Chronologisch verloop van het protest in Wyhl, Brokdorf en Gorleben

Het bezetten van een bepaalde plek was tijdens de bezettingen in Wyhl en Gorleben geen nieuwe vorm van protest. Het kraken van panden of het blokkeren van verkeer werd ook al eerder ingezet om te protesteren.142 _{Toch wekten deze bezettingen veel aandacht. Met name}

de samenstelling van de groep demonstranten speelde daarbij een rol, omdat er veel sociale groepen deelnamen zoals studenten, radialen en de lokale bevolking. Ook de lengte van het protest droeg bij aan het succes. Zo werd in Wyhl de bouwplaats zo’n negen maanden bezet en in Gorleben iets langer dan één maand.143 _{In Brokdorf daarentegen was de poging tot}

bezetting niet succesvol en lukte het de demonstranten niet de bouwplaats te bezetten. Er

142 _{Koopmans, Democracy from Below, 168.}

42 waren dus veel verschillen tussen deze drie casussen. In deze paragraaf kijk ik naar het verloop van de demonstraties in Wyhl, Brokdorf en Gorleben. Daarbij ligt de nadruk op hoe succesvol deze acties waren. Succes zal hier als het daadwerkelijk bezetten van de bouwplaats gedefinieerd worden, omdat de antinucleaire beweging daarmee aandacht voor het debat over nucleaire energie genereerde.

a. Wyhl

De deelstaat Baden-Württemberg besloot dat er een kerncentrale in het bondsland gebouwd zou worden. In 1971 deden zij een aanvraag voor de bouw van een kerncentrale in Breisach. Echter werd door het vele protest uit deze regio besloten de ligging van de kerncentrale te veranderen. Op dat moment zag de regering Wyhl al als uitwijkplaats voor de bouw.144 _{Al in}

1971 werd er daarom fel gedemonstreerd tegen de bouw in Wyhl.145 _{In 1973 kondigde de}

regering van Baden-Württemberg aan dat de bouw naar Wyhl verplaats zou worden. De burgerinitiatieven in Wyhl protesteerden op een conventionele manier, namelijk door het organiseren van petities, bijeenkomsten en het aanspannen van een proces. 146 _Het

conventionele protest hield een lange tijd aan. Echter had dat dit weinig tot geen effect. De regering gaf namelijk geen gehoor. De plannen om een kerncentrale in de buurt van Wyhl te bouwen bleven intact. De starre positie van de deelstaat frustreerde veel inwoners van Wyhl. Op 18 februari 1975 organiseerden activisten een persconferentie bij de bouwplaats in Wyhl, waarbij onder andere de voorzitter van de BBU spreker was.147 _{Hij verklaarde namens de BBU,}

dat de burgerinitiatieven de bouwplaats niet zouden bezetten.148 _{De persconferentie verliep}

op dat moment nog vredig. Maar de sfeer sloeg om nadat bezoekers van de bijeenkomst geconfronteerd werden met de machines op de bouwplaats. De bezoekers reageerden emotioneel en bezetten spontaan de bouwplaats.149 _{Die spontaniteit is tekenend voor de}

bezetting van Wyhl. Het duidt namelijk aan dat er nog niet eerder gediscussieerd was over een bezetting als protestmiddel. In een klap sloeg het protest om van conventioneel naar geweldloos disruptief. De eerste bezetting in Wyhl werd al snel opgebroken door de politie.150

Deze bezetting duurde maar van 18 tot en met 20 februari. 151 _{Echter bezetten de}

144 _{Nössler en de Witt, Wyhl, 289; Rucht, ‚Anti-Atomkraftbewegung‘, 249.} 145 _{Rucht, ‚Anti-Atomkraftbewegung‘, 249.}

146 _{Karapin, Protest politics in Germany, 118.}

147 _{Milder, Greening Democracy, 95; Nössler en de Witt, Wyhl, 292.} 148 _{Milder, Greening Democracy, 95.}

149 _{Ibidem, 96-97.}

150 _{Karapin, Protest politics in Germany, 119; Nössler en de Witt, Wyhl, 292.} 151 _{Nössler en de Witt, Wyhl, 292.}

43 demonstranten al op 23 februari 1975 de bouwplaats weer. Pas op 7 november 1975 verlieten zij de bouwplaats, maar enkele kleine groepen bleven de wacht behouden.152 _{Omdat de}

grootste gedeelte demonstranten de bouwplaats op dat moment verliet, was daarmee ook de bezetting informeel afgesloten. Wyhl werd deze tweede keer niet met geweld ontruimd. Gedurende de protesten kwam het wel vaker tot gewelddadige conflicten tussen de politie en de demonstranten.153

Milder stelt dat de demonstraties en de bezetting en Wyhl onorthodox verliepen.154 _De

spontane en emotionele beslissing om de bouwplaats te bezetten duidt aan dat de bezetting niet gepland was. De aanwezige vrouwen beklommen bijvoorbeeld de machines en zetten tenten op om deze te blokkeren.155 _{Deze ongeplande actie, waarmee de bezetting van Wyhl}

begon, laat zien dat er binnen de actiegroep veel ruimte was voor spontaniteit en het geen strak georganiseerde protestgroep was. Die spontaniteit past bij het chaotische verloop van de demonstraties en benadrukt het onsamenhangende karakter van de burgerinitiatieven.

