Hoofdstuk 3: De praktische invulling van de bezetting
3.2 De vorm van de bezetting
De verschillen tussen de bezettingen in Wyhl, Brokdorf en Gorleben uitten zich vooral in het verloop van het protest, de keuze voor disruptief of non-disruptief protest en het succes van de bezettingen. Daarom laat de vraag zich stellen welke overeenkomsten er waren tussen de demonstraties in Wyhl, Brokdorf en Gorleben. Die bevinden zich bijvoorbeeld tussen Wyhl en Gorleben duidelijk in het feit dat de bouwplaats werd bezet. In deze paragraaf zal daarom de praktische invulling van de bezetting in Wyhl en Gorleben geanalyseerd worden om te kijken welke overeenkomsten er waren.
a. Wyhl
De tweede bezetting van de bouwplaats bij Wyhl duurde van 23 februari tot en met 7 november 1975. Gedurende deze periode woonden bezetters op de bouwplaats. Hoe waren de
47 verhoudingen op de bouwplaats? Tegen welke problemen liepen de bezetters aan? Op welke manier ontstond er op de bouwplaats een nieuwe leefgemeenschap? In de secundaire literatuur is er weinig ruimte voor deze aspecten van de bezetting. Daarom poog ik in dit onderzoek deze vragen te beantwoorden.
In de bundel Wyhl van Nössler en De Witt krijgen meerdere ooggetuigen de kans om hun verhaal te doen. Deze twee demonstranten gaven in 1976, één jaar na de bezetting in Wyhl, de bundel uit. Ze gaven in de inleiding duidelijk hun doel aan, ze wilden een brede groep deelnemers aan het woord laten om zo een representatief beeld van de bezetting te schetsen.172 Een deel van de verhalen gaat om de demonstraties en onderhandelingen met het
bondsland, een ander deel schetst het leven op de bouwplaats. In het stuk Das Leben auf dem
Platz beschrijft een anonieme bezetster dat er zo’n 200 tot 300 personen op de bouwplaats
waren en daar de nodige faciliteiten voor gebouwd moesten worden, zoals slaapplekken, een keuken en een gemeenschappelijke ruimte.173 Ook de regelmatige bezoeken van de actiegroep
KKW-Ja schetst zij als problematisch, omdat zij vaak de orde verstoorden. Daarom werd er een wachtsysteem ingericht, zodat het kamp bewaakt bleef.174 De Gewaltfreie Aktion Freiburg
bevestigt dat beeld. Zij schreven dat voorstanders van de kerncentrale, de KKW-Ja groep, aanslagen pleegden. Ze berichtten bijvoorbeeld van het toetakelen van demonstranten en het strooien van spijkers op de toegangswegen.175 Uit een bericht van Nössler in dezelfde bundel
blijkt ook dat de aanwezigheid van de KKW-Ja-groep voor problemen zorgde.176 Milder
bevestigt de aanwezigheid van een 24-urig wachtsysteem, maar hij stelt dat het systeem vooral in het leven was geroepen om constante bezetting van de bouwplaats te bewerkstelligen.177
Op basis van het primair materiaal is het te vermoeden dat het wachtsysteem daarnaast ook een rol had om de bouwplaats te bewaken. De voorstanders van de atoomcentrale werden door de bezetters namelijk als een problematische verstoring ervaren.
Naast de problemen waar de kampbewoners met name in de beginfase van de bezetting tegen aan liepen, blijkt uit de ooggetuigenverslagen dat de demonstranten al snel een dagelijkse routine creëerden. Hoewel de bezetting van de bouwplaats als een radicale actie
