Bushuis Bibliotheek
WORDT NIET UITGE END
6
''GEDREVEN DOOR DE
WIND''
Een studie naar de windsurfgemeenschap in Tarifa en de
ontrafeling van het vrijheidsideaal van de windsurfers
Door Ilja Beudel en Otto van Limburg Stirum
SCR 6466
Doctoraalscriptie ter afsluiting van de Vrije Opleiding Visuele Antropologie aan de Universiteit van Amsterdam
Scriptie begeleider: Jojada Verrips
Videodocumentaire begeleider: Rob Boonzajer Flaes Amsterdam, maart 1999
Ilja Beudel en Otto van Limburg Stirum W.G. Plein 13
Voorwoord
Deze scriptie is onderdeel van een afstudeerproject voor de vrije opleiding Visuele Antropologie aan de Universiteit van Amsterdam. Het audio-visuele deel is een
videodocumentaire genaamd 'Gedreven door de Wind' (26' min.). Beiden werkstukken zijn door ons gezamelijk gemaakt.
Graag zouden wij op deze plek een aantal mensen bedanken met wiens hulp de scriptie en de documentaire tot stand zijn gekomen:
Onze ouders voor hun (financiele) steun. Met name tijdens de onderzoeksperiode en de opnamedagen was hun hulp onontbeerlijk.
Henk en Montserrat Post voor hun gastvrijheid tijdens ons verblijf in Tarifa. Zij hebben ons in contact gebracht met verschillende (windsurfende) vrienden van hen en zij hebben ons gewezen op recente ontwikkelingen in Tarifa en in de windsurfsport en -industrie.
Klaus Maier, Jutta Böhm, Stephane Etienne, Nicole Boronat en Ramses Landman, de hoofdpersonen van de documentaire, voor hun tijd, geduld en openheid. En natuurlijk alle andere informanten.
Stichting Beeldspraak, voor de hulp bij het maken van de documentaire. Zij hebben ons bijgestaan met apparatuur, montagetijd en montage-adviezen.
Hilbert Kamphuisen, voor de on-line montage. Hij heeft ons de mogelijkheid geboden de documentaire op een technisch hoge kwaliteit af te werken.
Jojada Verrips en Rob Boonzajer Flaes, onze begeleiders. Gedurende de gehele periode van het voltooien van onze studie stonden zij altijd weer klaar voor ons en bleven geïnteresseerd in ons project.
De rode pennen van Marieke van Twilllert en Petra Boers hebben ons geholpen met het redigeren van de tekst en het verbeteren van onze schrijfstijl.
De volgende personen voor hun bijdrage: Sam Simons, Jan van de Berg, Pieter Vonck, Elmar, de heer van 't Hooft en Luc.
Als laatste denken we aan de liefdevolle oppassen voor onze dochter Daan, waardoor wij op gezette tijden konden doorschrijven en onze studie hebben kunnen afronden.
INHOUDSOPGAVE
Proloog ... i
Inleiding. . . I Een beknopte uitleg en geschiedenis van het windsurfen ... 1
Hoofdstuk I DE SETTING ... 4
1.1 De Straat', ligging van Tarifa en heersende weersomstandigheden ... " ... "." ... ' 1.2 'Couleur locale' .. "" ... " ... " .... "." ... " .. " .... " ... " ... " ... " .... " ... """ ... " ... " ... " ... (
1.3 De windsurfindustrie in Tarifa .. " .. " ... " ... " ... " .... " ... "" .. " ... " ... " ... " ... ·
Hoofdstuk II ONDERZOEKSPOPULATIE EN VIDEODOCUMENTAIRE ... 9
2.1 Windsurfers in Tarifa (winter ' 9 5 / ' 9 6 ) " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " . " " " " " " " " " " " " " " " " " " . c 2.2 Videodocumentaire ... " ... " ... " .... " ... "." ... "" .. " .. " ... " ... " .. "."." ... "" ... ". l' Hoofdstuk UI THEORIE"."" .... "" .. "."" ... """"""""" .. " ... ".""." ... """ .. "" ... """ ... 16
3 .1 Inleiding" ... " .. """ .. " ... "." ... "" .. "" ... " .. "" ... """" .... " .. "" ... """." ... "" ... "" .. " ... " .. 11
3.2 Theoretische kaders voor een etnografische benadering"""""""""""""""""""""""""""""""""""""" H 3.2.1 De windsurfers benaderd als gemeenschap"""""""".""""""""""""""""""""""""""""""""".!( 3.2.2 De antropologie en sociologie van het reizen " " " " " " " " . " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " . " " 1 5 3.2.3 Sociaal-theoretische benadering van vrijetijdsbesteding ... "" ... " .. " ... " ... " ... "." ... 2~
3.3 De rituele functies van vrijetijdsbesteding ... "."."" ... " .... "." ... " .... " ... " .. "" ... " .. " .. "" ... " .. " ... 2" Hoofdstuk IV DE EINDELOZE ZOMER, sociale aspecten van het reisgedrag van de windsurfers ... 27
4.1 Inleiding ... " ... "" .... "."."."" .... "." ... " ... " .. " .. " ... " ... " ... ".2~ 4.2 De wijze van vervoer ... " ... "." ... " .... " .... " .. " ... " ... " ... " ... " ... "" ... " ... "." ... 2~
4.3 De wijze van verblijf" ... "."" .... """ ... " ... " ... " ... " ... " ... " .. " .... 3:
4.3.1 De camping ... " ... " .... " ... "." ... " ... " ... " ... " .. " ... 3:
4.3.2 Het huren van een appartement ofhotelkamer""""""""""""""""""""""".""""""""""""""""3'1 4.3.3 Wildkamperen ... " .. " ... " .... " ... " .... " ... " ... " .... " ... " ... "" ... " .... " .. 3'1 4.4 De reisroute van de windsurfer """""""."""""""""""".""".""""""""""""""""""""""""""""""""".3~ 4.4.1 Informatiewinning .. " ... " ... " ... "" .. " ... " ... " ... " ... " ... 3t 4.4.2 Exotische en authentieke windsurf-'spots' """"""""""""""""""""""""""""""""""""""""""31 4.4.3 De 'surtàri' ... " ... " ... " ... 3S 4.5 De duur van de reis " " " . " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " " . " . " " " . " " . " " . " " " " . " " " " " " " " " . " . " " " " " " " " " " " . 4 2 4.6 Conclusie ... " ... " ... " ... " ... " ... ".4'1 Hoofdstuk V WINDSURFEN, sociale aspecten van het windsurfen ... 49
5.1 Inleiding ... " ... " ... " ... 49 5.2 Uiterlijke kenmerken ... " ... " ... " ... " ... 49 5.2.1 'Tribal markings' ... 49 5.2.2 'Coupe soleil' " .. """""".""""""""""""""."""""".""""""" .. """."".""""""".""".""""""""""50 5.2.3 Logo's en merknamen.""""""."""""""""""""""""."""""""""""""""""""""."""".""""""".51 5.2.4 Zeilnummers ... " .... " ... 52 5.3 Kennis en vaardigheid ... " ... " ... " ... 53 5.3.1 Materiaalkennis enjargon."."""."".""""""""""""."""""""""""""""".""."".""""."""" .. ".""54
5.3.3 'Spots' ... 60
5.4 Prestatie en 'performance' op het water. ... " ... " ... " ... " .... ".61 5 .5 'Allround watermen' ... " ... " ... " ... 65 5.6 Fanatisme ... 67 5.6.1 Devotie en opofferingsgezindheid ... " ... " ... " ... " ... 67 5.6.2 Verslaving ... 69 5.6.3 'Hang loose' .. " ... " ... "." ... " ... 71 5.7 Conclusie ... 72
Hoofdstuk VI DE ONTRAFELING VAN HET VRIJHEIDSIDEAAL, rituele functies van het windsurfen en reizen en escapisme van de windsurfers ... 7 4 6.1 Inleiding ... 74
6.2 Rituele functies van reizen en windsurfen ... " ... " ... " ... " ... " ... 74
6.3 Escapisme ... " ... 79
6.4 Conclusie ... 83
Hoofdstuk VII CONCLUSIE, de beantwoording van onze vragen en de onderzoeksresultaten in een maatschappelijke context geplaatst. ... 85
7.1 Terug naar het begin: Er was eens ... "" ... " ... "." ... " ... " ... 85
7.2 Onderzoeksresultaten (samenvatting) ... 85
7.3 Het vrijheidsideaal als alternatieve ideologie ... " ... 87
7.4 Aanbevelingen ... 88
LITERATUURLIJST ... 90
APPENDIX 1 ... 94
Persoonsgegevens en beknopte life-histories van geciteerde informanten op alfabetische volgorde ... " ... 94
APPENDIX 2 ...
