Tot dusver heb ik onderzoek gedaan naar het Nederlandse euthanasiedebat, retorische strategieën en ethische problemen in documentaire die de voice vormen van documentaire. Om te kijken hoe het
Nederlandse euthanasiedebat gerepresenteerd wordt in de case studies is het nog van belang om mijn case studies terug te koppelen aan het debat. Op deze manier kan ik toetsen welke plaats de documentaire in het debat inneemt en of dit past in de ontwikkelingen van het debat in die betreffende periode.
Dood op verzoek
Dood op verzoek werd uitgezonden in 1994. Het euthanasiedebat op dat moment ging vooral over de
regulering en wetgeving rondom euthanasie. In de documentaire zien we dit goed terug. De documentaire heeft twee hoofdlijnen: Het laten zien van euthanasie en de rol van de (empathische) arts. Deze twee lijnen gebruikt Nederhorst als argument ten positieve van euthanasie.
Het euthanasiedebat verplaatste zich naar de uitvoering. Euthanasie werd al lang werd toegepast en
inmiddels ook door de maatschappij als onvermijdelijk gezien. Het was eigenlijk wachten op de wetgeving. In 1993, net voor de documentaire werd de wet rondom euthanasie aangepast waardoor euthanasie werd toegestaan (maar in beginsel nog wel strafbaar bleef).Daarmee kwam er ook de ruimte voor Dood op
verzoek. Door het gehele proces van euthanasie te laten zien; vanaf de vraag tot en met de uitvoering wordt
het abstracte beeld van euthanasie ineens heel zichtbaar en concreet. Nog altijd was de documentaire controversieel, maar dus niet meer ondenkbaar.
Nederhorst speelt met Dood op verzoek duidelijk in op het heersende verlangen naar openheid rondom de uitvoering en toetsing van euthanasie van zowel voor- als tegenstanders van euthanasie. Het was voor het eerst dat op tv te zien was hoe euthanasie wordt uitgevoerd. Nederhorst lijkt de laatste (vooral gelovige) tegenstanders te willen overtuigen door angstbeelden weg te nemen door het proces bloot te leggen. Met de openheid van het proces en de intimiteit waarmee het gefilmd is geeft Nederhorst ook een inkijkje in hoe volgende stappen gezet kunnen worden in toetsing en wetgeving. Nederhorst geeft openheid van zaken over de abstracte en soms mistige praktijk van euthanasie en laat zien hoe een ‘schoolvoorbeeld’ er uit zou kunnen zien. De openheid die Nederhorst geeft, zou in de praktijk misbruik kunnen voorkomen en geeft helderheid over de huidige praktijk rondom euthanasie. De documentaire zou in die zin als handvat kunnen dienen voor toekomstige richtlijnen.
Het vervolgingsbeleid daterend uit de jaren 80 is in dood op verzoek nog steeds zichtbaar. De openheid over euthanasie is inmiddels groot, echter is het nog altijd in beginsel strafbaar. Alleen als een arts vanuit een noodtoestand handelt wordt hier een uitzondering op gemaakt. Wilfred herhaalt dit bijna letterlijk: ‘Voor de dokter is het ook een noodkreet. Er is niets anders te bieden. Hij gaat sowieso dood’. Dat het niet als een normale medische handeling wordt gezien beaamt Wilfred duidelijk niet. De optie van euthanasie was wettelijk dus nog erg beperkt en in deze context werd Dood op verzoek dus gemaakt. Dat de documentaire voldoet aan alle wettelijke zorgvuldigheidseisen is goed zichtbaar.
We zien hoe euthanasie door de arts gemeld wordt aan de gemeente en justitie, die direct de euthanasie toetsen op mogelijk misbruik. Het ongemak en de ontzetting over dat een arts justitieel getoetst wordt in zijn handelen is bij Wilfred zeer duidelijk. Deze zorgen uitte de KNMG eerder al. Deze controle door justitie houdt wel stand en werd later ook in de wet opgenomen.
Dat Dood op verzoek nota bene door de IKON, een omroep met een gelovige achtergrond, is uitgezonden is veelzeggend. De documentaire was zeer succesvol en zorgde voor opschudding, zeker in het buitenland (volkskrant.nl, Radio1). Het debat rondom euthanasie werd weer aangewakkerd door deze nieuwe dimensie. Nu terugkijkend blijkt dat er de uiteindelijke wetgeving vrijwel identiek is aan hoe het in de praktijk al jaren er aan toeging.