172 Nössler en de Witt, Wyhl, 5-6. 173 Ibidem, 145.
174 Ibidem, 150.
175 Nössler en de Witt, Wyhl, 213. 176 Ibidem, 120-121
48 gezien kan worden, was de gang van zaken op het terrein dat niet altijd. Engels beargumenteert dat protest en gezelligheid een ondeelbare Alltagspraxis werden.178 Dat blijkt ook uit
ooggetuigenverslagen van , waarin bezoekers en bezetters hun takenpakket beschrijven. Er wordt in twee ooggetuigenverslagen gesproken over koffie zetten, koken voor de bezetters en de afwas doen.179 Alledaagse taken werden dus ook op het bezette terrein voortgezet. Ze
maakten ook op de bouwplaats deel uit van de dagelijkse routine. Ook in de vrijetijdsbesteding van demonstranten en bezoekers zet zich deze alledaagsheid voort. Een vrouwelijke bezetter schreef: ‘Keineswegs saßen wir Frauen untätig herum. Jede hatte etwas zum Stricken oder Häkeln mitgebracht, um so wenigstens etwas Nützliches in der Zeit, in der wir hier waren, zu tun.’180 In de periode waarin er geen actie nodig was, werd er dus door de aanwezige vrouwen
onder andere gebreid of gehaakt. Er was dus ruimte om deze alledaagse bezigheden voort te zetten op het terrein. Ook een foto voor het Freundschaftshaus op de bouwplaats bevestigt dit beeld. Er is een kleine groep bezetters te zien, bestaande uit oudere mannen en vrouwen, waarvan de vrouwen grotendeels breien en de mannen de krant lezen.181 Dat toont de
voortgang van het dagelijks leven zien. Dat is interessant, omdat dit een sterk contrast laat zien tussen de radicale vorm van protest, namelijk het bezetten van een bouwplaats, en het burgerlijke dagelijkse leven waarbij huishoudelijke taken en vrijetijdsbesteding een grote rol speelden. Het is dus belangrijk om op te merken dat het geweldloze nondisruptieve protest ook ruimte gaf voor deze ontwikkelingen. Het is aannemelijk dat aanwezigheid het belangrijkste onderdeel was van de bezetting. De activiteiten op de bouwplaats tonen eerder continuïteit en zijn daardoor niet per se in te kaderen als protest.
178 Engels, Naturpolitik, 368.
179 Nössler en de Witt, Wyhl, 146-147, 202-203. 180 Ibidem, 202.
49 Afbeelding 2: Mannen en vrouwen voor het Freundschaftshaus.
in: Bernd Nössler en Margret de Witt, Wyhl. Kein Kernkraftwerk in Wyhl und auch sonst nirgends. Betroffene
Bürger berichten (Freiburg 1976).
Hoewel het leven op de bouwplaats doorging, was het niet enkel idylle. De bezetters zagen hun actie echter niet als kamperen en betoonden ook de serieuzere kant van de bezetting.182 De heterogeniteit van de actiegroep zorgde voor wrijving. Milder schildert de
ervaring van de student Roland Burkhart die expliciet aangaf dat er wantrouwen heerste tussen de dorpelingen en de “langharige jeugd”. De boeren vertrouwden de studenten niet vanwege hun radicale karakter, de studenten bespotten de rurale bevolking vaak vanwege hun kleinburgerlijke leven.183 De vraag laat zich dan ook stellen hoe de bezetting toch succesvol was
en het niet tot een conflict kwam tussen de rurale bevolking en de studenten.
Een mogelijke verklaring daarvoor was de verbindende factor die het Freundschaftshaus bood, waarin de Volkshochschule Wyhler Wald huisde. In maart 1975, vlak na de het begin van de tweede bezetting, werd het Freundschaftshaus gebouwd.184 Deze moest dienen als een
