Legitieme macht

Op veel andere (perifeer) betrokken actoren heeft deze bron van macht géén – of een veel minder sterke – uitwerking.

3.5.3 Legitieme macht

Veel personen in ons zaaksbestand lijken de machtsverhoudingen en rol-verdelingen in hun respectievelijke clusters te aanvaarden zoals ze zijn, omdat ze voor hen als vanzelfsprekend overeenstemmen met bepaalde geïnternaliseerde waarden. Actoren van wie zij daarom sturing accepteren, bezitten een vorm van ‘legitieme macht’. Cultureel bepaalde waarden

71

Jihadistische samenwerkingsverbanden

spelen daarbij een belangrijke rol. Evenals het in sommige alledaagse gemeenschappen of samenlevingen gangbaar is dat ouderen het gedrag van jongeren voorschrijven, zijn invloedrijke jihadisten in Nederland vaak van hogere leeftijd dan hun volgelingen. Een actor uit een jihadistische groep illustreert dit stereotiepe beeld op basis van een eigen ervaring:

‘[X] heeft veel kennissen hier, die hij beschouwt als zijn kinderen. Deze mensen beschouwen hem als hun vader. Hij kan zo iemand bellen om hem op te halen.’

‘[X] was in staat om mensen op te bellen als hij bijvoorbeeld eten wilde hebben of zich moest verplaatsen.’

Hiernaast putten richtinggevende personen vermoedelijk ook vaak legitie-me macht uit eigenschappen waaraan zij op grond van hun cultuur status ontlenen, zoals het mannelijke geslacht, een relatief hoge intelligentie en fysieke of verbale kracht. Actoren in jihadistische kringen hebben voorts de neiging meer autoriteit toe te kennen aan mensen met een politiek-religieuze achtergrond of een jihadistisch verleden.

Vaak wordt de legitimiteit van de macht van richtinggevende actoren door hun volgelingen onderstreept, doordat zij hen met de titel sjeik aanspreken of door te accepteren dat deze personen rituelen uitvoeren die volgens de regels van de islam alleen door islamitische geestelijken – die wérkelijk over deze legitieme macht beschikken – uitgevoerd mogen worden. Onderstaande verklaring van een getuige is hiervoor illustratief:

‘Ja, normaal moet een imam het huwelijk sluiten, maar zij beschouwen hem als hun imam.’

3.5.4 Beloningsmacht

‘De tuin van het paradijs is voorbehouden aan profeten en martelaren’ (Hassan, 2001). Aan het verkondigen van een boodschap van die strek-king, ontlenen verschillende jihadisten een vorm van ‘beloningsmacht’. Zij suggereren daarmee feitelijk een plekje in het paradijs te kunnen bemiddelen; althans, voor degenen die zich conformeren aan hun criteria voor goed jihadisme. Geloofwaardige personen, die daardoor vaak even-eens deskundigheidsmacht bezitten, maken dankbaar gebruik van deze mythe. Zo spreekt een jongeman, die zich door een Algerijnse jihadronse-laar heeft laten inpalmen, als volgt over zijn voornemen om als martejihadronse-laar te sterven:

‘Onze Heer heeft daarom voorspeld dat, indien wij geduld opbrengen, hij ons naar het paradijs zal brengen. Want martelaarschap is erg gewaardeerd door God.’

72 Jihadistisch terrorisme in Nederland

‘Als martelaar zal ik voorspraak hebben bij onze Heer voor zeventig leden van mijn familie. En voor jullie ook. Onze heer zal ons allen naar het paradijs brengen. Lieve papa, lieve mama, bid voor mij. Bid allen voor mij opdat God mijn martelaarschap aanvaardt.’

Richtinggevende actoren kunnen hun volgelingen uiteraard ook voorzien in talloze andere voordelen en beloningen. Veel daarvan hebben we reeds in de paragraaf over bindingsfactoren genoemd (3.4). Tot het rijtje behoren sociale behoeften, zoals vriendschappen en lidmaatschap van een hechte groep, structuur, zingeving en concrete levensbehoeften zoals werk, onderdak en documenten. Maar zij kunnen loyale aanhangers eveneens belonen met privileges of statusverhogende posities binnen een samen-werkingsverband. Ter illustratie twee fragmenten uit getuigenverklarin-gen en één fragment uit een interview met een opsporingsambtenaar:

‘Hij zei: ik heb mijn familie verlaten in [land]. In het begin miste ik ze heel erg, maar mijn broeders zijn nu mijn nieuwe familie. En hij hield veel van zijn broeders […]’

‘Ik denk dat hij in hetzelfde schuitje zit als [actor X] en zich heeft laten beïnvloeden […] omdat hij op enige manier vastigheid zocht.’

‘Ze waren illegaal. Ze kregen van hem huisvesting, hij zorgde ervoor dat ze documenten kregen en ze konden dan naar een uitzendbureau gaan, daar lieten ze zich inschrijven en ze konden gaan werken […] heel veel mensen die wij daarna spraken die zeggen van “[actor Y] dat is een sociaal werker voor ons” ‘.

