De Pahlavi dynastie wordt officieel in 1925 gesticht maar vanaf 1921 wanneer Reza Khan105 na een staatsgreep aan de macht komt begint het nieuwe tijdperk van
ontwikkeling en modernisering in Iran. Met Reza Sjah als een ijzeren hand en vaak ook met harde hand werd het land richting eenheid en modernisering geduwd, het lukte men nu wel om een eenheidsstaat te creëren en het tribaal feudale systeem te elimineren. Dit kon alleen lukken met een modern leger waar Reza Sjah zich voor ingezet heeft. Kort gezegd kan ik vermelden dat bijna elke vorm van modernisering in die periode wel een sociale impact had op de maatschappij en zorgde voor een
wijziging in de sociaal culturele patronen. Ter illustratie gebruik ik de introductie van een modern leger en probeer ik in het kort de sociale gevolgen ervan te weergeven. Voor een effectief leger heeft men soldaten nodig, dus kwam er een wet op de dienstplicht. Nu werden van alle hoeken van het land soldaten gerekruteerd voor de diverse divisies verspreid over het land. Een groot deel van de soldaten kregen eerst educatie om te kunnen lezen en schrijven en ze kregen de mogelijkheid om de andere
plekken in hun land te verkennen. Dit gebeurde op groot schaal en had dus sociale gevolgen. Enerzijds ging er nieuwe wereld open voor de nieuwe geletterde soldaten en anderzijds leerden ze ook andere plaatsen in hun land zien en tijdens de militaire dienst werd ook een nadruk gelegd op vaderlandsliefde. De soldaat leerde dat hij onderdeel uit maakt van de natie en niet meer tot maar een lokale groep behoorde. Op die manier veranderde liefde voor de geboortestad in liefde voor de natie. Om
soldaten te registreren moet je ze ook achternamen geven. Dus werden er ook wetten gecodificeerd met betrekking tot burgerlijke stand en men moest vanaf nu
achternamen aannemen. Reza Sjah koos voor de achternaam Pahlavi, een oud Perzische taal die ten tijde van de Sassaniden werd gesproken en het is ook gelieerd aan een oud volk die nog vandaag de dag in een regio wonen vlakbij de
geboorteplaats van Reza Sjah. Dit kan worden gezien als een symbolisch verlangen om zich zowel te associëren met de oude glorie van Iran en een gevoel van legitimiteit te creëren. Want dit was het tijdperk dat de monarch zijn legitimiteit niet meer aan het geloof ontleende maar aan een oud glorieus verleden van Iran. De nieuwe koning kon als een rasechte Iraniër worden aangemerkt ten aanzien van de Kadjaren die van Turkse origine waren. De intentie van de koning was om het idee van de grootheid en glorie van het oude Perzische rijk te verheffen om zichzelf als legitieme eigenaar van de Perzische troon te legitimeren tegen de incompetentie van de Kadjar koningen. Er werden ook nieuwe wetten en voorschriften vervaardigd die de traditionele gedragspatronen en normenstelsel zou wijzigen die in tegenspraak waren met de ideeën uitgedrukt door de intellectuele elite die gewaardeerd werden door de autoriteiten. Het tot stand brengen van die nieuwe wetten gevolgd door
hervormingsactiviteiten op verschillende terreinen, zorgde voor een basis voor drastische sociale en culturele veranderingen in de samenleving. “Modernization was Reza Shah’s ultimate challenge…During the reign of Reza Shah, Iran underwent the fastest reform snot only in political and economic sectors but also in the cultural and intellectual domain.”106
Alhoewel Reza Sjah een autoritair karakter had en het land op een autoritair manier bestuurde zorgt het moderniseren van het land voor de bloei van het intellectuele domein. De nieuwe instituties zoals scholen en universiteiten, maar ook het 106 Daniel en Shafei en Soroushiani, “Vartan,” 19.
alfabetiseren van de soldaten, het sturen van veel meer studenten naar het Westen, die weer afgestudeerd terugkeren, zorgen mede voor een intellectuele evolutie.
