r i n g e n / een theoretische v e r h a n - d e l i n g geven, (b.v.: 'Wat is de functie van de maag?')

3. (+)Het i n s p e l e n o p , niet aan een bepaalde l e e f t i j d s g r o e p gebonden, ervaringen, (b.v.: 'Waaraan herkent met een t w e e - l i n g ? ' )

4. (++)Het inspelen op ervaringen welke gebonden z i j n aan de l e e f t i j d s g r o e p v a n de beoogde lezer (b.v.: ' H o e v e e l k c a l . v e r b r u i k je als je naar school fiets?')

II. Criteria met betrekking tot het woordgebruik:

1. ( - - ) H e t e x p l i c i e t vermelden van een andere leeftijdsgroep dan die van de beoogde lezer, (b.v.: ' D e baby heeft...') 2. ( - ) A l g e m e e n a f s t a n d e l i j k w o o r d g e b r u i k (b.v.: m e n , het,

i e m a n d ) . H e t g e b r u i k van e n k e l v o u d i g generalisaties (b.v.:

de m a n , de g e b r u i k e r ) .

3. (+)Algemeen aansprekend w o o r d g e b r u i k (b.v.: w i j , onze). H e t e x p l i c i e t vermelden van de leeftijdsgroep 'de puber'.

4. (++)Direct, tot de beoogde lezer gericht w o o r d g e b r u i k , (b.v.:

j i j , j o u w ) .

O p deze w i j z e w e r d e n b i j v o o r b e e l d uitspraken over het o n d e r - w e r p v o e d i n g onderzocht. D a a r b i j bleek dat u i t s p r a k e n m.b.t.

g e b r u i k v a n a l c o h o l , drugs en r o o k w a r e n i m p l i c e r e n dat de l e e r l i n g e n voor w i e de tekst bestemd is verondersteld w o r d e n deze g e n o t m i d d e l e n niet te g e b r u i k e n , b.v. omdat een relatie

(15)

gelegd w o r d t met mensen die een beroep uitoefenen ( c r i t e r i u m I - 1). D o o r de m i d d e l e n niet met de l e e f t i j d s g r o e p waartoe de leerling behoort maar met volwassenen te v e r b i n d e n negeren de auteurs een bestaande w e r k e l i j k h e i d . Dat is een keuze op g r o n d van een niet g e ë x p l i c i t e e r d e n o r m .

8. Evaluatie

H e t l i j k t erop dat een combinatie v a n de methode van T e r B o r g met die van M a u r e r , i n een a f h a n k e l i j k van de vraagstelling te s p e c i f i c e r e n vorm ( k w a n t i t a t i e f en k w a l i t a t i e f ) , perspectieven opent voor tekstanalyse. Wanneer we de methode van T e r B o r g beoordelen aan de hand van de eerder genoemde c r i t e r i a , k a n m . i . geconstateerd w o r d e n dat de methode geen hoog b e g r i p s - niveau vereist, dat de toepassing ervan tijdsintensief is en dat de methode waardenverhelderend is. A f g e z i e n v a n de vraag o f het ü b e r h a u p t m o g e l i j k zal b l i j k e n een analysemethode te o n t - werpen die snel tot resultaten voert, is er dus nog het nodige w e r k aan de w i n k e l o m aan het probleem v a n de snelheid wat te doen. D e methode zal nog op meerdere vraagstellingen moeten w o r d e n toegepast en g e ë v a l u e e r d en v e r b e t e r d , alvorens een algemene b r u i k b a a r h e i d k a n w o r d e n g e c l a i m d . V o o r de lezer w e l l i c h t een s t i m u l a n s er mee aan de slag te gaan. H e t zou overigens z i n v o l k u n n e n z i j n ook b i j andere v a k d i d a c t i e k e n o f disciplines te rade te gaan. E r z i j n v a k k e n die v e r t r o u w d z i j n met tekstanalyse. Z o suggereerde een student dat taalkundige analyse van woordsoorten die b i j v o o r k e u r g e b r u i k t w o r d e n voor w a a r d e - a a n d u i d i n g e n , w e l l i c h t g e b r u i k t zou k u n n e n w o r d e n b i j het genereren van alternatieven. A l s voorbeeld noemde h i j het v e r v a n g e n v a n b i j v o e g l i j k e n a a m w o o r d e n door andere o m te z i e n wat er d a n met de betekenis v a n de z i n g e b e u r t . E e n a r t i k e l over de o n t w i k k e l i n g van een v a k d i d a c t i e k voor leeson- d e r w i j s ( L e n t z , 1977) toont parallellen met de i n d i t a r t i k e l aan de orde gestelde problematiek. Wellicht dat ook i n de a n t h r o p o - logie, filosofie en theologie methoden o f elementen v a n m e t h o - den voorhanden z i j n die b r u i k b a a r b l i j k e n voor een verantwoorde en methodische analyse van schoolboeken.