Slotakkoord: Sterven in Nederland
Slotakkoord werd in 2007 uitgebracht. Na vele mislukte pogingen kwam er in 2001 uiteindelijk toch een
wetgeving voor euthanasie. Deze was bij het uitkomen van de documentaire dus al een tijd van kracht. Het doel van de Els Borst voor de wetgeving was de mogelijkheid voor het gesprek en is er mede daarom ruimte voor interpretatie van de wet. Ieder geval kan individueel behandeld worden. Dit biedt duidelijk voordelen. Maar dat er ook veel overgelaten wordt aan de praktijk kan ook voor discussies en moeilijkheden zorgen. Dit komt goed naar voren in Slotakkoord. De keuze voor of tegen euthanasie blijkt in de praktijk vaak
ingewikkeld. De wet maakt geen onderscheid tussen geestelijk of lichamelijk lijden. In de praktijk blijkt euthanasie bij geestelijk lijden moeizamer te gaan. Zeker als hierbij de vraag van wilsbekwaamheid aan wordt toegevoegd. Maar ook wanneer een opgestelde euthanasieverklaring geldig is en wanneer niet is niet duidelijk. De wetgeving biedt hier geen duidelijkheid over. Besluitvorming blijkt dan al moeilijk genoeg, zeker als er discussies ontstaan zoals we zien in Slotakkoord.
Aan de ene kant zien we in de documentaire terug dat het doel van het ‘open gesprek’ werkt. Patiënt, arts en familie gaan openlijk met elkaar in gesprek. Maar dat het aan de andere kant een ideaalbeeld is wordt ook pijnlijk duidelijk. Paashuis gebruikt daarmee het verhaal van Bram als voorbeeld van een algemenere dilemma’s rondom euthanasie in de praktijk bij dementerenden.
Slotakkoord laat dus zien dat het debat van euthanasie nog niet klaar is. De algemene wetgeving geeft geen
duidelijkheid over wilsbekwaamheid en euthanasieverklaringen. Dit zorgt in de praktijk voor moeilijke dilemma’s. De documentaire brengt ook euthanasie bij dementerenden aan bod. Daarmee was het een van de aanjagers over deze nieuwe dimensie in het debat, en dit is vandaag de dag nog steeds onderwerp van discussie. Door de waardevolle toevoeging aan het debat (vooral door het journalistiek onderzoekende karakter van de documentaire) werd de Slotakkoord jubelend ontvangen, en won zelfs een Emmy Award.
Nachtvlinder: De laatste dagen van Priscilla
Nachtvlinder kwam uit halverwege 2013. Veel mensen zagen de documentaire, ruim 700.000. Op de
Priscilla’s verhaal. In Cannes won Nachtvlinder een gouden dolfijn voor beste documentaire in de etnologie en sociologie (Parool 6-10-2014). Opschudding over haar euthanasie was er niet of nauwelijks. Dit geeft goed aan hoe euthanasie an sich niet meer controversieel en algemeen geaccepteerd is.
Zoals in de analyse naar voren komt, is Nachtvlinder in eerste instantie een portretfilm. De laatste weken van haar leven en het afscheid nemen zijn de focus van de film, niet de euthanasie zelf. Hij gebruikt Priscilla’s verhaal niet voor een algemener statement. Bosch zijn visie op euthanasie is neutraal of lichtelijk positief. Daarmee speelt het niet in op het actuele euthanasiedebat of is het een toevoeging aan het debat, maar laat het naar mijn mening juist de veranderingen in de maatschappij dóór het debat zien. Het feit dát euthanasie in zowel de film als de reacties geen issue (meer) is, toont aan hoe het debat zijn vruchten heeft afgeworpen in de acceptatie van de maatschappij en hoe het debat inmiddels een aantal fases verder is. Dit blijkt wel doordat de volkse achtergrond van Priscilla en haar jonge leeftijd het meest opzienbarende van de
documentaire is. Hier wordt juist met bewondering (door zowel de maker als de kijker) op gereageerd, niet verontwaardigd. De positieve toon die Bosch daarmee laat zien is dat euthanasie ook een dappere keuze is on te nemen en dat euthanasie een bevrijding kan zijn.