Een effectief overheid heeft ook ambtenaren, ministeries, organisaties en instituties nodig. Die werden ook allemaal in die periode gesticht. Hiervoor moeten dus ook allerlei nieuwe gebouwen worden gebouwd. Een nieuw administratief district werd gebouwd op de plaats van het oude centrum van de politieke macht in de stad. Men kan dan spreken van een Staatsarchitectuur. Er was een publieke architectuur nodig die de nieuwe functies van een moderne Staat zou kunnen herbergen. De rol van de patroon, in de woorden van Pope, in de creatie van architectuur zien we hier terug. De Staat is nu de patroon van de seculiere architectuur. Architectuur kan als cultureel product van het nationalisme dienen. Daarom weerspiegelde architectuur de belangen van het nationalisme en de architecten ambieerden om een moderne
metropolitaanse architectuur te creëren die de nationale identiteit kon uitdrukken. 107 Een ander belangrijk element van die Staatsarchitectuur was een stedelijke structuur die ondersteuning kon bieden aan de activiteiten van een 20ste-eeuwse economie. Om deze doelstellingen te verwezenlijken werd een publiek bouwprogramma opgesteld om de steden te moderniseren en uit hun middeleeuwse context te halen
( bijvoorbeeld de oude citadels af te breken) en de stadsbewoners in te leiden in een nieuwe manier van leven en nieuwe stelsel van waarden.108 Enerzijds gaf het
bouwprogramma een antwoord op de nieuwe functies van stad en staat. Anderzijds creëerde het programma nieuwe functies zoals een moderne beroep van architecten in Iran. Volgens Rajabi waren twee sociale factoren van cruciaal belang voor het
versnellen van de uitvoering van de architectonische plannen. Het eerste was de nieuwe kracht van nationalisme en het verlangen naar modernisering en reorganisatie van de Iraanse samenleving wat in zijn optiek voortvloeide uit de constitutionele beweging en het nieuw opgerichte parlementaire systeem. Het tweede factor ziet hij in de globale koers van de 20e eeuw, in al zijn facetten en kenmerken, wat vereiste de constructie van nieuwe en monumentale structuren, industriële centra en stedelijke ontwikkeling. 109
107 Mozaffari, “ Modernity and Identity,” 92. 108 Marefat, “Building to Power,” 71. 109 Rajabi, “Asre Pahlavi ,” 40.
De architectonische metamorfose bracht met zich ook een sociale metamorfose mee. De nieuwe instituten en gebouwen die door de architecten werden ontworpen
brachten nieuwe functies met zich mee die tot die tijd niet gebruikelijk waren in Iran. Traditionele straatpatronen die zich als doolhoven hadden ontwikkeld werden
onderbroken en vervangen door de moderne straat. In de stijl van Baron Haussmann werden straten en boulevards aangelegd die de stad toegankelijk maakten voor
moderne transport. In de woorden van Le Corbusier was de straat niet meer een spoor voor vee, maar een machine voor verkeer. Bij nader inzien laat dit fenomeen een belangrijke transformatie zien. Voor het eerst in de geschiedenis wordt met het aanleggen van nieuwe straten en boulevards de organische structuur van de
islamitische stad doorbroken. Die structuur concentreerde zich op de verhouding van de traditionele wijken met de bazaar en de moskee en soms de paleizen. De
verbinding tussen die entiteiten werd gelegd door de doolhofachtige straatjes die soms ook overdekt waren. Door de komst van de moderne straten wordt die structuur uit elkaar gehaald. De nieuwe boulevards worden voorzien van stoepen waar mensen kunnen wandelen, er worden langs de straten gebouwen gebouwd die als winkels dienen maar ook soms een entertainment functie hebben zoals cafés en theaters. De bazaar raakt zijn monopolie op de economische activiteiten kwijt en de moskee wordt verzwakt in zijn sociale functie als een plek waar men bij elkaar komt. Er vindt dus een grote verschuiving plaats binnen de sociaal economische en sociaal culturele domein, dat veelal gepaard ging met nieuwe ontwikkelingen en veranderingen. Daarnaast komen er grote pleinen die de straten met elkaar verbinden, er worden parken aangelegd naar Europees voorbeeld en er ontstaan overheidsgebouwen en andere instituten langs de straten waar men terecht kan voor de dagelijkse
werkzaamheden en activiteiten. Een architectonisch kenmerk van elke nieuwe plein was een centraal element, meestal een standbeeld of fontein, een stukje van de nieuwe iconografie van de Staat. Meestal waren het standbeelden van de koning of van historisch belangrijke figuren uit de Iraanse geschiedenis zoals Ferdowsi. Dit had tot doel het verheffen van het publiek door middel van een groter bewustzijn van het nationale erfgoed van Iran te creëren.110
De nieuwe gebouwen en hun functies hebben een extraverte vorm van architectuur die in oppositie staat tegenover het introverte karakter en vorm van de traditionele
architectuur. Uiteindelijk overwint de extraverte architectuur van de introverte
traditionele architectuur. Vandaag de dag worden bijna alle gebouwen in Iran met een extravert karakter gebouwd. De oude stadmuren werden afgebroken omdat men nu werd beschermd door het moderne leger. Geconcludeerd kan worden dat de publieke ruimte een transformatie onderging om het meer geschikt te maken publieke interactie met inachtneming van het oude decadente waar men aan niet meer wilde worden herinnerd.