97
Summary ... " ...
91
APPENDIX 3 ... 98
Proloog
Er was eens .. " ver weg van hier een land waar men geen tijd kende. Een tropisch
paradijs, dat bestond uit een oneindige aaneenschakeling van uitgestrekte baaien. Zilverwit
zand omzoomd door palmbomen, waaronder schaars geklede sproof9esfiguren loom wachten
op een magisch natuurfenomeen. Om er te komen hoef je niet veel te doen. Integendeel, je
moet er veel voor laten en diep in gedachten verzonken de toverspreuk eindeloos herhalen:
"there 's no place like far away from home, there 's no place like far away from home .... " Dan
plotseling word je gegrepen, mee gesleurd en je arriveert in deze parallelle dimensie, waar
iedereen Euro-engels spreekt en de scepter gezwaaid wordt door Neptunus en Aeolus. Deze
goden bepalen het levensritme in dit land zonder zorgen. Op hun goddelijke grillen deinen
hun volgelingen mee in bont beplakte voertuigen en dan, hangend aan nog bontere vleugels,
scherend over de zilte bergen van de zee. Is het een sprookje? Is het een droom? Is het een
aards paradijs?
Inleiding
Wij hebben een groep mensen onderzocht die hun hele leven hebben ingericht rondom één bezigheid: windsurfen. Dramatisch gezegd leven zij voor het windsurfen en windsurfen zij om te leven. Windsurfers zijn over de hele wereld te vinden, al zijn de beoefenaars meestal afkomstig uit het rijke westen. De in de proloog geschetste
sprookjesachtige situatie is ontleend aan het ideaalbeeld dat onder de windsurfers leeft en in 'vakbladen' en andere surf media continu wordt uitgemolken: de eindeloze vakantie, met als hoogste doel het zoeken naar de perfecte windsurfdag.
Het veldwerk voor deze scriptie hebben wij gedaan tijdens de winter van 1995/'96 in Tarifa, zuid Spanje. Tarifa ligt in de Straat van Gibraltar en staat bekend als hét windsurfparadijs van Europa. De windsurfers die wij hebben onderzocht zijn allemaal weg van 'thuis'. Ze zijn in Tarifa om te windsurfen en de meesten van hen verblijven daar voor langere periodes. Velen vestigen zich niet en blijven onderweg. Het reizen en het windsurfen zijn daarom in grote mate bepalend voor de leefwijze van onze
onderzoekspopulatie. Kortom, ze delen twee waarneembare bezigheden: windsurfen en reizen.
Windsurfen is voor onze onderzoekspopulatie méér dan een bezigheid, de leden ervan noemen zichzelf 'windsurfer' en herkennen anderen als zodanig. Voor een buitenstaander zijn ze duidelijk herkenbaar als groep en de windsurfers profileren en onderscheiden zichzelf ook als zodanig. Windsurfers zijn echter tijdelijk bij elkaar op ver-schillende plaatsen als gevolg van hun reisgedrag. Tarifa is wat dat betreft een inwissel-bare plek.
Tijdens ons veldwerk was het daardoor moeilijk om een duidelijke afbakening te maken van onze onderzoekspopulatie en de groep die ze vormen. Bovendien was het ons van tevoren duidelijk geworden dat de windsurfers zeer individualistisch ingesteld zijn, wat het onderzoek naar de windsurfers als groep bemoeilijkte. Nu was het juist om deze redenen dat wij geïnteresseerd waren in dit fenomeen. Wij zagen in de windsurfer een moderne anarchistische escapist, die, gebruikmakend van bepaalde westerse
verworvenheden, zoals individualisme, zichzelf wist te onttrekken aan andere, ongewenste verworvenheden van diezelfde samenleving. Maar wat zijn dan die ongewenste verworvenheden? Wat zijn de motivaties van de windsurfers achter hun keuze voor een leven voor de wind?
Wij wilden onderzoek doen naar de windsurfers als gemeenschap. Omdat de windsurfers zich als groep onderscheiden denken wij collectieve normen en waarden te kunnen afleiden uit hun sociale interactie en persoonlijke motivaties voor hun leefwijze. Ons streven is om, aan de hand van relevante theorieën en eerder gedane onderzoeken van verschillende auteurs, een etnografie van de windsurfers te geven als zijnde een gemeenschap. Vervolgens willen we het ideaal van de windsurfers, zoals het in de proloog is geschetst, ontrafelen als utopisch vrijheidsideaal en in verband brengen met hun belangrijkste bezigheden.
Na een beknopte beschrijving van de windsurfsport in het algemeen zullen we in Hoofdstuk I de plaats van ons onderzoek, Tarifa, in kaart brengen. Hoofdstuk II
behandelt de onderzoekspopulatie en de videodocumentaire" Gedreven door de Wind". Dit is ook het moment waarop we de lezer aanraden de documentaire te bekijken, daar het een portret is van een aantal windsurfers in Tarifa. In Hoofdstuk III lichten we het gebruik van onze onderzoeksinstrumenten toe en bespreken we het theoretisch kader waarin we onze bevindingen kunnen plaatsen. Hoofdstuk IV en V bevatten de etnografie van de windsurfgemeenschap, die wij hebben onderverdeeld naar de twee belangrijkste bezigheden van de windsurfer, respectievelijk het reizen en het windsurfen. In Hoofdstuk VI bespreken we de rituele functies die aan hun bezigheden kunnen worden
toegeschreven en lichten we het gedrag van de windsurfer toe als escapistisch. Hiermee trachten we inzicht te krijgen in het utopisch vrijheidsideaal van de windsurfer.
Een beknopte uitleg en geschiedenis van het windsurfen
Windsurfen is een watersport en de windsurfplank valt voor de wet onder de kleine zeilende vaartuigen. Het grootste verschil met de meeste andere kleine zeilende
vaartuigen is dat de besturing van de windsurfplank geschiedt door de verplaatsing van het gewicht van de windsurfer op de plank en door de verplaatsing van de tuigage ten opzichte van de plank. De windsurfplank is dus niet voorzien van een roer, zoals gebruikelijk bij andere (zeilende) vaartuigen. De verbinding tussen plank en tuigage is derhalve flexibel en het is aan de windsurfer om de plank en het tuigage in balans te houden en zodoende de vaarrichting te bepalen.
De originele Windsurfer® Besturingsprincipe
Sinds de uitvinding van de eerste 'zeilplank' in 1969, in het engels ook letterlijk
sai/-board, is er veel veranderd. 'Windsurfer' is de in Nederland ingeburgerde naam voor de
beoefenaar van de sport windsurfen, maar eigenlijk is het de eerste gepatenteerde merknaam van de uit Amerika overgewaaide 'deur' (bijnaam voor dit product ontleend aan zijn vorm, gewicht en onhandelbaarheid). Deze plank woog ruim 21 kilo en de tuigage deed daar weinig voor onder. De houten giek en mastvoet waren behoorlijk buigzaam en zogen zich vol water. Het zeil was van zwaar doek gemaakt dat water opnam en had een inefficiënte, veranderlijke bolling. De plank zwabberde nogal door te
weinig lengte-stijfheid en ze vervormde bovendien onder invloed van de zon. De
overlevering wil dat een aantal golfsurfers zich verveelde wanneer er geen branding was en voor de lol experimenteerde met het aanbrengen van zeilen op hun golfsurfplanken. Na enige aanpassingen ontstond de conventionele 'windsurfer' die als recreatief vaartuig op de markt werd gebracht. Het succes van de 'windsurfer' werd mede mogelijk gemaakt door nieuwe materialen en productietechnieken. In een korte tijd was in principe voor iedereen een goedkoop vaartuig voor- handen. Vanaf het prille begin is de marketing ervan gebaseerd op het sun, sea, sand and sex image. Dit imago wordt gedeeltelijk ont-leend aan de exotische en vrije levensstijl van de golfsurfer en is bovendien een bekend verkoopconcept in de toeristenindustrie, die sinds het bestaan van de zeilplank handig inspeelt op de populariteit van het ding zelf en de beeldvorming eromheen.
