Organisatorische nuanceverschillen

Binnen de marges van dit globale plaatje bezit het ene samenwerkingsver-band vanzelfsprekend iets meer (of een andersoortige) organisatorische substantie dan het andere. De mate waarin en de manier waarop deze in elk samenwerkingsverband vorm krijgt, lijkt mede te worden bepaald door de aard van de activiteiten die binnen deze verbanden worden georgani-seerd. Bepaalde activiteiten vergen nu eenmaal meer afstemming en een scherpere taakverdeling dan andere. En door de meestal talrijke activi-teiten die binnen samenwerkingsverbanden plaatsvinden, verschillen de rollen en functies die personen hebben vaak van moment tot moment. Voorts lijken gezelschappen waarin betrekkelijk veel oudere en ervaren jihadisten dominante posities innemen, hun activiteiten met meer orde-lijkheid en consistentie te kunnen ontplooien dan groepen waarin relatief veel jongvolwassen actoren met meer ongeduld, impulsiviteit en grillig-heid opereren doordat hun richtinggevende en doorgewinterde rolmodel-len kleiner in getal zijn of meer op de achtergrond blijven. Zo omschrijft één verdachte de jeugdige meerderheid uit een dergelijk cluster typerend als ‘chaotisch, opgefokt en gehersenspoeld’. Maar hoewel hij in deze groep – als voormalig lid van de Syrische tak van de Moslimbroederschap – weinig overeenkomsten ziet met georganiseerde islamistische groepe-ringen, suggereert hij ook zeker niet dat haar leden stuurloos te werk gaan:

‘[….] [Eén man] staat boven de groep en verder niemand. De rest zijn alleen zijn volgelingen.’

Ook afwijkende affiliaties en gebruiken attenderen ons op de subtiele organisatorische verschillen binnen de jihadistische beweging in Nederland. Ongeacht de informele sfeer die in álle groepen overheerst, verbinden sommige clusters zich duidelijker met buitenlandse groepen dan andere. En waar de meest prominente actoren in het ene samen-werkingsverband er af en toe semi-plechtige rituelen of titulaturen op nahouden, laten de mores van andere die niet toe.57 Zo onderscheidt één

57 Ultra-orthodoxe salafisten die het tawhied-beginsel tot in het extreme willen doorvoeren, beschouwen het als onislamitisch om wereldse figuren op een voetstuk te plaatsen.

92 Jihadistisch terrorisme in Nederland

specifiek cluster zich doordat verscheidene mensen met ‘sjeik’ of ‘emir’ refereren naar twee vooraanstaande Algerijnse figuren. Verder geeft het relatiestelsel volgens politiegegevens blijk van een opvallende oriëntatie op de GSPC. Ten minste één betrokkene heeft op een geluidsopname trouw gezworen aan de leider van deze organisatie. Desalniettemin heeft de groep vermoedelijk geen formele plaats in de organisatie van de GSPC en vinden haar feitelijke activiteiten plaats in een beduidend breder jiha-distisch en grensoverschrijdend kader.

3.9 Recapitulatie

De jihadistische samenwerkingsverbanden, zoals deze naar voren komen uit het totaal van geanalyseerde ruwe opsporingsgegevens, kunnen worden gekarakteriseerd aan de hand van goeddeels overeenkomstige kenmerken. Personen die samenwerkingsverbanden ‘aandrijven’ laten zich inspireren door een op geweld gericht salafistisch-jihadistisch gedachtegoed met wereldomvattende pretenties. Zij verkondigen het, en geven er met zeer diverse activiteiten invulling aan. Ondanks prioriteits-verschillen doen zij dit doorgaans zowel in binnen- als buitenland. Hoewel er in deze samenwerkingsverbanden ook mensen betrokken zijn die slechts zijdelings, of met minder ideologische geestdrift, bijdragen aan het operationaliseren van dit gedachtegoed, duiden we in dit rapport alle actief betrokken personen aan als jihadistische actoren. Zonder de opportunistische of minder bewuste participatie van sommigen zouden de samenwerkingsverbanden immers aanzienlijk minder effectief kunnen functioneren. Mede doordat zo, naast personen met zeer diverse (jihadistische) achtergronden, ook mensen met een crimineel verleden, bekeerlingen en sympathisanten betrokken raken bij jihadistische samen-werkingsverbanden, hebben deze groepen een gemêleerd karakter. Die heterogeniteit geldt ook voor hun sociale en culturele kenmerken. Binnen alle bestudeerde relatiestelsels zijn actoren actief met diverse nationale en geografische wortels. Zij spreken verschillende talen en hebben verschil-lende culturele achtergronden. Hiernaast trekken in alle samenwerkings-verbanden mensen uit verschillende leeftijdscategorieën met elkaar op en zijn in sommige clusters zowel mannen als vrouwen actief. Alléén op het gebied van religie geven de samenwerkingsverbanden blijk van homo-geniteit: nagenoeg alle actoren baseren hun geloofsovertuigingen op de soennitische stroming binnen de islam.