Het veranderen van traditionele vormen van het openbare leven, die het vermengen van verschillende etnische groepen beperkten, zorgde ervoor dat Iraniërs op een nieuwe manier begonnen met elkaar te communiceren en om te gaan. Karimi citeert in haar dissertatie de Amerikaanse Boyce die in die tijd in Iran leefde: “ In
[our]...schools...Christians, Muslims, Hebrews, Bahais, Parsees, worked and played together, forgetting the old laws of "clean and unclean" as boys jostled each other on the football field, or girls strolled around arm-in-arm at recess. The role of each school was that no religion was to be evil spoken of.” 111
De kernwaarde van de moderniseringen die de Staat binnen zijn ideologische kader uitvoerde was het staatsnationalisme dat een soort legitimiteit gaf aan de nieuwe dynastie. Het nationalisme baseerde zich op het verheerlijken van pre-islamitisch glorie van het Perzische Rijk en het probeerde om een nieuw nationale identiteit te creëren. Precies wat de intellectuelen vóór de troonbestijging van Reza Sjah als doel van hun programma hadden. Nu de nationalistische intellectuelen onderdeel van de heersende elite waren gekomen konden zij makkelijker hun programma’s uitvoeren die natuurlijk met goedkeuring van Reza Sjah gepaard gingen. Apart van hun moderniseringsprogramma’s werd er ook uiting gegeven bijvoorbeeld het zuiveren van de Perzische taal van buitenlandse woorden. Er werd een cultureel instituut gesticht genaamd farhangestan dat zich tot de taak had het zuiveren van de Perzische taal van buitenlandse leenwoorden. Deze elite richtte ook het Nationale
Monumentenraad op. De raad zette zich in voor het behoud en restaureren van 111 Karimi, “ Domestic Architecture, “ 105.
historische monumenten. De raad, die steun en academische bijstand van academici als E. Herzfeld en A. Godard kreeg, streefde ernaar om die doelstellingen te
verwezenlijken. Het is ze ook aardig gelukt om een aantal monumenten neer te zetten die vandaag de dag nog bezocht worden door menig toeristen en Iraniërs. De nieuwe monumenten die het Nationale Monumentenraad opzette ter nagedachtenis van grote persoonlijkheden uit de Iraanse geschiedenis, zorgde voor een verschuiving van religieuze bedevaart door pelgrims naar het bezoeken van nieuwe nationale attracties door burgers in de rol van nationale toeristen. Die monumenten vormden een
concurrentie voor de religieuze bedevaartsoorden.112 Het Nationale Monumentenraad heeft een belangrijke bijdrage geleverd in de architectuur van die periode door veel opdrachten te besteden aan architecten voor het ontwerpen en bouwen van belangrijke monumenten in die periode waarvan ik twee van die monumenten ter illustratie uitgebreid zal behandelen.