Ik laat je gaan
Ik laat je gaan werd eind 2014 door Human op de Nederlandse televisie uitgezonden. De wetgeving voor
euthanasie is inmiddels al ruim een decennium geleden ingevoerd. De wet zelf maakt geen onderscheid tussen geestelijk of lichamelijk lijden, maar in de praktijk zijn behandelaars met euthanasie voor
psychiatrische patiënten nog altijd een stuk terughoudender. Nog steeds is dit dan ook een belangrijk
onderdeel van het euthanasiedebat. In Ik laat je gaan wordt dit ook duidelijk. Omdat ze via de officiële wegen geen euthanasie krijgt, is Sanne hiervoor op zichzelf aangewezen. De NVVE vraagt binnen het
euthanasiedebat momenteel aandacht voor euthanasie onder jongeren (mede met Sanne als voorbeeld). Middels voorlichten wil het jongeren wijzen dat euthanasie ook voor hen een optie is (De Correspondent).
Net als Bosch maakt Faber in eerste instantie een portret van Sanne’s laatste weken. Echter is het
onderwerp euthanasie wel meer aanwezig. Sanne’s verhaal staat centraal in de film. Maar tegelijkertijd is zij de aanleiding voor Faber om na te denken over euthanasie. Faber neemt de kijker mee in haar zoekend perspectief. Van veel twijfels groeit de kijker met haar mee naar het standpunt dat euthanasie een zeer humane dood is (zeker als alternatief voor zelfmoord). Daarmee raakt ze een pijnlijk punt in de discussie, die overigens breder is dan alleen euthanasie omdat het vooral ook over hulp bij zelfdoding gaat. Het gewonnen zelfbeschikkingsrecht is niet absoluut, als patiënt ben je altijd afhankelijk van artsen en instanties. Wordt jouw doodswens niet gehonoreerd heb je weinig alternatieven dan het heft in eigen handen te nemen. Faber pleit via Sanne’s verhaal voor (zelf)euthanasie bij psychiatrische patiënten.
Overeenkomsten en verschillen (in perspectief en ethische kwesties)
dood op verzoek is duidelijk het meest uitgesproken tegenover euthanasie. ik laat je gaan is in eerste instantie zoekend, maar daarna ook positief.
Slotakkoord en nachtvlinder zijn meer onderzoekend, slotakkoord journalistiek, nachtvlinder portretterend. Bij deze twee speelt euthanasie ook meer op de achtergrond (ik laat je gaan ook trouwens).
overeenkomsten is dat allen openhartig praten, maar moeilijk hun emoties tonen. de makers proberen dit op verschillende manieren anders in beeld te brengen. Faber brengt dit metaforisch in beeld. Faber filmt nooit echt dicht op Sanne’s huid en er wordt niet ingezoomd op pijnlijke momenten. De camera houdt bij Sanne altijd een gepaste emotionele afstand. en lost dit dus anders op, door metaforen.
Nederhorst door middel van de arts die zijn patiënten daarin meeneemt, Bosch door via Marja een ander beeld te Priscilla te laten zien, Paashuis door Bram via zijn lichaamstaal te laten spreken.
Dood op Verzoek (Maarten Nederhorst, 1994), naar model van Greg M. Smith sequentie/tijdscode locatie, tijd &
personages
narratief cinematografie geluid thema’s & motieven valt er iets op?