(16)

Literatuur

B o r g , A . ter (1986) Muggeziften of olifanten jagen. Een analyse op verborgen waarden en normen in biologieboeken voor het middelbaar onderwijs. Doctoraalscriptie D i d a c t i e k v a n de B i o l o g i e , R . U . G r o n i n g e n .

Busche, E . , B . M a r q u u a r d t & M . M a u r e r (1978) Natur in der Schule. Kritik und Alternativen zum Biologieunterricht, R o w o h l t S a c h b u c h .

B u y s , P . (1983) Juf, wat doet hij nou? Wat schoolboeken zoal zeggen en niet zeggen over de achtergronden van menselijk gedrag. Doctoraalscriptie D i d a c t i e k v a n de B i o l o g i e , R . U . G r o n i n g e n .

C i n g e l , N . A . v . d . (1986) O v e r kennis en macht, Vakblad voor Biologen, 66, 15, 305-310.

C i n g e l , N . A . v . d . (1984) K i e z e n en delen. O v e r morele o n t w i k k e - l i n g en w a a r d e n v o r m i n g i n het voortgezet o n d e r w i j s m.b.t.

de natuurwetenschappen. In: A . W . M u s s c h e n g a (red.) Onder- wijs in de natuurwetenschappen en morele vorming. Baarn:

T e n H a v e , 220-240.

C i n g e l , N . A . v . d . (1986) A n d e r e ethologie o f ethologie anders, NV ON-maandblad, 11, 11, 9 - 1 5 .

C i n g e l , N . A . v . d . (1986) Waarden en N o r m e n . C r i t e r i a voor s c h o o l - boekenkeuze volgens de pedagogische invalshoek, Bulletin voor het Onderwijs in de Biologie.

D i j k s t r a , M . Over het ideologiebegrip van Anja Hiddings. S c r i p t i e W. en S. (ongep.).

G i l b e r t , R . (1984) The impotent image. Reflection of ideology in the secondary school curriculum, T h e F a l m e r Press.

G o m m e r , H . (1983) De Erfelijkheid van geestelijke eigenschappen bij de mens, behandeld in schoolboeken. D o c t o r a a l s c r i p t i e D i d a c t i e k v a n de B i o l o g i e , R . U . G r o n i n g e n .

H i d d i n g a , A . (1981) Ideologie en milieuproblematiek in schoolboe- ken. B i o l o g i e en S a m e n l e v i n g , R . U . L e i d e n .

J u n g w i r t h , E . (1983) O u t s p o k e n a n d h i d d e n ideologies i n science education a n d their i m p l i c a t i o n s f o r science teacher t r a i n i n g . Preservice and inservice training of science teachers.

P h i l a d e l p h i a : Balaban Intern. Science Services, 4 3 - 5 0 .

L e n t z , H . & J . Randse (1977) D e o n t w i k k e l i n g v a n een v a k d i d a c - tiek leesonderwijs voor 12-16 j a r i g e n aan de l e r a r e n o p l e i - d i n g , Pedagogische Studiën, 54, 4, 143-153.

Referenties

GERELATEERDE DOCUMENTEN

laagconjunctuur de groei van het aantal zzp’ers in de werkende beroepsbevolking verklaart. Verder is er ook gekeken naar de verschillen in geslacht. Bij de regressie OLS 5 met

freedom to change his religion or belief, and freedom, either alone or in community with others and in public or private, to manifest his religion or belief in teaching,

The starting point for the exploration of judgemental attitudes in pastoral care within spiritual counselling to women living positively with HIV/AIDS was the presupposition that

Mainly based on the changes that the first wave of the coronavirus pandemic brought about for student life, it is expected that the results will show that social networks,

Based on the interviews with seventeen partners of the three regional projects, seven themes for addressing cross-sector collaboration were identified, namely (1) creating a feeling

The data required to do this was the passive drag values for the swimmer at various swim velocities, together with the active drag force value for the individual at their

The research has been conducted in MEBV, which is the European headquarters for Medrad. The company is the global market leader of the diagnostic imaging and

It is the only journal that publishes exclusively articles on malaria and, as such, it aims to bring together knowledge from the different specialties involved in this very broad