De snel groeiende populariteit van het windsurfen zorgde voor een snelle ont-wikkeling van een geheel gespecialiseerde windsurfmarkt. Er werden
wedstrijdorganisaties opgericht en nieuwe merken en verenigingen schoten als paddestoelen uit de grond. Deze ontwikkeling zorgde voor een verschrikkelijk snelle 'evolutie' van het windsurfen. De eerste wedstrijden werden gevaren op een Olympische driehoeksbaan en bestonden uit 'eenheidsklassementen' van de paar bestaande merken. Op ditzelfde materiaal werden na enkele jaren free-style of hot-dog
wed-De Olympische baan zoals deze tijdens
V
surfwedstrijden gezeild wordt. de baan wordt linksom genomen,
ruime wind
bakboord
stuurboord
alle merktekens
laat men aan
bakboord liggen
De Olympische driehoeksbaan
- - - - / s t a r t
Hot-dog truc: salto door de giek
strijden gevaren, waarbij het erom ging al varend allerlei acrobatische toeren uit te halen. De technologische verbetering van het materiaal ging zo vlug dat deze wedstrijdvormen al snel beperkt en oubollig werden gevonden. Er ontstonden
ver-schillende disciplines, aangepast aan de nieuwe mogelijkheden van het materiaal en de groeiende technische vaardigheid van de beoefenaars. Ter illustratie: er zijn nu 7 officiële wedstrijdvormen, waarvan er 3 zijn opgenomen in het toonaangevende wereldbeker-circuit. Alleen al voor het onderdeel Wave-performance heeft de gemiddelde deelnemer de keuze uit minimaal 3 planken met een gewicht van maximaal 5 kilo per stuk en 9 ver-schillende bijpassende tuigages. In de verver-schillende onderdelen van het materiaal zijn aluminium en kunststoffen als kevlar en carbonfibre verwerkt op wijzen die ontleend zijn aan de vliegtuigbouw. Een zeilplank die vroeger compleet verkrijgbaar was voor nog geen 1000 gulden hangt in een museum en voor de moderne variant moet je al snel het vijfvoudige neerleggen. Het is dan wel mogelijk om met plank en al salto's en dergelijke te springen (zie foto hieronder) in plaats van een salto door de giek heen springen terwijl de plank rustig doorvaart als hot-dog truc. Bovendien is het officiële wereldsnelheids-record voor zeilende vaartuigen aangescherpt tot 92,3 kilometer per uur! Het oudste snelheidsrecord voor zeilende vaartuigen dat niet door een windsurfplank werd behaald was ruim 41 kilometer per uur, is meer dan 15 jaar oud en staat op naam van een speci-ale catamaran die maar over één boeg kon varen (dat wil zeggen: ze kon maar één kant op varen en moest daarna terug worden gesleept).
Hoofdstuk 1
DE SETTING
1.1
'De Straat', ligging van Tarifa en heersende weersomstandigheden
De stad Tarifa ligt op de meest zuidelijke punt van het Europese vasteland in de Straat van Gibraltar. Op dit punt is de Straat op zijn smalst. De kust van Marokko verrijst aan de overkant op nog geen 20 kilometer afstand. Meteorologen en geofysici hebben nog geen sluitende verklaring gevonden voor het feit dat het er zo goed als altijd waait. Maar dat het er waait en niet zo'n klein beetje ook, is de reden waarom het al meer dan 12 jaar bekend staat als het Europese windsurfparadijs .
. De honderden windturbines die op de bergruggen rondom Tarifa zijn geplaatst getuigen van windzekerheid. Statistieken over windkracht en -richting hangen in vele strandtenten en surfwinkels. Toch is het weer in de Straat alles behalve stabiel. Omstan-digheden kunnen in een mum van tijd geheel omslaan. Ondanks zulke verrassingen kunnen de weersomstandigheden rondom Tarifa ingedeeld worden naar seizoenen, waarin bepaalde omstandigheden overheersen.
Het winterseizoen loopt ongeveer van oktober tot mei en wordt gekenmerkt door storingen op de Atlantische Oceaan. Deze storingen veroorzaken een westenwind die
Poniente wordt genoemd. De Poniente is vrij wisselvallig qua windkracht, maar brengt wel een behoorlijke golfslag de Straat binnen. Golfhoogtes in de branding van 2 tot 4 meter zijn niet uitzonderlijk in deze periode.
De zomer, die van juni tot september loopt, wordt overheerst door
hogedrukgebieden boven het Middellandse Zee gebied. Hierdoor ontstaat een zeer harde en constante oostenwind: de Levante. De Levante kan meer dan een maand aanhouden. Hij wakkert langzaam aan vanaf ongeveer windkracht 4 à 5, kent toppen van windkracht 10 à 11 gedurende hele weken en zwakt dan weer af.
De populairste windsurfstranden liggen ten westen van Tarifa. De kust wordt gekenmerkt door verschillende baaien, die onderbroken worden door kapen. De baaien hebben allemaal één of meer stranden, waarlangs verschillende windsurf-spots liggen. Al naar gelang de weersomstandigheden worden die spots uitgekozen door de windsurfers die volgens hen op dat moment de beste windsurfcondities bieden. Overal langs de kust
tot aan Cadiz zijn baaien en stranden waar men kan windsurfen, maar ten gevolge van de toename van de windsnelheden en -zekerheid in de Straat liggen de meest bevaren windsurf-spots tussen Tarifa en Cabo de Trafalgar.
Links: Kaart van het Iberische schiereiland. Het donkere gedeelte is onder uitvergroot.
Onder: De Straat van Gibraltar. Links bovenin (1): Cabo de Trafalgar. Midden (2): Tarifa.
Ten noord-oosten van Tarifa ligt de baai van Algeciras, waaraan o.a. Gibraltar gelegen is. Het vasteland ten zuiden van de Straat is het noorden van Marokko, met links Tanger en rechts Ceuta.
(Meer details zijn in de tekst te vinden of in een atlas.)
1.2
'Couleur locale'
Het gebied rondom Tarifa en de stad zelf kennen een lange geschiedenis van veroveringen, belegeringen en wisselingen van overheersers. Moorse, Romeinse en Europese invloeden zijn verweven in het hedendaagse uiterlijk van de stad en haar omgeving. Ook nu nog is de ligging van de stad oorzaak van exploitatie en conflicten. Zo strijden energiebedrijven, militairen, project- ontwikkelaars en milieubeschermers om stukken grond. Een strijd die het uiterlijk en de economie van het stadje drastisch kan veranderen en waar de bevolking zeer bij betrokken is. Een andere strijd wordt geleverd tussen de kustwacht en haar twee grootste vijanden: drugssmokkelaars en Afrikanen die naar Europa proberen te vluchten. De grootste invloed sinds het verdwijnen van het regime van Franco was echter de 'ontdekking' van Tarifa door de windsurfers. De voornaamste bron van inkomsten was vroeger de visserij en (officieel niet erkend) smokkel. Het achterland is te ruig voor ontginning of het is in het bezit van
stierenfokkerijen of geconfisqueerd door defensie. De windsurfers waren de oorzaak van het ontstaan van een specifieke vorm van toeristenindustrie, geheel toegespitst op de behoeften en de budgetten van deze nieuwe invasiemacht. Helaas moet men nu con-stateren dat slechts weinig autochtone Tarifenas meegeprofiteerd hebben van deze plotselinge groei. De kloof tussen Tarifenas en windsurfers manifesteert zich op verschil-lende wijzen. Door de achteruitgang van de visserij tegenover het succes van de
windsurfondernemers zijn de Tarifaanse vissers de armste bevolkingsgroep in de stad geworden. De jaarlijkse stroom rijke windsurftoeristen wekt regelmatig afgunst op bij dit deel van de bevolking. Daarbij komt dat deze rijke, grote, blonde groep alleengaande bezoekers een grote aantrekkingskracht had op het huwbare, vrouwelijke deel van de plaatselijke bevolking. Behalve jaloezie ontstond hierdoor ook een moreel conflict tussen de streng katholieke bevolking en de losbandige windsurfers. Het gevolg hiervan is geweest dat de windsurfer de reputatie heeft gekregen van onbetrouwbare, promiscuë indringer. Slechts enkele Tarifaanse middenstanders en de gemeentelijke instanties hebben geprofiteerd van de windsurfontwikkelingen. Van integratie is dus nauwelijks sprake, terwijl deze ontwikkelingen het uiterlijk van de stad en de samenstelling van haar inwoners drastisch hebben veranderd. De vele kleurige voorgevels van de surf-winkels zijn bepalend voor het uiterlijk van een groot aantal hoofdwegen en ook de
kleding van de bevolking wordt bepaald door de surfmode, niet alleen omdat er weinig anders te koop is, maar ook omdat de armere, niet surfende en voornamelijk jongere Tarifenas deze mode overnemen en dragen als status- symbool.
