Figuur 10: Impressie Vrijburcht Figuur 11: Locatie Vrijburcht
Bron: VLUGP, 2017 Bron: Blokplan.nl, 2017
Vrijburcht is een voorbeeld van collectief opdrachtgeverschap gelegen op IJburg. Het project viert dit jaar haar tienjarig bestaan. De planning van het project begon aan het begin van deze eeuw in 2003 waarna het in 2007 werd opgeleverd (VLUGP, 2017). Het idee van Vrijburcht is ontstaan in café Bern aan de Nieuwmarkt. De initiatiefnemers, waaronder architecten, kunstenaars en andere creatieven, hadden samen het idee gevat een plek te creëren waar men kon wonen en tegelijkertijd ruimte had om zichzelf creatief te uiten. Toen de gemeente
41 Amsterdam de kavels voor een CPO-project op Steigereiland vrijgaf heeft de bouwgroep, toen nog bestaand uit zes personen, zich hierop ingeschreven met haar eigen plan. Vanwege de waarde die het project zou kunnen hebben voor Steigereiland als geheel werd het uit meerdere projecten gekozen.
Op het moment dat men het plan indiende was de bouwgroep van zes personen gegroeid tot zo’n 160 personen. Er konden daardoor in theorie zo’n 100 woningen gerealiseerd worden. Toen eenmaal bekend werd hoeveel de woningen zouden gaan kosten haakte het merendeel van de bouwgroep echter af. De groep afvallers was zo groot dat er in theorie nog slechts 9 woningen gebouwd konden worden voor de bouwgroep zelf. Omdat de particulieren logischerwijs niet genoeg kapitaal hadden om te beginnen met de bouw, en te hopen dat er in de loop van de bouw kopers gevonden zouden worden, werd er gezocht naar financiers. Men ving bot bij banken die wel meedachten maar enkel een hypotheek wilden verstrekken mits er een bepaald percentage gegarandeerd verkocht werd. Uiteindelijk heeft een
samenwerking met een woningcorporatie uitkomst geboden. Doordat de woningcorporatie een garantie gaf dat de woningen die niet verkocht werden overgenomen zouden worden, kon de bouwgroep een hypotheek afsluiten (M. Vergunst, persoonlijke communicatie, 12 mei, 2017).
Na het opspuiten van steigereiland was de gemeente Amsterdam actief op zoek naar een bouwgroep die niet enkel woningen wilde realiseren, maar die ook enkele voorzieningen aan de compleet nieuwe wijk toe zou voegen. Het project Vrijburcht voldeed aan deze eis omdat er onder andere een theater, een café, werkruimten, ateliers en een kinderdagverblijf zouden komen. Het project telt in totaal 49 koopwoningen, 10 AMH-woningen (Amsterdamse
Middensegment Hypotheek) en 12 atelier/bedrijfswoningen (Casa Architecten, 2017). Deze woningen zijn allemaal van gemiddelde grootte. AMH-woningen zijn woningen met een relatief lage hypotheek, bedoeld om mensen die werk doen van maatschappelijk belang met een loon in het middensegment binnen de stad te behouden. Dit past binnen de slogan van het project “meer dan wonen achter de voordeur”. Naast een woonfunctie probeert stichting Vrijburcht zich namelijk maatschappelijk betrokken te tonen. Zo zijn er naast de verschillende voorzieningen voor de buurt ook 6 zorgflats voor mensen met een verstandelijke handicap in het gebouw aanwezig (Cohousing Projects, 2017).
Vrijburcht is gelegen aan de rand van Steigereiland en ligt aan het water. Het eiland is een onderdeel van IJburg in Amsterdam-Oost (Figuur 11). Net als bij Buiksloterham was er bij de realisatie van het project weinig, in dit geval geen, bebouwing in de omgeving waar rekening mee gehouden moest worden. Daardoor was er relatief veel vrijheid om te realiseren wat men in gedachten had. Een impressie van het plan is te zien op Figuur 10. Net als Blok0 is bij de bouw van Vrijburcht gebleken dat een bouwblok realiseren veel expertise vraagt. In het geval van Vrijburcht zaten er tussen de initiatiefnemers een aantal personen die vanuit hun werk (architectuur) over relatief veel voorkennis beschikten. Dit heeft grote voordelen opgeleverd bij de ontwikkeling van het project.
