Bij dit deel van het onderzoek staat de architectuur centraal. Eerst zal ik in het kort een toelichting geven over de geschiedenis van architectuur in Iran, daarna wordt er ingegaan op het begin van moderne architectuur tijdens de Kadjaren en als laatst zal ik uitgebreid de architectuur ten tijde van Reza Sjah bespreken. De verschillende stromingen zullen worden behandeld maar de nadruk zal liggen op de manifestatie van het nationalistisch discours en de invloed die het heeft gehad op de architectuur van die periode. Ter illustratie van alles wat gebouwd is in die periode zal ik twee gebouwen bespreken die een belangrijke betekenis hebben gehad in die periode en vandaag de dag nog publieke aandacht genieten. Het mausoleum van Ferdowsi en het Nationale Museum van Iran.
Architectuur, vroeger ook wel bouwkunst genoemd, is de kunst en het wetenschap van het ontwerpen van bouwconstructies en soms ook niet bouwconstructies zoals
onder andere interieurs en landschappen. Een architect dient zaken als het klimaat, ruimte, materiaal, functie en soms stijl in acht te nemen bij het uitvoeren van zijn werk, zodat een evenwicht ontstaat tussen elementen als schoonheid, stevigheid en bruikbaarheid. Een befaamd en invloedrijke architect uit Iran, genaamd Vartan Hovanesian, legt de nadruk op de sociale kracht en invloed van het werk van een architect: “ First of all, an architect is a craftsman who should not only appreciate the realization of his ideas but also heartily feel satisfied by the social influence of his work.”80
De geschiedenis van de architectuur volgt de veranderingen in de architectuur door middel van verschillende tradities, regio's, overkoepelende stilistische trends en data. Architectuurhistoricus Bozdogan geeft een uitgebreide omschrijving van de
geschiedenis van de architectuur als een wetenschappelijke discipline: “Architectural history as a discipline explores how monuments, buildings, projects, and architectural ideas are produced and reproduced in specific times and places, within given cultural, political, and institutional contexts.” 81 Het is voor een architectuurhistoricus
belangrijk om te kijken in wat voor context een object gebouwd is.
De geschiedenis van de Iraanse architectuur, met uitzondering van de moderne architectuur, is uitgebreid onderzocht door zowel Westerse als Iraanse experts. Arthur Upham Pope en Andre Godard kunnen beschouwd worden als pioniers op het gebied van onderzoek naar de kunst en architectuur van Iran. Zij hebben en groot deel van hun carrière gewijd aan onderzoek en publicatie over de geschiedenis van kunst en architectuur van Iran. Tot de dag van vandaag is het meest uitgebreide boek hierover door Pope tot stand gekomen getiteld A Survey of Persian Art.
Bij de Iraanse onderzoekers heeft Mohammad Karim Pirnia het meeste onderzoek naar de historische architectuur verricht en twee belangrijke boeken hierover
gepubliceerd. Een van zijn boeken behelst alleen de islamitische architectuur van Iran en het andere boek gaat ook in op de pre-islamitische architectuur van Iran. Hij wordt dan ook vaak geciteerd door hedendaagse Iraanse onderzoekers.
80 Daniel en Shafei en Soroushiani, “Vartan,” 27. 81 Bozdogan, “Architectural History,” 207.
Arthur Upham Pope introduceert in een van zijn boeken de architectuur van Iran als volgt: “ Architecture in Persia has a continuous history of more than 6.000 years, from at least 5000 B.C. to the present, with characteristic examples distributed over a vast area from Syria to North India and the borders of China, from the Caucasus to
Zanzibar. Persian buildings vary from peasant huts, tea houses and garden pavilions to some of the most beautiful and majestic structures the World has ever seen.” 82
Vervolgens gaat hij in op de betekenis en doelstelling: “ In meaning and purpose, monumental Persian architecture was primarily religious – at the beginning, magical and invocational in character – by which man was brought into communication and participation with the powers of Heaven.”83
De continuïteit geeft een bepaald karakter aan de architectuur die zich kenmerkt voor die regio zonder enige binding aan tijd en periode. Hiermee wordt bedoeld dat bepaalde elementen in verschillende periodes terugkomen in de architectuur, al is het soms met een kleine vervorming. Als voorbeeld noemen we hier de Iwan, het
binnenhof en het bassin, portico ( talar ) en de koepel op vier bogen ( chartagh ).84 Een ander karakteristieke eigenschap van de traditionele Iraanse architectuur is het introverte karakter.