1.3
De windsurfindustrie in Tarifa
De windsurf-industrie en met name de windsurftoeristenindustrie heeft zijn top al jaren geleden gekend. De teruggang in inkomsten en aspirant-windsurfers begon al meer dan zeven jaar geleden volgens één van de marktleiders op het gebied van surfmode. De oprichter van het concern "Chiemsee" was een van onze informanten en hij gaf ons zijn visie op het verloop van deze ontwikkelingen. Hij constateerde dat zowel de markt als de materialen en de gebruikers te ver zijn doorgespecialiseerd. Hiermee heeft de industrie zichzelf en ook de doelgroep verkleind. Te dure materialen, te dure productiemethoden, te weinig inzetbaar onder wisselende weersomstandigheden, te hoge eisen aan het niveau van de windsurfers, hebben ervoor gezorgd dat de 'massa' het surfen de rug heeft toegekeerd. Vele bedrijven compenseren hun teruglopende inkomsten door kledinglijnen van eigen merk aan de man te brengen bij niet-surfende doelgroepen.
Deze teruggang wordt ook in Tarifa gevoeld. Vele van de windsurfwinkels waren in een heuse overlevingsstrijd verwikkeld gedurende de periode van ons onderzoek. Hun grootste zorg was of zij de zomer zouden halen en zo ja, of die zomer de gewenste en hoognodige omzet zou brengen. De winkelpanden die in aanbouw waren, waren geen van alle nieuwe windsurfzaken, maar veelal 'snuisterijen'winkels, gericht op een ander soort toeristen, die interesse en geld hebben voor keramiek, sieraden, prenten en souvenirs.
Hoofdstuk 2
ONDERZOEKSPOPULATIE EN VIDEODOCUMENTAIRE
2.1
Windsurfers in Tarifa (winter '95/'96)
Van de windsurfgemeenschap, zoals die aanwezig was tijdens ons veldwerk, hebben wij 58 personen gesproken. Onder deze informanten bevonden zich 9 niet-windsurfers. Zij waren echter wel beroepsmatig of emotioneel verbonden met de windsurfers. Van onze 58 informanten waren er 9 van het vrouwelijk geslacht. We hebben met 9 wind-surfers (waarvan 3 windsurfsters) interviews gehouden, die gedeeltelijk life-history-achtig waren en gedeeltelijk over hun motivaties en opvattingen handelden. De inter-views staan op cassette en/of video en hebben een gemiddelde lengte van een uur. Deze windsurfers waren onze belangrijkste informanten. Met 6 anderen, waaronder ook enkele niet-windsurfers, hebben we meerdere malen lange gesprekken gevoerd over onderwer-pen die ons op dat moment bezighielden. Deze gesprekken en onze contacten met de rest van onze informanten, zijn, wanneer niet op video vastgelegd, verwerkt in onze aantekeningen en observaties en waren van willekeurige lengte.
Op één Argentijn na kwamen al deze mensen uit westerse landen; Duitsland was het sterkst vertegenwoordigd: 16 van de 58. 11 windsurfers kwamen uit Nederland, 10 uit Groot Britannië. Verder spraken we met 6 Spaanse windsurfers, 5 Franse, 3 Deense, 2 Zweedse en 2 Kroatische windsurfers. Eén windsurfer kwam uit de Verenigde Staten en één uit Australië. De leeftijd lag tussen de 20 en 40 jaar*.
Ons werd door belangstellenden vaak de vraag gesteld of we een soort common
de-nominator konden geven van de windsurfer. Met enige voorkennis en een grote slag om
de arm, kwam ons antwoord neer op het volgende: "Het zijn allemaal wat oudere jonge-ren uit de nieuwe middenklasse die opgevoed zijn onder een naoorlogs arbeidsethos in het rijke Westen. Uit onvrede met onder andere materialisme en prestatiedwang
ontvluchten ze collectief de dominante ideologie door in de marges (letterlijk in dit geval)
* Onder Appendix 1 is een beknopte beschrijving van de levensloop van de in deze scriptie geciteerde
een alternatieve leefwijze na te streven." Het was echter niet onze bedoeling onderzoek te doen naar de sociaal-economische achtergrond van onze onderzoekspopulatie, met name omdat die voor ons onderzoek niet relevant is. Onze uitspraak is dan ook
gebaseerd op vooronderstellingen en gegevens uit de life-histories van onze informanten en de klassetypering die in de door ons gebruikte literatuur wordt toegepast*.
Om grip te krijgen op verschillen tussen de windsurfers in Tarifa wilden we ze indelen in categorieën. In eerste instantie deelden we ze in naar leefomstandigheden. Deze etic classificatie kozen we vanwege de zichtbaarheid. De manier waarop de windsurfers in Tarifa verblijven en hoe zij zich bezighouden met de sport heeft namelijk consequenties voor hun mobiliteit en sociale contacten. De herkenbaarheid en de verifieerbaarheid van deze criteria leverden drie hoofdcategorieën op: echte windsurfers (A), windsurf-toeristen (B) en niet-windsurfers (C).
Het grootste deel van ons onderzoek is gericht op de categorie windsurfers die het windsurfen als wijze -en reden- van bestaan hebben verkozen. Deze categorie noemen wij echte windsurfers (A). De echte windsurfers zijn onder te verdelen in drie
soorten: locals (1), professionals (2) en windsurfers die het grootste deel van het jaar op reis zijn (3). Locals (Al) komen al meerdere jaren voor langere tijd naar Tarifa of zijn hier zelfs gaan werken en wonen om niet meer terug te hoeven naar 'thuis'. Pro-fessicmals (A2) zijn windsurfers die door beoefening van de sport hun brood verdie-nen**. Zij kunnen echter ook local zijn als zij Tarifa als 'thuisbasis' hebben.
Windsurfers die het hele jaar op reis zijn (A3) zwerven de kusten af op zoek naar nieuwe windsurfstekken en bekende spots, zoals Tarifa. Zij kunnen ook tot de locals en\of professionals behoren.
Tegenover deze categorie staat de windsurftoerist (B): de windsurfer die slechts een enkele keer per jaar een paar weken gaat windsurfen. Hiervoor organiseert hij een vakantie naar een willekeurige, maar wel windzekere plek. Tijdens ons onderzoek was er één korte periode van een week waarin windsurftoeristen in groten getale naar Tarifa
* De middenklasse is volgens verschillende onderzoeken bepalend (geweest) voor een groot aantal
ontwikkelin-gen die de westerse samenleving gemaakt hebben tot wat zij is. Zo is in vrijwel alle literatuur betreffende toe-risme en vrijetijdsbesteding de onderzoekspopulatie getypeerd als behorende tot de middenklasse. Zie Hoofdstuk III, 3.2.
**Nota Bene, in het volgende schema zijn onder echte windsurfers, professionals (Al) ook de windsurfers opgenomen die werkzaam zijn in de windsurfindustrie en ofwindsurfcommercie.
kwamen. De rest van de winter waren de campings en het andere logies praktisch leeg. De windsurfers die wij op de camping troffen verbleven over het algemeen voor een beperkte periode op de camping. Zij organiseerden hun dagelijkse bezigheden tezamen en mengden zich nauwelijks met mensen buiten de camping. Ondanks het feit dat zij allemaal over vervoer beschikten concentreerden zij ook hun windsurfactiviteiten om de camping.