00.00 - 00.04 ikon intro
1 00.07 - 01.55 huis patient en huis dokter, binnen en buitenaanzicht
ochtendritueel van de paaient en zijn vrouw en de dokter
direct heel intiem gefilmd. dichtbij de patient. dicht op de spiegel van de dokter statische shots, op een keer inzoomen na; als dokter krant leest in de ochtend en als vrouw de patient beker drinken aangeeft titels in beeld: ‘dokter’ en ‘de patient’ weer juist afstandelijker
voice-over hoe de dokter vertelt hoe vaak hij euthanasie uitvoert per jaar
cellomuziek op de achtergrond
lijkt direct al te zeggen ‘dokter is ook maar een mens’
en direct ook duidelijk dat de film over euthanasie gaat. nog niet duidelijk dat dokter en patient bij elkaar komen. 2 01.56 - 3.50 buitenkant praktijk binnen in de praktijk dokter en zijn dagelijkse patientenconsulten
dokter onderzoekt zijn patiënten in de praktijk
camera volgt de dokter in zijn bewegingen handheld
dicht ingezoomd op de baby, verder vooral op de dokter en zijn handelingenn en interactie
snellere vrolijke pianomuziek, vrolijkere toon—> benadrukt het alledaagse. lichtvoetig
niet elke dag zo zware dingen als euthanasie. het komt niet iedere dag voor. en dokter maakt niet alleen maar patiënten dood
het lichtvoetige van de alledaagse gang van zaken in de praktijk van de dokter
3 03.50 - 5.28 buiten in amsterdam aan de amstel
voice- over ‘hij heeft meer dan eens gevraagd om een eind aan zijn leven te maken, en de arts was bereid om hem te helpen. vraag van de arts: wil je echt dat ik je laat sterven? als dat je wens is zeg het, maar als je twijfelt zeg het dan ook. ik zal naar huis gaan en weer komen als je me roept. ‘ daarna vertelt hij het verhaal van kees en antoinette. ALS spierziekte heeft kees.
titel film komt in beeld en naam regisseur eerst algemene buitenshots, zoomt dan als de voice-over begint over kees en antoinette in op hun huis
foto’s collage van hun leven en samen met de dokter
dreigende muziek, serieuze toon
niet per se duidelijk van wie de voice-over is, de maker?
achtergrond info voor de film. aanleiding
serieuze toon. groot contrast met vorige scene.
4 5.28 - 6.43 in de auto bij de dokter voor de dokter is het ook een ‘noodkreet’. er is niets anders te bieden. hij gaat sowieso dood
sterk ingezoomd op het gezicht van de dokter. afgewisseld met shots naar buiten vanuit de auto
voice over daarna: alle complicaties van kees en lichamelijke en emotionele toestand. om de kijker voor te bereiden?
duidelijk dat kees een patient van de dokter is
heel intiem en van dichtij gefilmd op de dokter. in zijn auto ook
5 6.43 - 12.05 dokter op bezoek bij kees en antoinette thuis
dokter is tijd niet geweest. aftakeling gaat snel.
ze bespreken toekomst, naar ziekenhuis of niet . dat wil kees absoluut niet. hij spreekt zijn wensen uit; geen behandelingen. hij is bang dat hij zijn beslissing [van euthanaisie] dan niet meer kenbaar kan maken
dokter vraagt bevestigend of kees zelf het moment wil kiezen waarop hij wilt stoppen met leven. kees zegt ja. wel was het gevoel eerst (demcember) sterker was dan nu, ondanks dat hij nu minder kan. stabiel nu, maar de volgende grens kan de laatste grens zijn.
antoinette herhaalt steeds wat kees zegt. beiden willen
euthanasie nu formeel in orde maken.
sterk ingezoomd op de gezichten.
eerst ook op antoinette en kees samen. hun eenheid.
daarna op de gezichten van de dokter en kees. hun gevoelens en emotionele reacties als kees emotioneel wordt blijft de camera op beiden gericht, kiest geen perspectief. laat band zien.
dokter troost kees. antoinette onderbreekt hun eigenlijk.
geen muziek of voice- over.
de band tussen dokter en arts.
hoe alles is goed overleg gaat. hoe de arts de tijd neemt
praat niet alleen over medisch. steunt ook emotioneel.
je ziet ook de moeite die de dokter heeft. ook de worsteling om te zien hoe kees zo achteruit is gegaan. dokter probeert ook mensenlijk te stuenen. dokter laat eigenlijk meer emotie toe dan antoinette en kees zelf. dokter ontwijkt het niet, zij zelf proberen dat wel te doen. of weten er niet hoe ermee om te gaan. je ziet dat het hen ook echt overvallen heeft. en het gaat zoo snel.
