THEMATISCH-TYPOLOGISCH KADER
2.1. HET VERHAAL VAN DE SOCIALE WONINGBOUW IN 14 THEMA’S
2.1.13. Sociale huisvesting: kunst in de (semi)publieke ruimte (1945-1985)
2.1.13. Sociale huisvesting: kunst in de (semi)publieke ruimte (1945-1985)
Aalst, wijk Oud Begijnhof (© Onroerend Erfgoed).
https://inventaris.onroerenderfgoed.be/themas/136
Beschrijving
Heel wat sociale huisvestingsprojecten, voornamelijk uit de naoorlogse periode, bevatten
monumentale kunstwerken, in de vorm van vrijstaande beelden of wandkunst (mozaïek, sgraffito, reliëfs, wandschilderingen of glasramen) in de openbare of gemeenschappelijke delen van gebouwen zoals inkomhallen, trappenpartijen en gemeenschapslokalen. Deze kunstwerken ontstonden vanuit de idee dat de bewoners van deze wijken niet alleen recht hadden op comfortabele woningen en moderne voorzieningen zoals speelpleinen maar ook op schoonheid, wat op haar beurt zou bijdragen tot een aangename leefomgeving.
In de naoorlogse periode was er algemeen een groot draagvlak voor integratie van kunst in
architectuur, zowel bij architecten (internationaal bijvoorbeeld op het CIAM-congres van Bridgewater in 1947, nationaal onder andere bij Renaat Braem) en kunstenaars (verenigingen zoals Groupe
Espace, Forces Murales) als bij de overheid. Die laatste trachtte met de Wet Masereel uit 1947 (die in
Vlaanderen tot 1985 van kracht bleef) een cultureel democratiseringsproces te stimuleren en de deelname van de burgers aan kunst en cultuur te vergroten door kunstintegratie in openbare gebouwen te stimuleren. De kunst in sociale woningbouw viel echter niet onder deze wet en werd vooral gestimuleerd door de lokale overheden en huisvestingsmaatschappijen, die vaak nauw verstrengeld waren. De inbreng van de nationale overheid bleef beperkt tot het Nationaal Instituut voor de Huisvesting (NIH) die beeldhouwwerken schonk naar aanleiding van haar nationale Prijs voor de Groenruimten in de jaren 1960 en 1970. Veel vaker werden beelden aangebracht door de
maatschappij zelf bij de oplevering of inhuldiging van de wijk of naar aanleiding van een mijlpaal in haar geschiedenis (bijvoorbeeld de 1.000ste woning). Een aantal huisvestingsmaatschappijen (zoals de Mechelse Goedkope Woning) besteedde hier in het bijzonder aandacht aan.
Iconografisch refereren heel wat kunstwerken enerzijds aan de imaginaire vooroorlogse Heimatcultuur: de gelukkige familie, spelende kinderen, de liefde tussen man en vrouw, de
verzoening, arbeiders en dagelijkse activiteiten zijn enkele onderwerpen die regelmatig terugkomen. Anderzijds verwijzen de kunstenaars, al dan niet in opdracht van de huisvestingsmaatschappij, vaak naar de inspanning van de plaatselijke overheden om de stads- of dorpskern weer leefbaar te maken. Die streefden toen naar een betere en gezondere levenskwaliteit voor alle inwoners. Handen,
werktuigen (truweel en houweel), appartementsgebouwen, kleine krottenwoningen, de natuur, de zon, een duif en een arbeider/inwoner zijn iconografische elementen die regelmatig terugkomen. Zij symboliseren de heropleving van de wijk en het geloof in de moderne toekomst uit. Deze thema’s werden zowel in figuratieve als meer gestileerde composities uitgewerkt. Zuiver abstracte beelden zijn eerder een uitzondering.