De categorie niet-windsurfers (C) bestaat uit personen die de sport niet
beoefenen, maar wel deel uitmaken van de windsurfgemeenschap. Hun verbondenheid ermee bestaat uit beroepsmatige activiteiten of het hebben van een relatie met een windsurfer/ster. Voor sommigen van hen betekent dit dat zij zich hebben moeten vestigen in Tarifa (Cl
=
niet-windsurfer-local) en/of hun brood verdienen met de windsurfsport (C2=
niet-w.s.-prof.) of hun partner het gehele jaar vergezellen op de windsurfreis (C3). Op basis daarvan kunnen wij deze niet-windsurfers indelen naar dezelfde subcategorieën op basis van dezelfde criteria als de echte windsurfers.Als we deze criteria toepassen op onze 58 informanten komen we tot een
-scliemal:i
scne inaëlinçrva n-11enTri--ae
aoorons
~;reg even c-ater:rorTeerr(zre- scti-emia---hieronder). Na enige tijd echter bleken er meer overlappingen mogelijk dan bijvoorbeeld de professional (A2) die het grootste deel van het jaar op reis (A3) is en Tarifa als thuis basis (Al) heeft, dus een echte windsurfer die in alle drie de subcategorieën valt (Al/2/3: zie schema, Stephane en Nicole). Deze combinatie van criteria valt nog in onze schematische voorstelling te plaatsen, maar op basis van latere gegevens werd het schema steeds minder houdbaar. Met de volgende voorbeelden zullen wij dit illustreren:
Eén van de wijzen van verblijf, die het vrijheidsideaal dat de windsurfers nastreven zeer dicht benadert en geassocieerd kan worden met de echte windsurfer die het grootste deel van het jaar op reis is (A3), is het wildkamperen met een kam-peerauto. Hierover zullen we later nog uitweiden (zie Hoofdstuk 4). Tijdens de korte periode waarin Tarifa bevolkt werd door een grote stroom windsurftoeristen (B), nam ook het aantal wildkampeerders toe. Wij vroegen ons af of wij deze wildkampeerders als subcategorie konden beschouwen van de windsurftoeristen als soort van 'wilde windsurftoeristen'. Het was echter moeilijk hen te onderscheiden van de locals en de windsurfers die het hele jaar op reis zijn en die ook aan wildkamperen met de kampeerauto doen. Ook bleek dat bij nadere kennismaking, een windsurfer die we in
eerste instantie als echte windsufer hadden geclassificeerd op basis van
leefomstandigheid (wildkamperen en veel contact met andere echte windsurfers), een windsurftoerist te zijn (zie schema, Gero). Hij had nooit eerder op een plank gestaan, maar was op reis voor onbepaalde tijd. Zo kwam hij in Tarifa terecht, waar hij op de wildkampeerplaatsen een aantal echte windsurfers leerde kennen. Hij kon een
windsurfuitrusting lenen en ging vol enthousiasme oefenen. Gero besloot echter na vier maanden weer verder te trekken. Zijn 'windsurfer zijn' was daarmee ten einde.
Een vergelijkbaar classificatie probleem ontstond toen wij ontdekten dat er onder de campinggasten, door ons geclassifiseerd als windsurftoeristen, personen waren die het hele jaar op reis zijn of zelfs professionals waren. Moesten wij hen nu
classifiseren als 'toeristische-echte windsurfers' (zie schema: Katrien, Judith en Mar-tin en Hoofdstuk IV, 4.2, 4.3.1)?
Ook de zeven Hollanders die als professionals naar Tarifa kwamen (zie schema: zeven Hollanders), kregen in de ogen van andere professionals en locals de status van windsurftoerist. Dit kwam voornamelijk door hun houding ten opzichte van het windsurfen en het reizen (zie Hoofdstuk IV, 4.2, 4.3.2)
Naam Nat. Cat. A Cat. C
1 2 3 1 2
Allan GB.
GB.
LEGENDA:
Ben Nat. = nationaliteit
Bjorn Du" Cat. Al =echte windsurfer, local
Bob GB. Cat A2
=
echte windsurfer, profesionaBoris Du. Cat. A3
=
echte windsurfer, het hele j:Drasj!_l_a Kro. op reis
Elli Du. Cat. B 1 =windsurftoerist, verblijf op
Elmar Sp .. camping , in hotel of appartement
Erik Cat. B2 = windsurftoerist, wildkampcr Cat. C 1
=
niet windsurfer, localGerman Cat. C2 = niet windsurfer, professional
Gero Cat. C3
=
niet windsurfer, op reisHänz en
-
=
eerste categoriseringvriend
-
=
categorisering bij nader inzHenk Zeven Hollanders
Homebo Fr. James GB. Jesus S. Joch en Du. Joëll GB. Judith Du. Jutta Du. Kath GB. Katrien Du. Klaus Mario Mark Martin Du. Martin Du. Chiemsee Matt GB. Michael Du. Mirko Miquel GB. Nicole Onno Paul Pierre Pieter Ramses Reinar Rick Robert Fr. Stephane Fr. Ted GB
Onze etic indeling van de windsurfers in verschillende categorieën strookt dus niet met de werkelijkheid. De vele grens- en overlappingsgevallen, zoals hierboven
beschreven, kunnen namelijk niet afgedaan worden als uitzonderingen op een regel. Gedurende ons veldwerk werd duidelijk dat de windsurfers onderling andere en vooral meer criteria hanteren en wel op opportunistische wijze. Deze emic criteria, die nog uitgebreid behandeld zullen worden, maakten dat personen door ons geclassifiseerd als behorende tot een bepaalde categorie door de windsurfers onderling tot een andere of tot meerdere of wisselende categorieën gerekend worden. Ons schema was echter bruikbaar bij het achterhalen van bepaalde emic criteria juist omdat het ons attendeerde
op dergelijke verschillen. Deze waren voor ons aanleiding tot observaties en gesprekken, die verduidelijkend waren voor de 'werkelijke' samenstelling van de windsurfpopulatie in Tarifa. We kunnen dan niet meer spreken van een indeling naar categorieën, maar eerder van een gemeenschapsstructuur, waarin verschillende criteria leiden tot seg-mentatie van en identiteitsvorming binnen de windsurfgemeenschap. (zie Hoofdstuk III)
2.2
Videodocumentaire
Een belangrijk onderdeel van ons afstudeer project was het maken van een video-documentaire. Hiervoor hebben we gedurende anderhalve maand een vijftal windsurfers gevolgd tijdens hun dagelijkse bezigheden in Tarifa. Ze zijn allemaal te classificeren als echte windsurfers, maar verschillen op vele punten van elkaar. Vooral verschillen in leeftijd, herkomst, levensonderhoud, verblijf en levensinstelling waren voor ons redenen om juist hen te kiezen. Uiteindelijk is in de montage een portret ontstaan dat een globaal beeld verschaft van het leven van de 'harde kern' van de windsurfgemeenschap. Ze vertellen hoe en waarom ze als windsurfers leven. Onze suggestie aan de lezer is om de documentaire te bekijken alvorens de scriptie verder te lezen, omdat het een levendig beeld geeft van een gedeelte van onze onderzoekspopulatie en wat hen zoal bezighoudt.
Hoestekst:
'GEDREVEN DOOR DE WIND'
Een documentaire van Ilja Beudel en Otto van Limburg Stirum.
Een passie voor windsurfen, dat hebben de hoofdpersonen uit 'Gedreven door de Wind' gemeen. Voor hen is het windsurfen méér dan een snelle hobby. Het vormt de spil van hun bestaan. Alles staat in dienst van de wind, de zee en de golven. Ze trekken van de ene 'hot spot' naar de andere, zoals het Spaanse windsurfparadijs Tarifa in de Straat van Gibraltar.
In deze documentaire vertellen vijf windsurfers over hun zwervend bestaan. Een Duits stel woont het grootste gedeelte van het jaar in een omgebouwde vrachtwagen
langs de stranden van Tarifa en gaat een paar keer per jaar naar Duitsland om geld te verdienen. Twee Fransen hebben gekozen voor een professionele windsurfcarrière en hebben in Tarifa hun basis en een jonge Fries werkt hard om professioneel te worden. Ze vertellen over hun motivatie om hun 'thuis' te verlaten en hun leven in te richten naar hun grootste passie, windsurfen.
Hoofdstuk 3
THEORIE
3.1
Inleiding
Onze scriptie valt uiteen in twee gedeeltes. In hoofdstukken IV en V geven wij een etnografie van de windsurfers in Tarifa, met als doel inzicht te krijgen in de gedeelde normen en waarden en de sociale verhoudingen tussen de windsurfers. In hoofdstuk VI analyseren we het vrijheidsideaal dat de windsurfers nastreven. Voor het etnografische gedeelte hebben we een onderzoeksinstrument gebruikt dat wij als eerste zullen
introduceren en verantwoorden. Daarna behandelen we een tweetal theoretische
invalshoeken die wij relevant vinden in verband met de belangrijkste bezigheden van de windsurfers. De laatste paragraaf bevat onze belangrijkste theoretische crux om het vrijheidsideaal en het gedrag van de windsurfers te analyseren.
3.2
Theoretische kaders voor een etnografische benadering
3.2.1 De windsurfers benaderd als gemeenschap
Voor ons onderzoek naar gemeenschappelijke normen en waarden van de
windsurfers voorzagen wij enkele problemen. Al eerder noemden wij de windsurfers indi-vidualistisch en karakteriseerden wij hun groepsverband als uitermate los vanwege hun reisgedrag en vrijheidsideaal. Hierdoor was het in eerste instantie moeilijk om een afbakening van onze onderzoekspopulatie te maken en als gevolg daarvan leek het nog problematischer om gemeenschappelijke aspecten van de windsurfers te onderzoeken. Om toch onderzoek te kunnen doen naar gemeenschappelijke fenomenen hebben wij het bestaan van een 'windsurfgemeenschap' voorondersteld.