Openbare ruimte
Vrijburcht is zoals vermeld gelegen aan de rand van het kunstmatige eiland Steigereland in het Oosten van Amsterdam. Daardoor heeft het van zichzelf een weidse uitstraling. De bestrating rondom het gebouw is van goede kwaliteit en ligt er verzorgd bij. De
42 Figuur 12: Vooraanzicht Vrijburcht
Figuur 13: Jachthaventje Vrijburcht
43 materiaalkeuze is eenvoudig maar praktisch. Er is een parkeergarage in het gebouw
gerealiseerd waardoor er geen aanvullende parkeergelegenheid nodig is. De straat gaat over in een trottoir met dezelfde soort klinkers. Aan de voorzijde van het gebouw is een terras waar men over het water uit kan kijken of iets van het café kan consumeren. Tegenover het gebouw, aan de andere zijde van de weg is een stijger van vlonders aangelegd. De bestrating rondom het project kan van hoge kwaliteit genoemd worden.
Wat het eerste opvalt wanneer men vanuit zuidelijke richting het eiland op rijdt is het ‘papieren bootje’. Een kunstwerk dat door de bewoners van Vrijburcht is neergezet. Behalve het kunstwerk is er naast het gebouw speel- en zitgelegenheid gecreëerd. Het parkje voegt extra groen en recreatiemogelijkheid toe aan de openbare ruimte. De lantaarns rondom het gebouw zijn vooral functioneel te noemen. Behalve het parkje, het terras en de kade zijn er ook meerdere stijgers aangelegd. Zo is er een kanostijger en een kleine jachthaven aangelegd. Het jachthaventje is te zien op Figuur 13. Relatief beschikt Vrijburcht over een zeer hoge kwaliteit wat betreft de categorie ‘Objecten’.
Rondom het gebouw zijn er bomen geplant en zoals gezegd is er een parkje aanwezig. De grootste diversiteit aan planten is echter te vinden in de binnentuin van het project. Deze binnentuin is in een vroeg stadium aangelegd en ligt er goed onderhouden bij. De aanwezige groenvoorziening is van hoge kwaliteit, ondanks dat het meeste van dit groen enkel
toegankelijk is vanuit het gebouw zelf.
Het project wordt boven het groen gekenmerkt door haar kwaliteiten in de categorie ‘Water’, dit is duidelijk te zien op Figuur 12. Op de oostelijke kade na is er geen beschoeiing aanwezig, maar de kades staan vol met waterplanten. Deze zouden als natuurvriendelijk gezien kunnen worden. Ook helpen de hiervoor genoemde steigers en kades bij een connectie tussen het gebouw en het water waarmee het omringt wordt. De kwaliteit van de categorie ‘Water’ kan als zeer hoog bestempelt worden.