De architectuur van die periode kan worden ingedeeld in drie stromingen. Ik gebruik hier de term stromingen om een categorie aan te duiden omdat er veel verschillende stijlen binnen een stroming gebruikt worden. Ter illustratie bij de moderne stroming, maakt men gebruik van stijlen als Bauhaus, Art Deco, Art Nouveau en zelfs invloeden van De Amsterdamse School kunnen we soms hierin terugvinden.
De eerste stroming kan gezien worden als een voortzetting van de Tehrani stijl. Dus de laat Kadjaarse stijl wat een eclectische stijl was bestaande uit een mix van islamitische en Neoklassieke architectuur. Dit was vooral populair bij traditionele architecten die doorgaans memar113 werden genoemd. Een groot deel van de bevolking richtte zich tot de memars voor het bouwen van kleine en gewone
gebouwen zoals huizen en kleine commerciële gebouwen. Enerzijds kan men denken dat die traditionele memars goedkoper en toegankelijker waren voor het gewone volk, met uitzondering van memars die een meester in hun vakgebied waren en door de overheid ingehuurd werden voor grote projecten. Anderzijds waren de academisch geschoolde architecten niet in overvloed aanwezig. Soms werden zelfs voor het bouwen van overheidsgebouwen gebruik gemaakt van civiele ingenieurs die 112 Grigor, “Return of the Avant-garde,” 234.
113 Een niet academisch geschoolde architect die ik eerder heb aangeduid met de term bouwmeester.
gespecialiseerd waren in bouwkunde maar niet in architectuur, mede dankzij een tekort aan academisch geschoolde architecten. De nieuwe gebouwen die door architecten ontworpen en gebouwd werden met nieuwe technieken vormden wel als inspiratiebron voor de traditionele memars. Het is in die periode dat we gebouwen zien die hun basis in de traditie hebben maar wel een mix vormen met Westerse of Europese architectonische elementen, details en versieringen.114 “It’s obvious sign is a hybridity and a dual lineage which is clearly consistent with the cultural and social models of the last decades of the Qajar period. Among its characteristics is the relatively free use of concepts, theories, compositions, proportions, modules, elements, ornamentations and materials of different architectural origins.”115 De tweede stroming kan aangemerkt worden als de moderne stroming. De
afgestudeerde Iraanse architecten die uit het buitenland weer terugkomen en een deel van de buitenlandse architecten neigden naar het modernistisch architectuur. Over het algemeen kan worden aangenomen dat deze stroming best laat op gang kwam in Iran en het staat onder invloed van architectuur van Europa. Men ziet dan de kenmerken van Bauhaus, Art Deco en Art Nouveau in mindere mate terug in de architectuur van die periode. Zoals al eerder vermeld kunnen we ook sporen van De Amsterdamse School traceren in die periode. Volgens Bani Masoud was de moderne architectuur in die periode onder invloed van Weense School en het Expressionisme van de
Weimarrepubliek tot stand gekomen. 116 Voor de ontwikkeling van de moderne
architectuur van Iran is deze stroming erg essentieel geweest. In Europa was moderne architectuur het resultaat van intellectuele uitwisseling in wetenschappelijke en artistieke kringen. In Iran zorgt deze stroming ervoor dat er een intellectueel debat ontstaat over architectuur en zet zich ook voort na de val van Reza Sjah, wanneer architectuur geïnspireerd op de Neoklassieke stijlen bijna vervaagt. Kenmerken van dit soort modernistische architectuur zijn bijvoorbeeld symmetrische gevels, nadruk op horizontale lijnen en divisies op de gevels, eenvoudige cementfaçades, grotere ramen en vensters vaak lang gestrekt en horizontaal, eenvoud in façade en plan en gebrek aan ornament of historische referenties.117 Alhoewel er met harde hand
geregeerd wordt is er toch ruimte voor de architecten om tot een intellectueel debat te 114 Ter illusteratie zie figuur 3.