In de theorie van A.P. Cohen (1987) over "symbol, segment and boundary" vonden wij een bruikbaar onderzoeksinstrument om de windsurfers als gemeenschap te
benaderen*. Cohen behandelt identiteit niet als een statisch gegeven maar als een sociaal proces dat op verschillende niveaus tot een andere invulling van identiteit kan leiden. Simpel gezegd komt zijn theorie hierop neer: Symbols zijn markeringen die staan voor een bepaalde afbakening van identiteit. De betekenis die aan de markering wordt gegeven is echter flexibel evenals de afbakening zelf. Over die betekenis en afbakening wordt door de eilandbewoners onderling onderhandeld. Cohen noemt dat een
opportunistische en actieve manier van identiteitsvorming. Hierdoor is het mogelijk om tegelijkertijd van zowel gemeenschappelijke als ook individuele identiteiten gebruik te maken zonder dat dat 'wrijft'.
Een voor ons zeer illustratief voorbeeld is het volgende: Cohen haalt aan hoe be-langrijk 'Being Whalsa' is voor de eilandbevolking. De betekenis van 'Being Whalsa' geeft een min of meer geautoriseerde markering aan van de buitengrens, oftewel de
boundary. Een grens die voor iedere buitenstaander acceptabel en begrijpelijk is
vanwege het geografische feit dat Whalsay een eiland is. Veel belangrijker echter is de betekenis die de eilanders er zelf aan geven omdat zij daarmee kunnen bepalen wie of wat 'Less Whalsa' is. Dit symbol bepaalt dus niet alleen de boundary naar de rest van de wereld, maar wordt tegelijkertijd gebruikt in de onderhandeling over de betekenis van
'Being Whalsa' voor de eilandbewoners zelf. De eilandbewoners onderling kunnen binnen
deze boundary verschillende individuele en groepsidentiteiten aanspreken. Cohen spreekt dan over segments: mensen die zich binnen de eilandgemeenschap
onderscheiden, bijvoorbeeld als komende uit een bepaald dorp, behorende tot een be-paalde vloot of reder, zich beroepend op afkomst of op een specifieke vaardigheid:
The 'community' as a conscience collective thus manages a tricky balancing act: of collectivity and individuality, of similarity and difference, of the simple mask adorning the complex face. I have presented the dichotomy in analytica! terms as one between form and meaning in symbol and structure. 1 think that Whalsay people themselves would see the distinction as between 'public' and 'private'. Part of their triumph is to reconcile the two. As distinct dimensions of
* In het specifieke geval dat Cohen onderzocht, gaat het om de bevolking van Whalsay, één van de Shetland
eilanden, die haar identiteit en authenticiteit probeert te behouden in een snel veranderende en moderniserendc wereld. Het flexibele en opportunistische gebruik van identiteit en loyaliteit door die bevolking is volgens Cohen de reden van het succes van de eilandbewoners in hun strijd tegen de problemen die de modernisering van het eiland met zich meebrengt zonder dat die modernisering tegen wordt gehouden.
thought and behaviour they are complementary, rather than opposed, to each other. (p.201)
Wij denken dat Cohen's theorie geschikt is om enigszins greep te krijgen op onze ogenschijnlijk oppervlakkige en vluchtige 'gemeenschap'. Zijn benadering van een gemeenschap maakt onderlinge verbondenheid op grond van economische en ver-wantschapsbanden (werk en familie) of vestiging ondergeschikt aan een functionele ana-lyse van gedeelde normen en waarden en van persoonlijke en collectieve identiteiten aan de hand van symbolen en de emic betekenissen die daaraan worden toegekend.
De eerder genoemde analyse van 'Being Whalsa' zouden wij kunnen toepassen op 'het windsurfer zijn'. De buitengrens van 'het windsurfer zijn' is niet geografisch, maar wordt bepaald door hun karakteristieke bezigheden en is net zo herkenbaar voor de bui-tenstaander als die van het eiland Whalsay. De term gebruiken de windsurfers om zichzelf te beschrijven en anderen te beoordelen. Voor de windsurfers onderling is, zoals we nog zullen aantonen, deze buitengrens of boundary slechts een heel magere
weergave van wat het 'windsurfer zijn' werkelijk inhoudt, of wat voor hèn de buitengrens bepaalt. Dit heeft conform de vergelijking met 'Being Whalsa' te maken met de emic bepaling van de buitengrens en alle mogelijke interne variaties en verschillen. Cohen zegt hierover:
The ethos of 'being Whalsa' on which the simplified collective identity is based provides the frame of reference within which people strive to make the much more complex internal definitions; and, in turn, the manner in which they for-mulate these internal evaluations, and the consequences of such judgements, inform the perception and expression of the community's self-image (ibid p. 201).
Het 'windsurfer zijn' zou de verwoording van de collectieve identiteit van onze onderzoekspopulatie kunnen zijn. De emic betekenis van dit symbol verschaft aan de windsurfers een referentiekader, een sociale ethiek, waarmee zij onderlinge verschillen weten te accepteren en waarderen en een gemeenschappelijke identiteit in stand houden.
Voor de bepaling van de symbolen die voor de windsurfers een rol spelen in hun individuele en gemeenschappelijke identiteitsvorming zullen we uitgaan van hun twee
belangrijkste bezigheden: windsurfen en reizen. Verschillende aspecten van het reizen en het windsurfen zullen we als symbols benaderen. Door de verificatie van deze door ons gekozen symbolen denken wij inzicht te krijgen in het normen- en waardensysteem van de windsurfgemeenschap. Door observaties en analyses van het actieve proces van iden-titeitsvorming hopen wij te achterhalen wie wel en wie '/ess' windsurfer is en individuele identiteiten en segmenten binnen de 'gemeenschap' te kunnen onderscheiden.
3.2.2 De antropologie en sociologie van het reizen
Vanaf de jaren zeventig is er sprake van een hernieuwde interesse voor toerisme binnen de sociologie en antropologie. De vele onderzoeken van de afgelopen decennia zijn vooral gericht op de motivaties van toeristen om op reis of met vakantie te gaan en op de functie van toerisme in de moderne samenleving. De hieronder beschreven typen toeristen worden reizigers genoemd en verschillen met toeristen door hun motivaties om op reis te gaan.
Erik Cohen (1972) deed zijn onderzoek in de jaren zeventig in Europa. Hij typeert een viertal verschillende soorten toeristen, waarvan twee geïnstitutionaliseerde en twee niet-geïnstitutionaliseerde soorten. De groep geïnstitutionaliseerde toeristen is te ver-delen in de georganiseerde massatoerist en de individuele massatoerist. Voor deze soorten toeristen ontbreken in Tarifa de gewenste accommodaties. Wij zijn dit type toerist dan ook niet tegengekomen en zullen ze verder buiten beschouwing laten.
Bij de typering van de niet-geïnstitutionaliseerde toerist onderscheidt Cohen de
ex-p/orer en de drifter. De explorer is een voorzichtige avonturier; hij stippelt zelf zijn reis
uit maar zoekt wel vertrouwde en comfortabele logies, eten en transport. De drifter neemt de meeste risico's; met een beperkt budget heeft hij het minste contact met de bestaande toeristenindustrie. Hij heeft een flexibel reisplan en is niet gebonden aan bepaalde tijdschema's. De drifter wordt door Cohen omschreven als een vrijwillige zwer-ver afkomstig uit de midden of hogere klasse met een neiging tot escapisme (E. Cohen: 1973). Door te reizen ontsnapt de drifter aan de sociale druk van 'thuis' en kan hij legitiem genieten van de vrijheid.
Cohen noemde de exploreren in het bijzonder de drifter zeer gericht op drugs-gebruik en protesterend tegen het politieke klimaat dat heerste ten tijde van zijn onderzoek (de Vietnam oorlog). Hun expliciete vervreemding van 'thuis' (door bijvoor-beeld te gaan bedelen) en hun vlucht uit het comfortabele en georganiseerde leven was volgens hem een zoektocht naar een anarchistische en hedonische ervaring (ibid).
Legt Cohen de nadruk op de motivatie of de oorzaak voor het afwijkend gedrag van de drifter en explorer, Vogt (1976) en Riley (1988) beschrijven sociale processen tussen reizigers, respectievelijk wanderers en long term budget travelers. Dit zijn over het algemeen jonge, zwervende toeristen die de wereld rondtrekken met geen ander doel dan de reis op zich. Door de overeenkomstige manier van reizen wat betreft duur, route, vervoer en verblijf, worden waarderingen en afbakeningen gemaakt waardoor de
wanderer en de budget traveler zichzelf onderscheiden van andere typen toeristen.