Erfgoedwaarden en –criteria
Kunstwerken in sociale wijken hebben in de eerste plaats een artistieke waarde (vormgeving, materiaalgebruik, ambacht, medewerking van kunstenaars), in sommige gevallen aangevuld met een
historische waarde omdat het kunstwerk werd aangebracht naar aanleiding van een bepaalde
gebeurtenis of iconografisch verwijst naar een belangrijke persoon,… De contextwaarde was een doorslaggevend criterium in het bepalen van de waarde van deze kunstwerken (met name het feit dat de kunstwerken gemaakt zijn voor de sociale woonwijk). In een aantal gevallen is de artistieke en historische waarde van deze kunstwerken zo hoog dat ze weerhouden werden voor de selectie ondanks het feit dat de context intussen ingrijpend is gewijzigd, bijvoorbeeld bij de wijk Oud Oefenplein in Mechelen.
Bouwkundige gehelen en relicten (selectie)
1. Aalst, Sociale woonwijk Oud Begijnhof / AALST_BEGIJNHOF_4010
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/127179
2. Antwerpen, Arenawijk / DEURNE_ARENAWIJK_1140
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/126552
3. Antwerpen, Sociaal wooncomplex van F. Van Averbeke en H. Van Kuyck / ANTW_BALLAERTSTR_1050
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/302573
4. Antwerpen, Luchtbal / LUCHTBAL_1030_1050
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/122126
5. Antwerpen, Sociaal wooncomplex Ten Weyngaerde / ANTW_LANGE_LOZANASTR_1050
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/301479
6. Antwerpen, Sociale woonwijk De Munt / ANTW_MUNT_1020
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/302466
7. Antwerpen, Sociale woonwijk Klein Heide / HOBOKEN_KLEIN_HEIDE_A_1140
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/120667
8. Antwerpen, Sociale woonwijk Vinkenvelden / HOBOKEN_VINKEVELDEN_1140
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/11465
9. Antwerpen, Vleeshuiswijk / ANTW_VLEESHUIS_1050
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/302509
10. Antwerpen, Wooncomplex Jos Van Geellaan / DEURNE_JOS_VAN_GEELLAAN_1140
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/125505
11. Antwerpen, Wooneenheid Kiel / KIEL_WOONEENHEID_ZAANSTR_1030
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/126553
12. Baarle-Hertog, Sociale woonwijk Dokter Govaertsplantsoen / BAARLE_HERTOG_DR_GOVAERTSPLANTSOEN_1290
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/301443
13. Boom, Woonwijk Kruiskenslei / BOOM_KRUISKENSLEI_1110
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/126561
14. Bornem, Sociale woningbouw van 1966 / BORNEM_BEERDONKSTRAAT_1120
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/302686
15. Brugge, Sociale woonwijk Sincfal / BRUGGE_SINCFAL_STCLARA_3070 G_302143
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/302143
16. Dendermonde, Sociale woonwijk van Volkswelzijn / STGILLISDE_TUINWIJK_4290
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/302119
17. Gent, Sociale huisvesting De Cirk / GENT_ZEBRA_4150
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/302107
18. Gent, Sociale woonwijk Malem / GENT_MALEM_4110_4140_4150_4160
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/127177
19. Gent, Sociale woonwijk Nationale Watersportbaan Georges Nachez / GENT_WATERSPORT_1065_4110_4140_4150_4160
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/127178
20. Lokeren, Sociale woonwijk Bergendries / LOKERE_BERGENDRIES_4220
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/302113
21. Lokeren, Sociale woonwijk Sparrenhof / LOKERE_SPARRENHOF_4220 G_302114
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/302114
22. Mechelen, Sociale woonwijk De Streyp / MECHELEN_PENNEMEESTERSTRAAT_1210
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/302588
23. Mechelen, Sociale woonwijk Landweg / MECHELEN_LANDWEG_1210
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/302590
24. Nieuwpoort, Theo Goedhuyswijk / NIEUWPOORT_CLICHTENHOVEN_3390
inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/127230
25. Temse, Bejaardenhof Mariadal / TEMSE_MARIADAL_4320 G_302121