3.5.5 Bestraffingsmacht

Als tegenpool van beloningsmacht, vormt ‘bestraffingsmacht’ in mindere mate een bron van individueel overwicht binnen jihadistische clusters. Toch komt het af en toe voor dat actoren vanuit een vrees voor negatieve consequenties voldoen aan eisen, wensen of verwachtingen van een vragende partij. Hoewel vermoedelijk geen enkele groep een formeel of efficiënt sanctiesysteem bezit, geldt allereerst dat sommige personen, ook bij deze manifestatie van macht, slim inspelen op de godvrezendheid van anderen. Zij verkondigen de toorn van God voor eenieder die afwijkt van het door hen voorgehouden juiste pad. De partner van een potentiële aanslagpleger getuigt:

‘Ik herinner mij dat toen wij in Afghanistan waren, wij bijeen waren ter gelegenheid van het feest van de […] in de moskee die [actor X] en ik hadden laten bouwen. [Jihadist Y] praatte door een microfoon van een

73

Jihadistische samenwerkingsverbanden

speaker, hij zei ons dat wij niet moesten onthullen aan de kouffors43

en aan de politie, zoniet dan zou onze straf eruit bestaan dat [wij] zelf kouffors zouden worden en dat wij dan nog zwaarder gestraft zouden worden door god.’

Incidenteel dreigen invloedrijke actoren met boetes en represailles voor mensen die foutief handelen. Zo verlangt een salafistisch-jihadistische leraar uit één relatiestelsel financiële giften voor de jihad van jongeren die zijn lessen missen. Echter, zijn volgelingen lijken hier – in een infor-mele en vrijwillige sfeer – zelden tot nooit gehoor aan te geven. Daarnaast kunnen actoren die vanuit hun positie in staat zijn anderen tegen hun wil uit de groep te verstoten, een angst voor verbanning opwekken en daarmee onderdanigheid afdwingen. In één van de clusters is deze vorm van bestraffing ook ingezet om mensen te dwingen om zich aan de ideo-logie van de groep te conformeren. Hierbij is sprake van een ingewikkeld psychologisch mechanisme: actoren worden van de ene kant verstoten uit de groep als zij de ideologie die daar wordt uitgedragen ter discussie stellen; van de andere kant kunnen zij de groep niet zonder consequen-ties verlaten, omdat zij dan als afvalligen worden beschouwd, met alle consequenties van dien. Op deze wijze wordt tegenspraak in de groep in de kiem gesmoord, en hebben richtinggevende actoren hun naaste volge-lingen vaak behoorlijk in hun macht.

‘[…] hij zei tegen mij “als het je niet aanstaat wat ik hier probeer te vertellen, wat doe je dan hier” of in ieder geval woorden van die strekking [….]’

‘[…] iemand die hun groep verlaat, is afvallige en die mag je dan vermoorden, tenminste bestrijden, zo denken zij.’

Eén keer spreekt een geestelijke leider uit weer een ander cluster in een fatwa een doodvonnis uit over een actor die zeer waardevolle goederen van het samenwerkingsverband heeft verdonkeremaand. Ten slotte oefe-nen enkele actoren uit ons zaaksbestand bestraffingsmacht uit, doordat zij ronduit gewelddadig of bedreigend handelen. Maar voor anderen zijn dergelijke expliciete bedreigingen niet eens essentieel voor hun machtspositie. Deze personen bezitten van nature een zo intimiderende uitstraling dat het voor hun volgelingen al bij voorbaat vaststaat: op loya-liteitsbreuk volgt (fysieke) wraak. Ook opsporingsambtenaren tonen zich hier soms van onder de indruk. Een van de geïnterviewden vertelt over de wijze waarop de fysiek krachtige verdachte ‘X’ mensen angst en ontzag inboezemt:

74 Jihadistisch terrorisme in Nederland

‘Na het eerste verhoor, kwam een van mijn beste rechercheurs [teamlid] terug. Die zei dat hij echt bang was voor deze vent. Deze man [Xl] is eng, gevaarlijk. Als je [teamlid] kent: dat is gewoon een keiharde rechercheur. En die zegt: ik heb nog nooit zo iemand gezien. Hij keek dwars door hem heen, ook in zijn opmerkingen.’

Als we de wijze waarop macht zich manifesteert in ogenschouw nemen, constateren we dat alle hierboven beschreven machtsfactoren en machts-verhoudingen een rol spelen in de bestudeerde samenwerkingsverbanden. In dit opzicht lijken ze niet sterk van elkaar te verschillen, ook al worden binnen sommige clusters meer inspanningen verricht om actoren voorde-len en beloningen te bieden terwijl andere weer iets sterker leunen op het sturende vermogen van deskundigheidsmacht.

Vooral deskundigheidsmacht, beloningsmacht en bestraffingsmacht hebben in alle samenwerkingsverbanden een belangrijke functie. Meestal oefenen richtinggevende actoren meerdere vormen van macht uit op hun volgelingen. Zo kan een geestelijk leraar de ene actor vooral beïnvloe-den omdat deze waarde hecht aan zijn deskundigheid, terwijl hij op een ander meer ‘vat’ heeft door hem te belonen of te straffen. Vaker nog is er sprake van een combinatie van machtsfactoren. Met name voor de oudere richtinggevende actoren uit ons zaaksbestand geldt dat zij alle genoemde machtsvormen in meer of mindere mate weten te effectueren.

3.6 Structurele kenmerken en samenhang van een jihadistische