b. Brokdorf

In tegenstelling tot de bezetting in Wyhl verliep de demonstratie in Brokdorf niet soepel. De geplande bezetting van de bouwplaats kwam bijvoorbeeld niet van de grond. De protesten liepen net als in Wyhl eerst langs de conventionele weg. Maar dit bleek net als in Wyhl geen tot weinig effect te hebben. Zo gaf de regering van Sleeswijk-Holstein in oktober 1976 toestemming voor de bouw van de kerncentrale. Demonstranten probeerden in reactie daarop de bouwplaats te bezetten, maar de politie had deze hermetisch afgesloten. Dat leidde tot een grote botsing tussen de demonstranten en de politie, waarbij veel geweld werd gebruikt.156 _De

poging om de bouwplaats te bezetten mislukte. Ook nadat de politie de demonstratie bloederig had neergeslagen bleef bezetting een onderdeel van het debat. In het februari-nummer van

Pflasterstrand in 1977, enkele maanden na de demonstraties en tijdens een nieuwe golf

demonstraties in Brokdorf, schreef een anonieme auteur: ‘Das heißt nicht, daß dort gegen eine Platzbesetzung gestimmt wird – nur zum jetzigen Zeitpunkt will man sich zurückhalten.’157

Bezetting als middel werd niet opgegeven in Brokdorf.

152 _{Nössler en de Witt, Wyhl, 292.}

153 _{Karapin, Protest politics in Germany, 119; Rucht, ‚Anti-Atomkraftbewegung‘, 250.} 154 _{Milder, Greening Democracy, 109.}

155 _{Ibidem, 97.}

156 _{Karapin, Protest politics in Germany, 120.}

44 Wat verklaarde het verschil tussen Wyhl en Brokdorf en met name het mislukken van de bezetting in Brokdorf? Enerzijds was de deelstaat Sleeswijk-Holstein op zijn hoede na de acties in Wyhl. Om een herhaling van Wyhl te voorkomen, besteedde zij veel aandacht aan het voorkomen van een bezetting in Brokdorf. Daarom werd preventief de bouwplaats bewaakt.158

Anderzijds bleek ook de heterogene samenstelling van de groep in Brokdorf niet te leiden tot een vruchtbare samenwerking, zoals dat in Wyhl wel lukte. De urbane factie van de actiegroep die in Hamburg gevestigd was, zette in op militante en verstorende acties, waarbij niet voor geweld geschuwd zou worden. De rurale factie verkoos een conventionele of non-disruptieve manier van protest boven geweld.159 _{Die verschillen leidden er toe dat de actiegroep in twee}

niet-samenwerkende groepen uiteenviel en een vruchtbare samenwerking zoals in Wyhl ontbrak.

Daarbij rijst de vraag wat bijdraagt aan een vruchtbare samenwerking in dit soort onsamenhangende groepen? Zowel in Wyhl als in Brokdorf was de samenstelling van de groepen heterogeen en werden zowel radicale als conventionele facties gerepresenteerd door onder andere de K-Gruppen en de lokale bevolking. Koopmans beargumenteert dat de balans tussen radicaliteit en geweldloosheid een belangrijke factor was bij het succesvol bezetten van de bouwplaats in Wyhl. Daarnaast stelt hij dat de rol van de K-Gruppe in Wyhl minimaal was, omdat Freiburg volgens hem een van de zwakste extreem-linkse scenes had.160 _{In Hamburg}

was er echter wel een sterke K-Gruppe.161 _{Dat verklaart dan ook het verschil in het verloop van}

de demonstraties in Wyhl en Brokdorf. De communisten in Brokdorf speelden een grotere rol en was sterker, waardoor de geweldloze vorm van protest het tegenculturele karakter van de

K-Gruppe niet kon overstemmen. c. Gorleben

De bouw van atoomcentrales bracht ook het probleem van afvalverwerking met zich mee. De regering van Nedersaksen besloot daarom in 1977 dat er in Gorleben een opslagplaats zou komen voor nucleair afval. Daarop volgde veel protest, waarbij het burgerinitiatief in Lüchow- Dannenberg de grootste drijfkracht was.162 _{Ze verkozen daar al snel een geweldloze non-}

disruptieve vorm van protest. Er werd bijvoorbeeld veel gedemonstreerd, in maart 1977

158 _{Rucht, ‚Anti-Atomkraftbewegung‘, 251-252.}

159 _{Karapin, Protest politics in Germany, 134-135; Koopmans, Democracy from Below, 174.} 160 _{Koopmans, Democracy from Below, 172.}

161 _{Ibidem, 171.}

162 _{Dieter Rucht, Von Wyhl nach Gorleben: Bürger gegen Atomprogramm und nukleare Entsorgung (München}