Vogt deed zijn onderzoek in Europa in 1976. Persoonlijke groei en het bevredigen van individuele verlangens zijn volgens hem de belangrijkste motivaties van de
wande-rer. De overeenkomsten die hij ziet met de exploreren de drifter zijn voornamelijk
geba-seerd op de manier van reizen (buiten het platgetreden pad van de massatoerist) en niet op politieke of anti-maatschappelijke drijfveren. Voor de wanderer is reizen een manier om zichzelf en de wereld te leren kennen en is de onafhankelijkheid van thuis en het nemen van eigen beslissingen een onderdeel van persoonlijke groei. Hij behandelt de
wanderers dan ook niet als counterculture (zoals E. Cohen) maar als een groep toeristen
met een specifieke motivatie (Vogt, 1976, p.27).
Door deze benadering legt Vogt sociale processen bloot waardoor de individuele reiziger sociale erkenning en prestige kan vergaren. Die worden bepaald door de mate van onafhankelijkheid, zelfstandigheid en vrijheid in het nemen van beslissingen tijdens de reis. Bovendien geldt: hoe exotischer de reisbestemming en de manier van reizen, hoe hoger de status en het prestige van de wanderer.
Voor het uitwisselen van informatie en het ontmoeten van andere reizigers, verzamelen wanderers zich op bepaalde plekken. Deze gathering places worden beschreven in reisgidsen en zijn vaak een specifieke bar, een jeugdhotel, een park en dergelijke (ibid, p.36). Hier worden avonturen aan elkaar verteld, vriendschappen geslo-ten of tijdelijke reispartners gevonden. Bovendien kunnen ze juist op deze plaatsen hun status als wanderer voor zichzelf en elkaar bevestigen door de juiste avonturen aan
elkaar te vertellen, die erg gericht zijn op de mate van vrijheid, exotisme en au-thenticiteit (ibid).
Riley heeft haar onderzoek gedaan in de jaren tachtig in Azië, Australië en Nieuw Zeeland. Zij typeert de budget traveler nog meer dan Vogt als een type toerist die de 'veranderingen in de westerse cultuur weerspiegelt in zijn manier van reizen' (Riley, 1988, p.326). In de jaren tachtig zijn internationale afstanden verkleind, is het op reis gaan voor een langere periode genormaliseerd en is het een geaccepteerde manier om de 'vakantie' door te brengen. Ze stelt dan ook met nadruk dat de budget traveler geen
deviant meer is zoals de drifter. De onderlinge erkenning en waardering worden
vergaard door de manier van reizen. Statusverlenende reiservaringen zijn volgens Riley voor de budget trave/er "experiencing hardship, non touristic experiences and 'getting the best value"' (Riley, 1988, p.319-326).
Experiencing hardship is bijvoorbeeld reizen in een overvolle bus of het passeren
van een moeilijke grensovergang. Non touristic experiences zijn bijvoorbeeld een verblijf in een dorp waar weinig blanken komen of uitgenodigd worden door de locale bevolking voor festiviteiten. De budget-traveler is volgens Riley geobsedeerd bezig met de
budgetering van zijn reis. Ten eerste om op deze manier zo lang mogelijk te kunnen reizen. Ten tweede ziet hij zichzelf als reiziger en niet als toerist en wil hij niet meer betalen dan de locale bevolking. Hoe beter hij erin slaagt af te dingen, hoe hoger zijn status (getting the best value).
De drie verschillende analyses van de reiziger, zoals wij die hierboven hebben samengevat, vullen elkaar aan. Het onderzoek van Cohen concentreert zich op
individuele motivaties van de reiziger, die volgens hem zijn samen te vatten onder een neiging naar hedonistisch, anarchistisch escapisme. Vogt en Riley gaan ook uit van hedonistische motivaties van de reiziger, maar leggen de nadruk op sociale processen tussen reizigers, wat van de door hen onderzochte typen reizigers sociale categorieën maakt. Zij geven verschillende criteria aan die een rol spelen in die sociale processen.
Bij de beschrijving en de analyse van de windsurfgemeenschap willen wij
onderzoeken of de criteria en de typeringen uit deze onderzoeken toepasbaar zijn op het reisgedrag van de windsurfers. Wellicht kunnen wij vergelijkbare sociale processen
onderscheiden en overeenkomstige motivaties herleiden of attendeert het ons juist op verschillen.
3.2.3 Sociaal-theoretische benadering van vrijetijdsbesteding
Opmerkelijk aan de twee cruciale bezigheden van de windsurfers is dat ze normaal gesproken vallen onder vrijetijdsbestedingen. Wij kunnen ze als zodanig plaatsen in een algemeen theoretisch perspectief van vrijetijdsbesteding en zullen hierop teruggrijpen in de komende etnografische hoofdstukken wanneer dat relevant is.
Vrije tijd wordt beschouwd als tijd waarin men op zoek is naar genoegens. Vrijetijdsgedrag heeft over het algemeen een hedonistisch karakter (Goossens 1993, p.133) en is gebaseerd op het principle of pleasure. De sociaal psycholoog Deci (in
Goossens 1993, p.3) introduceert het begrip intrinsieke motivatie, een sleutelbegrip voor vrije tijd. Intrinsieke motivatie is gedrag dat geen andere beloning (plezier) geeft dan het gedrag zelf, bijvoorbeeld het spelen van een spel. (Extrinsieke motivatie is
bijvoorbeeld het willen winnen van een spel). Veel sociaal psychologen zijn het erover eens dat vrijetijdsbeleving een optimale ervaring is, maar dat de gevoelens die het oproept tijdelijk zijn. Csikszentmihalyi noemt deze tijdelijke gevoelens flow. Flow is het
helemaal opgaan in een activiteit, doordat men zich meester heeft gemaakt van de nodige vaardigheid (ibid, p.4).
This intense involvement is only possible when a person feels that the opportunities for action in the given activity (or challenges) are more or less in balance with his or her ability to respond to the opportunities (or skills). [."] A flow experience usually takes place when the activity provides a clear goal for the person to pursue. [".] A goal is necessary so that a person gets feedback to his or her actions, so that at any given moment they know whether the responses were appropriate to the challenges. Without a goal there cannot be a meaningfull feedback, and without knowing whether one is doing well or not it is very diffulcult to maintain involve-ment. It is important to realize, however, that the goal is not sought for itself; it is sought primarily because it makes the activity possible. (Csikszentmihalyi en Klei-ber, in Goossens 1993: p. 4)
In een onderzoek naar amateurisme heeft de socioloog Stebbins (in Goossens 1993: p. 4) aangetoond dat mensen niet alleen de flow najagen, maar ook andere persoonlijke
redenen kunnen hebben. Hij noemt zelf-verwezelijking, zelf-expressie, zelf-perceptie, zelf-bevrediging en recreatie belangrijke motivaties om een activiteit te ondernemen en vormen goals op zich. Vrije tijd hoeft dus niet alleen pure ontspanning of vermaak te
geven, maar kan ook een wenselijke persoonlijke ontwikkeling betekenen die leidt tot ontspanning. Hedonische genoegens kunnen dus zowel lichamelijke als geestelijke voldoening brengen.
Opvallend is dat deze sociaal-psychologische analyses zich beperken tot persoonlijke ervaringen en functies, terwijl iemand als MacCannel juist de nadruk legt op de sociale functies van vrijetijdsbesteding. Vrije tijd speelt tegenwoordig een belangrijke rol in het sociale verkeer van de westerse mens. Door de individualisering van de maatschappij en de toename van vrije tijd is vrijetijdsbesteding een sociaal-economisch verbruiksartikel geworden, dat identiteit- en statusverlenend is. De invulling ervan is belangrijk voor sociale interactie. In dit verband wordt gesproken van life-style. MacCannel definieert dit
begrip als volgt:
Life-style, a generic term for specific combinations of work and leisure, is replacing 'occupation' as the basis of social relationship formation, social status and social action. (MacCannell, 1976, p.7)
We denken dat de windsurfers daar idealiter nog een schep bovenop doen door te streven naar fulltime vrijetijdsbesteding, zoals dat in hun vrijheidsideaal naar voren
komt. We kunnen stellen dat zij in hun reizend en windsurfend bestaan liefst zo min mogelijk tijd aan werk en andere verplichtingen besteden, waardoor zij in hun combina-tie van werk en vrije tijd een omdraaiing verwezenlijken van wat gangbaar wordt geacht. Deze vergrotende trap van het begrip life-style denken wij te kunnen koppelen aan het
begrip subcultuur. Een subcultuur kan gedefinieerd worden als:
[Een] deel van een concrete maatschappij, dat in haar instituties, gebruiken, werk-tuigen, normen, waardensystemen, preferenties, behoeften, enz. wezenlijk verschilt van de heersende instituties enz., van de betreffende maatschappij als geheel. (R. Schwendter 1973: p. 13)
Afgezien van een wezenlijk verschil tussen een subcultuur en de maatschappij waarvan deze deel uitmaakt, moeten de leden van een subcultuur vele overeenkomsten vertonen
wat betreft hun fundamentele denkbeelden, vaardigheden, niet-biologisch bepaalde ge-dragswijzen en beschikbare werktuigen (ibid).