115 Safamanesh, “Architectural Historiography,” 139. 116 Bani Masoud, “contemporary architecture,” 193. 117 Ter illusteratie zie figuur 4.
komen. Ik denk dat een groot deel van de architecten voorstander was van de ontwikkelingen in het land. Architect is een nieuw beroep in Iran en het heeft hoog aanzien omdat het de instituties die de overheid nodig heeft kan faciliteren. En omdat er zoveel gebouwd moet worden hebben ze genoeg werk en opdrachten en op die manier kunnen zij ook zelf bijdragen aan de modernisering van hun land. Een van de meest prominente architecten van de moderne stroming is Vartan Hovanesian, die ook veel heeft bijgedragen aan het intellectuele debat van architectuur in Iran. Hij was een fervent voorstander van Reza Sjah. Hij vergelijkt moderne architectuur met
verwerping van hijab door Reza Sjah. Op dezelfde manier dat vrouwen van hun zwarte chador en hijab werden verlost, verrichtte moderne architectuur hetzelfde met Kadjar gebouwen. De lemen draagmuren werden vervangen door staal en ramen, wat hetzelfde effect had als ontsluiering van vrouwen. Volgens Hovanesian bracht
extraverte architectuur transparantie en vrijheid met zich mee. 118 Hoe geliefd de koning ook was “ The prevalence of this style showed that the intellectual trend of Iranian architecture did not necessarily follow the views of Reza Shah, but that it was under the control of young architects who tried to coordinate their activities with the progressive intellectual trends on a global level.”119
Met het niet volgen van de opvattingen van Reza Sjah wordt bedoeld dat de architecten niet de weg van het archaïsch nationalisme in de architectuur volgden maar de globale ontwikkelingen van hun tijdperk. Volgens Safamanesh zette deze trend zich zodanig voort dat dit na 1937 de dominante stijl in openbare gebouwen werd.120 Een ander onderdeel van de moderne stroming is de industriële architectuur. Het fenomeen van importeren van nieuwe industrieën en technologie vanuit het Westen en het opzetten van nieuwe fabrieken in Iran bracht een nieuwe internationale vorm van architectuur met zich mee, genaamd industriële architectuur. Dit gebeurde veelal onder toezicht van Westerse technici en ingenieurs en de constructie ervan had helemaal geen band met de traditionele architectuur. Dit fenomeen heeft een grote bijdrage geleverd aan het ontstaan van moderne architectuur in Iran, mede door het feit dat er veel nieuwe materiaal en technologie voor de constructie van de fabrieken en industriële centra werd gebruikt.
118 Bani Masoud, “contemporary architecture,” 194. 119 Safamanesh, “Architectural Historiography,” 145. 120 Ibid.
De derde stroming richt zich op het doen herleven van oude monumenten, gebouwen en symbolen van vooral pre-islamitisch Iran maar ook islamitische architectuur, wel in mindere mate. We zien Neo-Sassanidische, Neo-Achaemenidische maar ook Neo- Safawidische gebouwen. Het is misschien beter om te spreken van een Neo-Iraanse stijl of stroming die de oude geschiedenis van Iran wil doen herleven, zodoende kunnen we alle Neostijlen hierin plaatsen. In de architectuur zien we dat het
nationalistisch discours wat in doctrine anti-islamitisch was toch de hoogtepunten van islamitische architectuur weerkaatst. Dit kan te maken hebben met academische onderzoeken die kunsthistorici als Pope en Godard verricht hebben en daarmee de relevantie van islamitische kunst en architectuur van Iran hebben aangetoond. Grote historische monumenten uit het islamitisch tijdperk werden herbouwd en
gerestaureerd. Een van de meest uitgebreide restauratieprojecten was die Naqshe Jahan plein in Isfahan, die jarenlang duurde en werd uitgevoerd onder leiding van Andre Godard. Het zorgvuldige werk van de vervanging van de tegels van de moskeeën in het plein was een langdurig proces maar zorgde wel voor de bloei van een nieuwe generatie tegelmakers en tegelzetters. Het heeft ook een impact gehad op de nieuwe architectuur, er zijn voorbeelden van publieke gebouwen van die periode die een moderne structuur hebben maar op een traditionele manier betegeld zijn. Een voorbeeld is het gebouw van Melli Bank in de bazaar van Teheran. Marefat schrijft hierover: “In the early years of Reza Shah's reign, the search for a new Persian style to