De gemeenschappelijke religie is slechts één inhoudelijke bindingsfactor die verklaart waardoor bepaalde mensen tot jihadistische relatiestelsels worden aangetrokken. Vooral de ideologie in het verlengde hiervan, die door actoren in de voorhoede wordt verkondigd, is een belang-rijke bindingsfactor. Toch lijken de meeste actoren vooral affiniteit te hebben met één of meer facetten van deze ideologie, zoals het thema van mondiaal onrecht tegen moslims, rebellie tegen het bestaande

93

Jihadistische samenwerkingsverbanden

maatschappelijke systeem, of rigide richtlijnen voor een zuiver bestaan. Ook verbinden sommigen zich primair met jihadistische samenwerkings-verbanden omdat hierin mensen een rol spelen die kunnen voorzien in belangrijke levensbehoeften. Andere bindingsfactoren zijn gezamenlijke activiteiten, sociale voordelen en rolmodellen. Personen die leiding of richting geven aan actoren, bezitten daarmee eveneens bindende kwali-teiten. Zij kunnen sociale en ideologische stabiliteit en cohesie binnen jihadistische clusters waarborgen. Tot eigenschappen die hen een vorm van macht en gezag geven behoren dikwijls religieuze en ideologische deskundigheid, levens- of strijdervaring, en het feit dat zij anderen zowel kunnen belonen als bestraffen.

Een aantal meer structurele kenmerken van jihadistische samenwerkings-verbanden zorgt voor goede verbindingen tussen (clusters van) actoren. De aanwezigheid van duurzame sociale fundamenten (vertrouwensrela-ties), reële en virtuele ontmoetingsplaatsen én spilfiguren, verklaart waar-om deze samenwerkingsverbanden niet alleen een hechte interne, maar ook een dynamische onderlinge samenhang vertonen. Hierdoor maken ze – als clusters – in de praktijk deel uit van een bredere internationale jiha-distische beweging.

De aanwezigheid van personen die een ideologisch of militant referen-tiekader uit de islamitische wereld met zich meedragen, blijkt in alle geanalyseerde relatiestelsels cruciaal (geweest) voor jihadistische cluster-vorming en -bestendiging. Deze ‘heartland-oriented’ actoren mobiliseren en/of trekken mensen aan. In een westerse context bezitten zij een relatief groot vermogen een coherent jihadistisch verhaal aan de man te brengen. Vanwege hun specifieke kwaliteiten, contacten en ervaringen – die hun geloofwaardigheid en sociale status zeer ten goede komen – vervullen zij vaak voorbeeldfuncties en fungeren zij betrekkelijk vaak als rolmodel-len. Complexe interacties tussen deze personen enerzijds en ontvanke-lijke personen anderzijds – met name lokaal opgegroeide of gevormde moslims, illegalen en bekeerlingen – geven doorslaggevende impulsen aan collectieve radicaliseringsprocessen.

Het zijn ook dit soort interacties die de afwezigheid van formele hiërar-chische verhoudingen binnen de bestudeerde jihadistische samen-werkingsverbanden opvangen. Hoewel het ene relatiestelsel iets meer organisatorische substantie bezit dan het andere, gaat het steeds om informele, fluïde en sterk gedecentraliseerde verbanden waarin mensen met een vrij grote (improvisatie)vrijheid invulling geven aan uiteenlo-pende taken. Van strak georganiseerde verticale verhoudingen is nooit sprake. We constateren sociale aaneenschakelingen van informele afhan-kelijkheid-ontvankelijkheidsrelaties. Actoren die afhankelijk zijn van de inzet en capaciteiten van anderen, geven sturing aan personen die zich ontvankelijk voor hen tonen. Dergelijke relaties zijn relatief van karakter. Richtinggevende actoren blijken namelijk zelf vaak weer ontvankelijk voor de sturing van andere actoren in binnen- of buitenland die van hun inzet profiteren.

4 Activiteiten

Wat voeren jihadistische samenwerkingsverbanden nu concreet uit in – of rakend aan – de Nederlandse samenleving? Zoals betoogd geven gemêleerde en informele jihadistische clusters consistent blijk van een grote menselijke diversiteit. Hun actoren opereren in sterk wisselende gra-daties van doelgerichtheid en ideologische betrokkenheid. Logischerwijs komen uit ons zaaksbestand dus niet alléén zuiver jihadistische activitei-ten aan het licht. Allerlei randverschijnselen en curiositeiactivitei-ten herinneren ons aan de diffuse sociale context van de samenwerkingsverbanden. Het is van belang hier aandacht aan te besteden, omdat ook deze waarnemin-gen nuttig zijn voor justitiële doeleinden. Bovendien zorwaarnemin-gen ze voor een meer gebalanceerd beeld van het jihadisme in Nederland.

Vanuit deze overwegingen beschrijft dit hoofdstuk achtereenvolgens vijf soorten activiteiten. Ten eerste (paragraaf 4.1) vestigen we de aandacht op handelingen die te maken hebben met bekering, vorming en scho-ling van ontvankelijken, én met training en uitzending van bereidwillige jihadisten. Een tweede bundeling van activiteiten betreft daden die direct samenhangen met bedreigingen, aanslagen en praktische voorbereidin-gen daartoe (paragraaf 4.2).

Onder de noemer ondersteunende activiteiten (paragraaf 4.3), scharen we, ten derde, alle handelingen die de eerste twee typen jihadistische kern-activiteiten faciliteren. In de vierde plaats (paragraaf 4.4) beschrijven we alle afschermende handelingen, waarmee jihadisten het werk van opspo-ringsinstanties bemoeilijken. Maar zoals betoogd, zijn niet alleen hun militante activiteiten relevant voor dit rapport. Daarom schetsen we in de laatste paragraaf (4.5) – ter illustratie van de wijze waarop jihadistische activiteiten zijn ingebed in het alledaagse leven – ook het functioneren van de betrokken actoren in hun leefomgeving.