182 Milder, Greening Democracy, 120; Nössler en de Witt, Wyhl, 145. 183 Milder, Greening Democracy, 120.
184 Wolfgang Beer, ‘Von den “Göttinger 18” in den “Wyhler Wald”’, DIE-Zeitschrift für Erwachsenenbildung 4
50 gemeenschappelijke ruimte waarin de bezetters samen konden komen. Vanuit de Freiburger
Umweltschutzgruppe werd het initiatief genomen om een Volkshochschule te organiseren in
het Freundschaftshaus.185 Een ooggetuige beschrijft dat het Freundschaftshaus de plaats was
waar de bezetters zich het vaakst troffen.186 Het Freundschaftshaus en de Volkshochshule
bewerkstelligden inclusiviteit en broederschap op de bouwplaats, omdat het een plaats was waar iedereen met elkaar in contact kwam.187 Er was dus een bepaalde mate van integratie
tussen de verschillende sociale groepen op het bouwterrein. Verschillende groepen kwamen zo met elkaar in gesprek. Ook de bouw van het huis zorgde ervoor dat bezetters samenwerkten. De Volkshochschule bevorderde dus samenkomst tussen verschillende sociale groepen. Wyhler
Wald speelde ook een grote rol bij het creëren van draagvlak voor de protesten in Wyhl. ’s
Zomers kwamen er bussen vol bezoekers om de bouwplaats te bezoeken, bijvoorbeeld om de lezingen van de Volkshochschule bij te wonen.188
b. Gorleben
In tegenstelling tot de bezetting in Wyhl duurde de bezetting van Gorleben maar één maand. Daarentegen werd er al snel een leefgemeenschap gesticht en noemden de bezetters de bouwplaats Republik Freies Wendland.189 De naam maakt zo al duidelijk dat de bezetters zich
wilden afzetten tegen de Duitse staat. Joppke beschrijft de bezetting in Gorleben daarom als een “short summer anarchy”.190 Dat duidt op een grote mate van systeemkritiek. De
demonstranten bezetten niet alleen de bouwplaats, maar creëerden ook een alternatieve levens- en staatsvorm. Om dat te illustreren, gebruikten de demonstranten paspoorten van de
Republik Freies Wendland. Zo werd niet alleen tegen bouw van de afvalverwerkingsplaats
gedemonstreerd, maar ook tegen het systeem van de Duitse staat. Het paspoort is op twee manieren een uiting van systeemkritiek. Enerzijds was het bestaan van een paspoort op zichzelf een vorm van systeemkritiek. Het bestaan van de Bondsrepubliek werd daarmee duidelijk bekritiseerd. Anderzijds gaf ook de tekst aan dat de bewoners van de Freie Republik Wendland kritiek hebben op het systeem. Op het paspoort uitten de demonstranten duidelijk kritiek tegenover de Bondsrepubliek. Ze schreven dat een staat die de integriteit van de mens niet respecteert en denkt met wapens en politie veiligheid te kunnen bewerkstelligen niet de staat
185 Nössler en de Witt, Wyhl, 264. 186 Ibidem, 145.
187 Milder, Greening Democracy, 124; Beer, ‘Wyhler Wald’, 42.
188 Milder, Greening Democracy, 118; Reichardt, Authentizität und Gemeinschaft, 461. 189 Joppke, Mobilizing Against Nuclear Energy, 114.
51 is van de burgers van de Freie Republik Wendland.191 Daarmee uitten de bezitters van zo’n
paspoort fundamentele kritiek op het handelen van de Bondsrepubliek.
Afbeelding 3: Paspoort van de Republik Freies Wendland.
©wikimediacommons/Holger10
Hoe de bezetters net als in Wyhl een dagelijkse routine creëerden, wordt duidelijk in twee verschillende fotoboeken die vlak na de bezetting zijn uitgegeven. In het boek Gorleben.