Het sociale element van de openbare ruimte tot slot, is eveneens zeer hoog. Verschillende elementen in de openbare ruimte van het project dragen bij aan de sociale cohesie in het gebouw. Zowel het parkje, de binnentuin, de steigers en terrassen zijn plekken waar men elkaar kan ontmoeten. Tijdens de observatie is dit ook meerdere malen zichtbaar geweest. 4.4 Blok0: Volume, complexiteit en particulier opdrachtgeverschap
Figuur 14: Impressie (voorzijde) Blok0
Bron: Boer, 2013
44 Figuur 15: Locatie Blok0
Bron: Blokplan.nl, 2017
Veruit het grootste project dat wordt onderzocht is Blok0. Net als Buiksloterham is Blok0 ontstaan als onderdeel van een grotere transformatie. In dit geval is dat de transformatie van de Houthavens. Ook hier gaat het om het omvormen van een industriegebied tot een woon- werkgebied. De Houthavens liggen aan het IJ en relatief dicht bij het centrum. In figuur 14 is een impressie van het project te zien. Het project begon als collectief opdrachtgeverschap en wordt ook zo gecategoriseerd door de gemeente Amsterdam (Gemeente Amsterdam, 2016). Blok0 staat symbool voor de veranderende bouwcultuur in Nederland die mede door de crisis is ingezet. Zo was het oorspronkelijke plan van de gemeente om het bouwblok in één keer te laten ontwikkelen door een projectontwikkelaar. Door de crisis kwam dit project echter niet van de grond. Blok0 moest de fysieke afscheiding worden van het Westelijk Havengebied en de woningen in de Houthavens, en het slagen van de gehele transformatie hing daarom mede af van dit blok. Omdat er door de financiële crisis geen geschikte ontwikkelaars gevonden konden worden in het traditionele segment, koos de gemeente er voor het blok ik stukken op te delen en de kavels aan particulier ontwikkelaars te verkopen. Door deze constructie
ontstond er een gemengde vorm van bouwen waarbij allerlei verschillende partijen, van architecten tot ontwikkelaars, tot toekomstige bewoners appartementen realiseerden (R. Schouten, persoonlijke communicatie, 31 mei, 2017). Bij de ontwikkeling zijn dus per bouwgroep verschillende methoden toegepast. Sommige blokken zijn door traditionele partijen ontwikkeld en direct verkocht. Bij andere hebben de toekomstige bewoners wel vanaf het eerste moment geïnvesteerd en meegedacht over de uitwerking. De verschillende bouwgroepen kunnen echter allemaal worden geschaard onder het collectief particulier opdrachtgeverschap.
Ondanks de opstartproblemen is het ‘superblok’ inmiddels wel volledig opgeleverd. Dit is voornamelijk te danken aan de koerswijziging van de gemeente. Door de investeringen van particulieren heeft men een stilstand van het gehele project kunnen voorkomen. Waar het project begon in 2012, werden de eerste bouwblokken opgeleverd in 2015. Dat jaar trokken ook de eerste bewoners in delen van het gebouw. De grootte van Blok0 is redelijk zeldzaam in het particulier opdrachtgeverschap. In totaal bestaat het project uit circa 250 woningen. Dit
45 zijn voornamelijk luxe appartementen die zich bevinden in het duurdere segment. Ook is er ruimte vrijgemaakt voor ateliers, kleine bedrijfsruimtes en studio’s (Stadsdeel West, 2017). Hoewel het particuliere partijen waren die hebben voorkomen dat het project vastliep, zijn in een later stadium traditionele bouwers weer bij de het project betrokken. Tijdens de
realisatie van het project liep men namelijk tegen financieringsproblemen aan. Hier hadden niet alle bouwgroepen last van, maar anderen moesten zich terugtrekken of delen van het project laten overnemen door traditionele ontwikkelaars. Dit heeft er toe geleid niet het gehele gebouw gezien kan worden als particulier opdrachtgeverschap en de invloed van burgers bij sommige bouwgroepen gering was (Boer, 2013).
De gemeente heeft van tevoren verschillende eisen gesteld aan de bouwgroepen die zich inschreven op het project. Ten eerste was de hoogte van belang omdat het een duidelijke afscheiding moest worden met het Westelijke havengebied. Ook werden er bepaalde architectonische eisen gesteld omdat het ging om een van de eyecatchers van het gebied. Daarnaast kreeg de gemeente subsidie vanuit Europa om de Houthavens duurzaam te maken. Dit resulteerde bijvoorbeeld in eisen voor isolatie en de eis dat de gebouwen moesten
worden aangesloten aan het stadswarmtenet. Daarbij moesten NUTS bedrijven hun
voorzieningen op een andere wijze aanleggen dan normaal omdat niet iedereen tegelijkertijd van start zou gaan met de bouw en het om een relatief groot project ging. Al deze factoren bij elkaar zorgden voor een zeer complexe bouwopgave, die vroeg om veel ervaring van de bouwgroepen (R. Schouten, persoonlijke communicatie, 31 mei, 2017). Dit maakte het bijna onmogelijk voor burgers zonder achtergrond in de bouw om zonder begeleiding te bouwen of zelf de handen uit de mouwen te steken.