6 12.05 - 13.12 auto dokter dokter vertelt zijn overwegingen om wel on niet euthanasie te doen.
en wat dit voor hem betekent en wat euthanasie met hem doet
‘dat knaagt wel ja’
weer dicht ingezoomd op de dokter.
nu naast van zij ook van voor.
gefocust op zijn gezichtsuitdrukkingen
zware muziek doem geluiden
steeds close up op zijn gezicht. heel intiem gefilmd
7 13.14 - 14.33 buiten appartement
patient en binnen bij patient (niet kees)
dokter is op
kraambezoek van een patient
wederom sterke close- up op gezicht dokter, afgewisseld met close up van de baby.
lichtere pianomuziek constrast met de dood, het begin van een nieuw leven.
weer focus op het mooie lichtere werk als dokter. naast dood ook geboorte en leven onderdeell van zijn werk. sterk contrast
8 14.33 - 18.28 buiten appartement
kees en binnen
tweede arts komt op bezoek bij kees en antoinette. en bespreekt hun situatie antoinette herhaalt steeds weer
arts zegt waar hij voor komt, en noemt voorwaarden voor euthanasie.
kees voldoet hieraan daarna nemen ze de euthanasieverklaring van kees door. staat hij nog steeds achter.
titel in beeld ‘tweede arts’
vooral ingezoomd op kees, of kees samen met zijn vrouw (medium shot) of sterke close up op het gezicht van de tweede arts.
tijdens voice-over dagboekfragment kees vanaf de zijkant gefilmd (medium shot) in de rolstoel
andere lichte
pianobezoek als dokter bij huis kees aankomt. verdwijnt als we binnen zijn.
eind van de scene zware cellomuziek ‘doemmuziek’
en ook voice over aan einde “we worden somberder…’ dagboekfragment van kees
laat de verschillende stadia van euthanasie zien,
weetelijk en medisch
wederom de sterke close ups op de gezichten, ook bij de tweede arts. focus echt op band tussen arts en patient. en wat euthanasie ook met beiden doet.
9 18. 28 - 20. 38 praktijk dokter dokter belt met de neuroloog over kees zijn situatie en feedback
er is geen therapie en behandeling meer mogelijk.
gaat heel snel bij kees. als er euthanasie gaat gebeuren, welke medicijnen zouden geschikt zijn? daarna reflecteert de dokter het gesprek met de maker (kijkt niet in beeld.
dit gesprek bevestigede wederom voor de dokter dat hij het goede doet. het is voor hem duidelijk
shot zoomt van medium langzaam in op gezicht van dokter
zoomt na gesprek alleen nog maar verder in. dokter kijkt niet in de camera, maar praat wel duidelijk tegen iemand. beeld loopt nog even door als dokteropstat en wegloopt. blijft gefocust op de lege stoel
geen muziek of voice- over
we horen de andere kant van de lijn, dus de neuroloog wel. we kunnen het gesprek volgen.
wil het zorgvuldig handelen en raadplegen van adviezen van anderen van de dokter
benadrukken.
het is niet zomaar even euthanasie doen. gaat een lang proces en veel overwegingen
overheen
praten ook even buiten medisch heel kort over dat het zo jammer is dat het zo gaat en ook zo snel
lijkt erop dat dokter het fijn vindt om het er ook met anderen over te hebben.
hij zoekt bevestiging. stiltes die hij ook laat vallen aan eind vd scene geeft aan dat hij het ook moeilijk vindt om te doen.
10 20.38 - 21.39 huis dokter, buitenaanzicht en binnen
thuis bij de dokter camera loopt en kijkt door het huis. en daarna hoe hij en zijn vrouw lezen in de woonkamer. (totaalshots).
buitenshots afgewisseld met binnen
ernstige cello muziek buiten horen we dierengeluiden (vogels, kikkers etc.)
hoe hij thuis leeft. om omgeving van de dokter te laten zien. wat is hij voor een persoon?
camera kijkt echt rond in het huis. wil de persoonlijk omgeving van dokter laten zien
21.39 - 23.57 binnen aan tafel in huis van de dokter
maker vraagt of dokter gelovig is. hij gaat niet nar de kerk maar hij denkt wel dat er iets is. je moet iets zinnigs met je leven doen.
maker vraagt naar 10e gebod gij zult niet doden. doden is het ergste wat je kan voorstellen. maar van een andere grootte als je als arts begeleidt mensen die niet langer willen lijden
maker vraagt als mensen toestemming hebben voor
euthanasie ze uiteindelijk langer blijven leven. hij antwoordt ja. geeft rust. vaak wordt het
euthanasieproces ook