Bilder von Leben und Widerstand wordt de beginfase van de bezetting in Gorleben in kaart
gebracht. Het boek dateert uit 1979 en bevat dus geen beelden van de Republik Freies
Wendland, die pas in mei 1980 werd opgericht, maar wel van de demonstraties rondom
Gorleben. Het grootste gedeelte van de foto’s tonen beelden van het idyllische landschap in Gorleben, bijvoorbeeld foto’s van boerderijen, erven, bossen en weilanden.192 Voor deze
auteurs was het behouden van deze vorm van leven du erg belangrijk. Er zijn maar een klein aantal foto’s van demonstraties of foto’s die direct te maken hebben met het protest tegen atoomenergie. De beginfase van de bezetting wordt verbeeld in twee foto’s waarop een speelplaats voor kinderen wordt gebouwd op de bouwplaats. Deze werd in 1977 nadat het idee
191 Zie afbeelding 3 Paspoort van de Republik Freies Wendland, ©wikimediacommons/Holger10 192 Hippe, Sanders en Schulz, Gorleben, ongepagineerd
52 op een grote demonstratie opkwam, gebouwd.193 Deze bouw van een speelplaats kan als pre-
bezetting gezien worden. Er werden meerdere houten speeltoestellen gebouwd. Op een foto is ook de rode zon, internationaal symbool voor antinucleair protest, te zien waarbij staat ‘Atommüll. Nein Danke! Wiederaufförstung statt Wiederaufbereitung.’194 Deze twee foto’s
tonen dat het doorzetten van het dagelijks leven voor de demonstranten erg belangrijk was. De bouw van de speelplaats representeert de materialistische doelen van de beweging, namelijk het behoud van het leefgebied en de dagelijkse routine. Daarnaast geeft het ook blijk van het speelse karakter van de protesten rondom Gorleben. Er werd bewust gekozen voor een speelplaats. Het paspoort voor de Freie Republik Wendland bevestigt dat speelse karakter, daarop staat namelijk: ‘Dieser Paß ist gültig solange sein Inhaber noch lachen kann.’195
193 Rucht, Von Wyhl nach Gorleben, 119.
194 Hippe, Sanders en Schulz, Gorleben, ongepagineerd 195 Zie afbeelding 3 Paspoort van de Republik Freies Wendland.
Afbeelding 4: Speelplaats bij Gorleben.
in: Wolfgang Hippe, Bernhard Sanders en Alfred Schulz, Gorleben. Bilder von Leben und Widerstand (Frankfurt am Main 1979)
53 Op een andere foto in de bundel van Hippe, Sanders en Schulz is duidelijk het vaandel van de
Republik Freies Wendland te zien dat op een verkeersbord van de Landkreis Lüchow-
Dannenberg geplakt is.196 De term Republik Freies Wendland werd dus al voor de bezetting van
de bouwplaats gebruikt. Dat maakt het aannemelijk dat systeemkritiek al voor de bezetting van de bouwplaats onderdeel was van de discussie rondom Gorleben.
In de bundel van Kretschmann is er meer aandacht voor de Republik Freies Wendland. Wederom laten deze foto’s ook het dagelijks leven op de bouwplaats zien. Het eerste deel van het boek bestaat uit een serie foto’s over de praktische invulling van de bezetting. Het tweede deel behandelt de ontruiming van de republiek, waarbij veel foto’s van de politietroepen te zien zijn.197 Op meerdere foto’s wordt de bouw van het kamp belicht. Zo zijn er een aantal
foto’s waarop mannen en vrouwen te zien zijn die zagen, timmeren en met hout sjouwen (zie afbeelding 6 en 7). Een andere foto in het album toont de bouw van een moestuin met kas.198
196 Hippe, Sanders en Schulz, Gorleben, ongepagineerd. 197 Kretschmann, Gorleben, ongepagineerd.
198 Ibidem.
Afbeelding 5: Speelplaats bij Gorleben.
in: Wolfgang Hippe, Bernhard Sanders en Alfred Schulz, Gorleben. Bilder von Leben und Widerstand (Frankfurt am Main 1979).
54 Afbeelding 6: Demonstranten bouwen een
hut.
in: Burckhard Kretschmann, Gorleben. Eine Fotodokumentation über die Republik Freies Wendland (Frankfurt am Main 1980).
Afbeelding 7: Demonstranten sjouwen met boomstammen.
in: Burckhard Kretschmann, Gorleben. Eine Fotodokumentation über die Republik Freies Wendland
(Frankfurt am Main 1980).