45 demonstreerden zo’n 15.000 deelnemers op de bouwplaats.163 _{De protesten konden de bouw}

niet verhinderen. In 1980 bezetten demonstranten daarom de bouwplaats bij Gorleben. Zo’n 5000 demonstranten namen de bouwplaats in en zetten tenten op en bouwden hutten.164 _De

bezetting duurde van 3 mei 1980 tot 4 juni 1980; het dorp dat de demonstranten bouwden noemden ze Republik Freies Wendland.165 _{Ongeveer een maand na de start van de bezetting,}

startte de politie de ontruiming van het dorp. Deze evacuatie verliep volgens Joppke gemoedelijk en er kwam niet zoals in Wyhl een confrontatie tussen de politie en de demonstranten.166 _{Dat beeld wordt niet bevestigd door Rucht. Hij stelt namelijk dat er een}

politiebataljon werd ingezet om het kamp te ontruimen. De demonstranten namen volgens hem wel een geweldloze houding aan.167 _{Hun bewuste keuze blijkt ook uit de bundel van}

Kretschmann. Hij beschrijft dat tijdens de ontruiming de demonstranten het volgende zongen: ‘Wir wolln keine Polizisten, wir wolln keine Staatsgewalt, Bullenterror, Bürokraten, eure Herzen, die sind kalt. Hey, Cops schmeißt die Knüppel weg.’168 _{De demonstranten benadrukten expliciet}

hun geweldloze karakter. Ze benoemden ook het geweld van de politie. Het is te vermoeden dat ze hierbij het verloop van Brokdorf in het achterhoofd hielden.

Dat de demonstranten voor een geweldloze koers kozen, betekent een duidelijke ommezwaai in karakter ten opzichte van Brokdorf. Een mogelijke verklaring daarvoor is de afloop van de demonstraties in Brokdorf, waarbij een poging tot bezetting leidde tot een gewelddadige confrontatie tussen demonstranten en de politie. Het is aannemelijk dat de demonstranten in Gorleben dat als leermoment zagen. Ook zou het trauma van de Duitse Herfst in 1977 hierbij een rol gespeeld kunnen hebben. Joppke beargumenteert namelijk dat de Duitse Herfst bij de autoriteiten voor veel angst zorgde. Er werd daarom bij demonstraties veel politie ingezet.169 _{Ook Koopmans benoemt de invloed van de Duitse Herfst bij de}

demonstraties rondom Gorleben. Hij stelt dat het repressieve klimaat van 1977 verdween toen ook de radicale aftakkingen van de APO het veld ruimden.170 _{Het blijft onduidelijk welke invloed}

de Duitse Herfst dan precies had op het verloop van de demonstraties in Gorleben. Enerzijds

163 _{Rucht, Von Wyhl nach Gorleben, 100.} 164 _{Rucht, Von Wyhl nach Gorleben, 138-139.}

165 _{Joppke, Mobilizing Against Nuclear Energy, 114-115.} 166 _{Ibidem, 115.}

167 _{Rucht, Von Wyhl nach Gorleben, 140-141.} 168 _{Kretschmann, Gorleben, ongepagineerd.} 169 _{Joppke, Mobilizing Against Nuclear Energy, 109.} 170 _{Koopmans, Democracy from Below, 175.}

46 zou het een verklaring kunnen zijn voor het gewelddadige optreden van de politie bij de ontruiming van Gorleben. Anderzijds zou het ook een mogelijke verklaring kunnen zijn voor het bewuste geweldloze karakter van de demonstranten bij Gorleben. Het lijkt logisch dat deze expliciete keuze een poging was zich af te zetten tegen het geweld en radicalisme van 1977.

De bezetting in Gorleben was, in tegenstelling tot de bezetting in Wyhl, wel gepland. Al in februari 1980 was er sprake van plannen om de bouwplaats te bezetten.171 _{Er is dus geen}

sprake van een spontane actie. Het zou een reactie kunnen zijn op de gebeurtenissen in Wyhl en Brokdorf. Met Wyhl in het achterhoofd lag bezetting als protestmiddel voor de hand omdat de situaties op elkaar leken. Ook lijkt het dat de gewelddadige confrontatie tussen politie en demonstranten in Brokdorf een leermoment was. De demonstranten in Gorleben namen expliciet een geweldloze houding aan, misschien uit angst voor een herhaling van de situatie in Brokdorf. Ze kozen dus bewust voor geweldloos, maar disruptief protest.

Het verloop van de demonstraties en de bezettingen in Wyhl, Brokdorf en Gorleben laten zien dat de protesten gedurende 1975 en 1980 een verschillende koers hadden. De chronologie heeft duidelijk invloed gehad op het verloop van de verschillende bezettingen. Na de spontane bezetting van Wyhl was de regering meer op zijn hoede. Dat was onder andere een oorzaak waardoor Brokdorf niet slaagde. Op hun beurt leerden de demonstranten bij Gorleben weer hun lessen uit het verloop bij Brokdorf, wat onder andere blijkt uit de keuze voor een geweldloos verloop van de bezetting van de bouwplaats.