Door velen van de particulier opdrachtgevers werd ingetekend op het project met de gedachte dat particulier bouwen goedkoper zou zijn. Dit viel bij de meesten in de praktijk echter tegen. Het bouwproces van Blok0 heeft aangetoond dat er behalve veel vrijheden, ook veel complicaties komen kijken bij deze vorm van ontwikkeling. De noodzaak om voor elke beslissing met iedereen om tafel te gaan heeft onder andere voor veel inefficiëntie gezorgd. Daarnaast werden niet altijd de meest economische keuzes gemaakt. Sommige personen stelden bijvoorbeeld de kwaliteit van het project boven het kiezen van relatief goedkoop bouwmateriaal (R. Schouten, persoonlijke communicatie, 31 mei, 2017). Alle factoren bij elkaar hebben ervoor gezorgd dat er een relatief zeer complex bouwproces ontstond. Openbare ruimte
Ondanks dat Blok0 al geruime tijd wordt bewoond is de openbare ruimte binnen het project niet overal even goed op orde. Naar waarschijnlijkheid zal, net als bij Route 1066, de
openbare ruimte verbeteren wanneer het gehele project is voltooid. De bestrating aan de achterzijde van het project, te zien op figuur 17, is modern en goed onderhouden. Er is gebruik gemaakt van verschillende typen materiaal en er zijn parkeervoorzieningen voor zowel auto’s als fietsen. De voorkant van het project is minder compleet. Zoals te zien op figuur 16 zijn hier grote delen van de weg nog niet compleet. Ook de trottoirs zijn hier
onvolledig. Wel is er afwatering aan zowel de voor- als de achterzijde aanwezig. Al met al kan de kwaliteit van de bestrating van gemiddelde kwaliteit genoemd worden.
46 Figuur 16: Voorzijde Blok0
47 er geen straatmeubilair of speelvoorziening aanwezig. Er is een tijdelijk inzamelingspunt voor afval, maar deze verhoogt de kwaliteit van de publieke ruimte weinig en oogt rommelig. Wat de categorie ‘Objecten’ verhoogt is het feit dat er bepaalde elementen van natuursteen zijn gemaakt om de buurt te verfraaien. Ook staan er langs de waterkant aanlegpunten voor boten. Deze zijn van goede kwaliteit. De kwaliteit van de objecten in de openbare ruimte zijn relatief gemiddeld.
Er is weinig groen in de buurt te bekennen, op een aantal geplante bomen na. Aan de achterzijde van het project staat een rij wat oudere bomen en is er gazon aanwezig. Tussen de gebouwen in is er wel een binnentuin aangelegd. De tuin kan echter alleen via een trap bereikt worden en het valt daarom te bezien of dit tot de openbare ruimte gerekend kan worden. De groenvoorziening van de buurt is relatief gemiddeld.
Beter voor elkaar is de connectie van het gebouw met water. Aan de voorzijde is een gracht gerealiseerd waar boten aan kunnen leggen. De kade is fraai afgewerkt en er zijn
verschillende materialen gebruikt. Lopend door de buurt is er een sterke connectie met het water en de geschiedenis die de wijk gekend heeft. Hierdoor wordt de kwaliteit op het gebied van water als hoog gezien.
Er is nauwelijks ruimte voor sociale aspecten in de openbare ruimte. Behalve de tuin, die misschien niet tot de openbare ruimte gerekend kan worden, zijn er geen plekken waar men elkaar kan ontmoeten of bij elkaar kan komen. De categorie ‘Sociaal’ wordt na observatie gerekend tot zeer laag.