De foto’s verduidelijken het opzetten van een dorpsstructuur. Dat bevestigt de beschrijving van Joppke, die de Republik Freies Wendland beschrijft als een utopie compleet met moestuin, een energiecentrale, paspoortcontroles, een radiostation en een kerk.199 Andere foto’s in het boek
tonen andere onderdelen van de bezetting. Zo is er in de bundel veel aandacht voor het leven van kinderen. Meerdere foto’s tonen kinderen die spelen op de bouwplaats of op gebouwde speeltoestellen zoals schommels. Het voortzetten van het dagelijks leven was dus voor de auteur een belangrijke factor, maar ook voor de bewoners van de republiek. Kretschmann sympathiseerde sterk met de bezetters van Gorleben. In zijn inleiding wordt echter niet duidelijk dat hij ook bewoner van de Republik Freies Wendland was. Als laatste bevat de bundel veel foto’s waarop gezamenlijk gegeten en gekookt wordt of de bewoners rondom een gemeenschappelijke tafel zitten. De beschrijving een van deze foto’s luidt: ‘Das Essen ist einfach. Alles ist ohne Chemiezusatz oder Plastikverpackung und schmeckt vorzüglich’. De bewoners van de bouwplaats waren dus op zoek naar een alternatieve vorm van leven. Gezamenlijk muziek maken als vorm van vrijetijdsbesteding is ook te zien op een andere foto. 200 Kortom:
de dagelijkse routine gaat verder op de bouwplaats en vormt een centraal deel van de invulling van het protest.
199 Joppke, Mobilizing Against Nuclear Energy, 114. 200 Kretschmann, Gorleben, ongepagineerd.
55 Afbeelding 8: Kerkbijeenkomst in Gorleben.
in: Burckhard Kretschmann, Gorleben. Eine Fotodokumentation über
die Republik Freies Wendland (Frankfurt am Main 1980).
Afbeelding 9: Kinderen schommelen in Gorleben.
in: Burckhard Kretschmann, Gorleben.
Eine Fotodokumentation über die Republik Freies Wendland (Frankfurt am
Main 1980).
Afbeelding 10: Gezamelijke maaltijd in Gorleben.
in: Burckhard Kretschmann, Gorleben. Eine Fotodokumentation über die Republik Freies Wendland (Frankfurt am Main 1980).
56 Er zijn duidelijke overeenkomsten tussen de bezetting in Wyhl en Gorleben. Allereerst wordt er gezamenlijk gebouwd aan het kamp; dit vormt een verbindende factor tussen de deelnemende partijen. Daarnaast wordt duidelijk uit foto’s en ooggetuigenverslagen dat de alledaagse routine en vrijetijdsbesteding belangrijk zijn op de bezette bouwplaatsen. Dat uit zich onder andere in gezamenlijke maaltijden, speelplaatsen voor kinderen en beschrijvingen van vrijetijdsbesteding zoals breien en muziek maken. Een verschil tussen Wyhl en Gorleben is de Volkshochschule Wyhler Wald in Wyhl, die een sterk verbindende factor werd tussen de rurale bevolking en de studenten. Zo’n gemeenschappelijk huis ontbreekt in Gorleben. Die rol wordt echter deels vervuld door de aanwezigheid van een provisorische kerk onder leiding van theologie studenten.201 Daarbij moet men zich afvragen welke doelgroep deze kerk bereikte in
vergelijking met de Volkshochschule Wyhler Wald. Echter beargumenteert Rucht dat de kerk met haar programma “Beten statt Bohren” een cultureel programma neerzette dat toegankelijk was voor alle geïnteresseerden en daarmee dus niet alleen de gelovige bezoekers van Gorleben bediende.202 Het zou kunnen dat deze kerkdiensten net als de Volkshochschule
Wyhler Wald een verbindende factor waren op het terrein.