Wij denken dat bovengenoemde begrippen en definities bruikbaar zijn in het geval van de windsurfers. Wij vragen ons af welke rol sociaal-psychologische aspecten van vrijetijdsbesteding spelen in de windsurfgemeenschap en of die betrekking hebben op hun vrijheidsideaal. De definities van life-style en subcultuur denken we te kunnen gebruiken bij de verificatie van onze aanname dat de windsurfers een gemeenschap
*
vormen .
3.3
De rituele functies van vrijetijdsbesteding
In de literatuur over vrijetijdsbesteding in het algemeen en reizen en
sportbeoefening in het bijzonder, wordt gesproken over de rituele functies van die bezigheden. De rituele functies die aan vrijetijdsbesteding worden toegekend zijn te typeren als rites de passage. Rites de passage zijn onder te verdelen in twee types:
Those which accompany the passage of a person from one status to another, and those which mark recognized points in the passage of time. The former are life crisis rites and the latter calendrical rites, sometimes called rites of
intensification. [".] All 'rites de passage' consist of a sequence of three stages: separation from the old status, transition, and aggregation or entry to the new status." (Boissevain, 1986, p.4)
Riley typeert in haar artikel 'Road culture of international long-term budget
travelers' (1988, p.317) (rugzak)reizigers als jonge volwassenen op een breekpunt in
hun leven, die door middel van een lange reis het laatste ultieme gevoel van vrijheid wil-len ervaren voor zij zich gaan vestigen in het normale leven. Riley benadrukt dat hier sprake is van een life crisis rite. Bij terugkeer naar huis zullen zij hun nieuwe leven beginnen. In ander onderzoek naar toerisme wordt benadrukt dat seizoengebonden
* Nota Bene: Deze aanname staat in dienst van het achterhalen van de denkbeelden van de windsurfers, hun
reisgedrag als rite of intensification of calendrical rite wordt ervaren. Het is duidelijk dat toerisme en reizen beide soorten rite de passage kan omvatten.
Andere vormen van vrijetijdsbesteding dan reizen, zoals sportbeoefening kunnen gezien worden als onderbrekingen van de dagelijkse sleur. Tijdens de onderbreking zijn alle dagelijkse verhoudingen en verplichtingen weggevallen. Op de min of meer ritueel afgebakende plekken of rituele vrijplaatsen, die speciaal voor de sportbeoefening worden gecreërd, kan men zich tijdelijk in een andere wereld wanen. Deze tijdelijke
onderbreking geeft lucht aan de spanningen die in het dagelijkse leven worden
geaccumuleerd. De rituele functie van sport kan net als die van toerisme gezien worden als een rite of intensification of een calendrical rite.
Het 'nut' van rites de passage in de gevallen die wij besproken hebben is de
geritualiseerde vrijheid die bereikt wordt in de transitionele fase. Deze vrijheid maakt dat de reizigers uit de onderzoeken over toerisme hun gewenste ontwikkelingen door kunnen maken en dat in het geval van sportbeoefening de opgelopen spanningen uit het
dagelijkse leven kunnen worden verwerkt. De geritualiseerde wijze waarop dit kan ge-beuren, voorziet een samenleving van een 'veilige' manier om ongewenste en bedreigen-de ontwikkelingen in goebedreigen-de banen te leibedreigen-den.
Wij vragen ons af of het vrijheidsideaal van de windsurfers betrekking heeft op rituele functies die kunnen worden toegeschreven aan hun belangrijkste bezigheden en zo ja of de mate van verwezenlijking van dat ideaal afhankelijk is van ritueel verkregen vrijheden. Bovendien hebben we nog twee vragen betreffende het vrijheidsideaal. Ten eerste: welke rol speelt het vrijheidsideaal in sociale verhoudingen tussen de
windsurfers. En ten tweede: welke rol speelt het vrijheidsideaal in de motivaties van de windsurfers achter hun keuze voor het leven als windsurfer.
Hoofdstuk4
DE EINDELOZE ZOMER
sociale aspecten van het reisgedrag van de windsurfers
4.1
Inleiding
In 1966 kwam de documentaire-achtige speelfilm Endless Summer uit. In deze film
worden twee golfsurfers gevolgd tijdens een wereldreis die geheel in het teken staat van het bezoeken en ontdekken van de ideale golfsurfspots. Het is een verhaal zonder verleden of toekomst, de tijd lijkt stil te staan in de zomer. De twee surfers verplaatsen zich in allerlei auto's, zo lang ze maar geschikt zijn om hun planken te vervoeren. Ze surfen, feesten en hangen de beest uit. Op het strand slapen ze hun roes uit. Zodra er weer golven zijn gaan ze het water op. Ze ontmoeten andere surfers die hen meenemen naar bijzondere spots en winnen bij hen informatie in over waar de beste plekken zijn.
Ze leiden het vrije, onbekommerde en avontuurlijke leven van being on the road. In deze
film zijn vier kenmerken terug te vinden die overeenkomen met de besproken reistheo-rieën van Riley en Vogt (zie 3.2.2); de wijze van vervoer, de wijze van verblijf, de te volgen route en de reisduur. Deze kenmerken vormen de spil van de sociale processen van de reizigers. We zullen nagaan hoe de windsurfer sociale erkenning en prestige vergaart en deze sociale processen vergelijken met de besproken reizigerstypen.
4.2
De wijze van vervoer
Bijna alle windsurfers die wij hebben ontmoet hadden een vervoermiddel tot hun beschikking. Mobiliteit is belangrijk. Het bezitten van een transportmiddel dat de
windsurfer en zijn materiaal kan verplaatsen, bleek een essentieel onderdeel van de uit-rusting van een windsurfer. Hierin verschilt de windsurfer van de besproken
reizigerstypen, die gebruik maken van beschikbare vervoersmogelijkheden. In de meeste gevallen dient het voertuig tegelijkertijd als 'woning'. De meeste vervoermiddelen zijn tot camper omgebouwde busjes. De busjes zijn er in alle soorten en maten, één ding
Zelf ingebouwd busje Fabriekscamper
Klaus en Jutta (Duits, 30 en 40 jaar, zie ook videodocumentaire) reizen en wonen in een vrachtwagen. Hun omgebouwde vrachtwagen is met hout afgetimmerd, uitgerust met een keuken, een tafel en stoelen, een bed en kasten. Plantjes, gordijnen, foto's en schilderijen aan de wand maken de inrichting compleet. Bovendien delen ze hun truck met twee poezen. Achter de openslaande deuren aan de achterkant van de truck is een 'garage' met gereedschap en vooral windsurfmateriaal. De truck fungeert als een echt huis. Zij overnachten langs de stranden in het wild.
Klaus: Why I'm living in a truck? Because in a truck you have the whole world as your garden. Fora surfer it's nice to live right on the spot where he has his fun. And in a truck you can go with the wind.
Het klinkt alsof hij helemaal vrij is om te gaan en staan waar hij wil. Maar deze vrijheid is betrekkelijk, Klaus werkt namelijk elke dag in Tarifa in een zeilmakerij. Ondanks het feit dat ze zich min of meer hebben gevestigd in Tarifa bleven Klaus en Jutta in hun truck wonen. Hun motivatie om dit te doen is tweeledig. Enerzijds willen ze de vrijheid die het hun geeft niet opgeven, namelijk te gaan waar de wind is en te kunnen wonen op een windzekere plek. Maar anderzijds kunnen ze die vrijheid niet opgeven: hun manier van leven betekent dat ze het zich niet kunnen veroorloven om een huis te huren.
Voor Boris, een jonge Duitser, was het leven van Klaus en Jutta een ideaal. Maar hij koos toch voor een minder 'vrij' leven en pendelde in een personenauto tussen zijn huis in Duitsland en een appartement in Tarifa heen en weer omdat hij wilde studeren:
