Hoofdstuk 3: De praktische invulling van de bezetting
3.3 Een verwerkelijkte ideologie?
Ondanks dat de bezetters in Wyhl aangaven dat de bezetting niet als kampeeruitje gezien moest worden, blijkt uit het bronmateriaal dat met name de dagelijkse routine een grote rol bleef spelen. De vraag is welk ideaal de demonstranten met de bezetting probeerde te verwerkelijken. Dienden de bezettingen enkel als protest tegen de bouw van atoomcentrales of was het ook kritiek op het systeem? Aansluitend bij de analyse van de groepssamenstelling, waaruit blijkt dat het een zeer heterogene groep was met verschillende doeleinden, telt Engels dat de verhindering van de bouw geen gemeenschappelijke noemer was bij de bezettingen.203
In de vorige paragraaf bleek dat het creëren van een dagelijkse routine een belangrijk onderdeel was van de vormgeving van het protest. De vraag laat zich stellen hoe de dagelijkse routine zich verhield tot een zoektocht naar een alternatieve levensvorm.
Tussen de bezette bouwplaatsen in Wyhl en Gorleben zijn er niet alleen overeenkomsten te vinden, maar ook parallellen met het ideaal van de landcommune.
201 Kretschmann, Gorleben, ongepagineerd. 202 Rucht, Von Wyhl nach Gorleben, 139. 203 Engels, Naturpolitik, 360.
57 Reichardt stelt dat landcommunes niet alleen woonexperimenten zijn, maar ook een poging tot het scheppen van een nieuwe levenswereld, waarin authenticiteit en basis-democratische principes belangrijk waren. Met name een ecologische levensstijl was kenmerkend voor de landcommunes.204 Die natuurbewuste levensvorm en een gemeenschapsideaal beïnvloedde in
de jaren ’70 ook het links-alternatieve milieu.205 Daar bevinden zich de parallellen met de
bezettingen in Wyhl en Gorleben, omdat de bezetters niet alleen protesteerden tegen de kerncentrales, maar ook op zoek waren naar een alternatieve levensvorm. Walter Moßmann, een anti-atoomactivist, verklaarde dat de bezetters hun “eigen identiteit creëerden”.206 Die
zoektocht naar een nieuwe identiteit is een vorm van systeemkritiek.
In Wyhl lag de nadruk met name op het voortzetten van een dagelijkse routine, bijvoorbeeld met huishoudelijk werk en vrijetijdsbesteding, blijkt uit ooggetuigenverslagen. Maar een zelf- en natuurbewust karakter kwam ook naar voren in de praktische invulling van de bezetting. Dat uitte zich bijvoorbeeld in de faciliteiten die er voor kinderen gebouwd werden. Een bezetter verklaarde: ‘Die Kinder konnten sich im Wald oder auf dem mit Gummireifen und Baumstämmen errichteten Spielplatz austoben’.207 Een andere beschrijving verduidelijkt dit:
‘Für die immer in großer Zahl vertretenen Kinder wurde ein Spielplatz angelegt und Malstunden veranstaltet. Man glaubt nicht, wie wohl sich die Kleinen in der gesunden Waldluft gefühlt haben und wie vergnügt sie waren.’208 De nadruk op dichterbij de natuur leven liet zich dus
vooral zien in de speelplaatsen voor kinderen. De bezetters vonden dit dus belangrijk benadrukten hoe blij de kinderen waren om in de buitenlucht te zijn. Een ander belangrijk aspect bij Wyhl was het zelfbewuste en basis-democratische karakter. Dat toonde zich vooral in de bouw van het Freundschaftshaus en de aanwezigheid van de Volkshochschule Wyhler
Wald. Tijdens de bijeenkomsten van de Vokshochschule kon ‘die Basis der Bewegung (…) sich
(…) informieren und ihre Meinung zum Ausdruck (…) bringen’.209 De Volkshochschule diende
dus ook als een soort forum, waar bezoekers en bezetters hun mening konden geven over de gang van zaken. Daarmee bewerkstelligden de bezetters integratie tussen verschillende sociale
204 Reichardt, Authentizität und Gemeinschaft, 462. 205 Ibidem, 461.
206 Engels, Naturpolitik, 360. 207 Nössler en de Witt, Wyhl, 147. 208 Ibidem, 203.
58 groepen. Op het basis-democratische en natuurbewuste niveau waren er dus zeker parallellen met het ideaal van de landcommune.
Ook in Gorleben waren er overeenkomsten met landcommunes te vinden. Zo probeerde de Republik Freies Wendland een bepaalde autarkie te verwerkelijken met de bouw van een moestuin en een eigen energievoorziening.210 Dat sluit aan bij Reichardts definitie van
landcommunes; autarkie is volgens hem een belangrijk onderdeel van landcommunes.211 Het
natuurbewuste karakter kwam ook sterk naar voren in Gorleben. Dat liet zich bijvoorbeeld zien in de speelplaatsen voor kinderen en de hutten die alleen met het hout uit het bos werden gebouwd. Duidelijk is dat belasting van het milieu niet getolereerd werd. De bouw van de hutten en het koken van de maaltijden werden zonder het gebruik van plastic gerealiseerd.212
Hoewel de bezette bouwplaatsen in Wyhl en Gorleben niet als landcommune waren gesticht, hadden beide enige karakteristieken van het communale leven. Zo wordt er een ideaal van natuurbewust leven gerealiseerd op de bouwplaatsen. De bezetting representeert dus niet alleen protest tegen de bouw van een atoomcentrale of afvalverwerkingsplaats, maar ook een groter ideaal van ecologisch leven. Het vormen van een alternatieve levensvorm is ook een van de primaire doelen van de antinucleaire beweging zoals geschetst in het eerste hoofdstuk.213
De bescherming van de Heimat speelde ook bij de bezettingen een grote rol. Dat sluit aan bij de materialistische doelen benoemd in het eerste hoofdstuk, waar bleek dat het behouden van de leefomgeving een belangrijk onderdeel was van de demonstraties. De demonstranten gebruikten de term Heimat veel. In Wyhl gebruikten de demonstranten meerdere spandoeken met daarop leuzen over Heimat, bijvoorbeeld een spandoek waarop het volgende geschreven was: ‘Die Heimat ehren, hier sich wehren, kein KKW in Wyhl’.214 Ook in de primaire bronnen
wordt de term Heimat veel gebruikt. Nössler en de Witt publiceerden in de bundel Wyhl een essay Heimat in Kaiserstuhl am Rhein.215 Ook in Gorleben werd het behoud van Heimat
genoemd als doel. Bij de ontruiming zongen de demonstranten: ‘Der Kampf um unsere Heimat, das ist nicht nur ein Wort. Das Wendland bleibt befreit, wir gehen hier nicht fort.’216 Dat sluit
aan bij de theorie van Greverus, die stelt dat Heimat een belangrijke rol speelde bij milieu-
210 Joppke, Mobilizing Against Nuclear Energy, 114; Kretschmann, Gorleben, ongepagineerd. 211 Reichardt, Authentizität und Gemeinschaft, 462.
212 Kretschmann, Gorleben, ongepagineerd.
213 Aust, Brokdorf, 19; ‘Heimat – unter grüner Flagge’, 135. 214 Engels, Naturpolitik, 367.
215 Nössler en de Witt, Wyhl, 14-15. 216 Kretschmann, Gorleben, ongepagineerd.
59 protesten. De demonstranten gebruikten de term om de levenskwaliteit van hun woongebieden te beschrijven.217
Die strijd om de Heimat uitte zich bijvoorbeeld in het bouwen van een dorp op de bezette bouwplaats en het creëren van een dagelijkse routine op de bouwplaats. Daarom beargumenteer ik dat de gedeelde noemer op de bouwplaats in Gorleben niet per se het voorkomen van de bouw van een atoomcentrale was, maar eerder in het uiten van systeemkritiek te vinden is. Niet voor niets werd daar een republiek uitgeroepen. In een pamflet over Gorleben werd dan ook opgeroepen om ‘eine Alternative zum bestehenden System zu formulieren und zu beginnen’.218 Dat werd gerealiseerd met de bouw van de Republik Freies
Wendland. Het oprichten van een nieuwe staat toont een fundamentele kritiek op de
Bondsrepubliek. Daarmee oversteeg het protest de materialistische doeleinden, zoals het behoud van het leefgebied, en werd de zoektocht naar een alternatieve levensvorm gerealiseerd. Bij de bezetting in Wyhl speelde dit een minder grote rol.
3.4 Conclusie
De antinucleaire protesten wekten veel belangstelling in de Bondsrepubliek. Onder andere de succesvolle bezetting van de bouwplaatsen in Wyhl en Gorleben speelden daarbij een rol. Daar lukte het demonstranten om voor langere tijd de bouwplaats te bezetten. Daarmee genereerden zij veel aandacht voor de antinucleaire beweging. Hoe verliepen deze bezettingen en hoe werd het protest vormgegeven? De protestgroepen waren heterogeen en er werden meerdere doelen en idealen gerepresenteerd. Toch verliepen de bezettingen in Wyhl en Gorleben succesvol. In Brokdorf veroorzaakte de heterogeniteit een impasse in de actiegroep, waardoor besluitvorming onmogelijk was. Daarnaast verhinderde de overheid de bezetting door de bouwplaats hermetisch af te sluiten. De heterogeniteit van de actiegroepen had dus verschillende uitkomsten.
In Wyhl en Brokdorf werden de bouwplaatsen respectievelijk negen en één maand bezet. Gedurende die periode ontstonden er op beide bouwplaatsen een dorp, waarbij een deel van de bewoners ook in hutten konden overnachten. Daarbij speelde het creëren van een dagelijkse routine een belangrijke rol. Ooggetuigen berichtten van alledaagse activiteiten, zoals
217 ‘Heimat – unter grüner Flagge’, 135; zie: Greverus, Auf der Suche nach Heimat. 218 Hippe, Sanders en Schulz, Gorleben, ongepagineerd
60 opruimen, koken en vrijetijdsbesteding zoals muziek maken en handarbeid. Ze benadrukten echter wel dat de bezettingen geen kampeertrip was.
Een verklaring voor de succesvolle samenwerking binnen de heterogene groep was de bouw van gemeenschapshuizen. In Wyhl werd het Freundschaftshaus gebouwd, waar bewoners onder andere konden discussiëren. De Volkshochschule Wyhler Wald, die haar onderdak vond in het Freundschaftshaus, organiseerde bijeenkomsten en lezingen. Hiermee werden de verschillen tussen de rurale bevolking en de studenten overbrugd. In Gorleben was er geen equivalent van het Freundschaftshaus, maar werd inclusiviteit bewerkstelligd door de aanwezigheid van een gemeenschapskerk.
De bezetting op de bouwplaats was echter niet alleen een protest tegen de bouw van een atoomcentrale of afvalverwerkingsplaats, maar ook een vorm van systeemkritiek. Dat blijkt uit het creëren van een eigen samenleving op een afgesloten plaats. Er werd een eigen samenleving gebouwd. Niet voor niets zijn er parallellen met de definitie van landcommunes. Die mate van systeemkritiek bleek het sterkst in Gorleben, waarbij de demonstranten met de bouw van de Republik Freies Wendland zich bewust afzetten tegen de Bondsrepubliek. Een andere vorm van systeemkritiek is de zoektocht naar een alternatieve levensvorm. Er was een bepaalde mate van ontevredenheid en kritiek op de status quo. Voorbeelden van een zoektocht naar natuurbewust leven zijn de speelplaatsen die voor kinderen worden ingericht en het nuttigen van een gemeenschappelijke maaltijd. Die zoektocht naar een nieuwe levensvorm is een duidelijke uiting van systeemkritiek, omdat de bewoners een alternatief probeerden te vinden voor het leven in het dorp of in de stad.
Heterogeniteit doet de atoomprotesten dus niet altijd de das om, omdat de bezettingen in Wyhl en Gorleben wel succesvol waren. De nadruk op natuurbewust leven, het creëren van een nieuwe identiteit en inclusiviteit op de bouwplaats zijn kenmerkend voor de bezettingen. Daarnaast is het vestigen van een nieuwe levensstijl een manifestatie van een natuurbewust ideaal.
61