Pirnia zet de historische architectuur van Iran in zeven stijlen uiteen.85 Het
kenmerkende van die stijlen is dat ze alleen door de Iraanse historici in Iran gebruikt worden, ik heb nergens kunnen traceren dat Westerse historici of Iraanse historici onderzoekend buiten Iran de genoemde stijlen gebruiken. De stijlen Parsi en Parti zijn de stijlen die in het pre-islamitisch Iran gebruikt werden. De volgende vier stijlen Khorasani, Razi, Azari en Esfehani behelzen de islamitische architectuur van Iran tot aan het begin periode van de Kadjaren. Ten tijde van de Kadjaren ontstaat de Tehrani stijl. Het kenmerkende van die stijl is dat het een eclectische vorm of stijl is van de Esfehani stijl gemixt met elementen uit de Europese architectuur met name
Neoklassieke architectuur. Over het algemeen kan worden aangenomen dat het ontstaan van Tehrani stijl een startpunt is in de moderne architectuur van Iran. 82 Pope, “Persian architecture.” 1.
83 Ibid
84 Pope, “Persian architecture.” 1.
Belangrijke elementen die invloed hebben gehad op de ontwikkeling van de architectuur in Iran kunnen aangemerkt worden als klimaat, beschikbare materiaal, religieuze doelen maar ook de patroon heeft een beslissende rol gespeeld voor de totstandkoming van de architectuur. Waar Pope spreekt van een patroon in de rol van sponsor legt Grigor een verband tussen Perzisch koningschap en artistieke toe-
eigening als vorm van het creëren van identiteit. “Artistic appropriation as a mode of identity formation has been a deep-rooted tradition in the politics of Persian
kingship…rulers from antique, Islamic and modern periods were keen on borrowing artistic vocabulary from the past in order further to construct an expressly Iranian cultural and political distinctiveness.” 86 Als laatste belangrijke element kan ik privacy toevoegen, wat een belangrijke rol speelt bij het introverte karakter van de traditionele architectuur in Iran : “In traditional Iran, a complicated set of rules about the private and the public dictate essential elements of design. In that tradition, the inner sanctum was to be protected from the intruding gaze of strangers.” 87
Zoals al eerder besproken is er in de Kadjar periode sprake van intensivering van interactie en contact tussen Iran en het Westen. Enerzijds heeft dit te maken met de imperialistische en expansiedriften van mogendheden als Groot Brittannië en
Rusland. Anderzijds worden er studenten naar het buitenland gestuurd om te studeren in de veronderstelling om nieuw wetenschap, technieken en technologieën terug te brengen naar het Vaderland. Voor het eerst in de geschiedenis maakt een Perzische koning zelf reizen naar Europa, waar hij veel inspiraties opdoet. De invloeden die de intensivering van de contacten met zich meebrengt is goed terug te zien in de
architectuur. Tijdens zijn reizen in Europa brengt Naser al Din Sjah ook bezoek aan culturele gebouwen als theaters en operahuizen, bijvoorbeeld de Carré in Amsterdam en Royal Albert Hall in Londen. Geïnspireerd op die gebouwen laat hij een
ceremonieel theater in Teheran bouwen genaamd Tekiyeh Dowlat 88. Het gebouw
heeft van buiten een Neoklassiek Europese vorm te zien aan een portaal met zuilen en een fronton. En van binnen voorzien van een Neoklassieke rotonde voorzien van een koepel erboven. In die periode is er mede door de Europese invloeden veel gebouwd 86 Grigor, “Kingship Hybridized,” 219.
87 Milani, “The Shah ,” 342. 88 Zie figuur 1.
in Tehrani stijl, een mix van islamitische en Neoklassieke architectuur. De invloed van de buitenlandse ambassades die in Teheran gebouwd werden in die periode moet ook in acht worden genomen. Ze werden meestal gebouwd onder invloed van
Neoklassieke architectuur en werden dan ook geïmiteerd door de Iraanse bouwmeesters.
Tijdens zijn bewind komt Naser al Din Sjah met de Fransen overeen dat zij een exclusief recht krijgen om overal in Iran archeologische opgravingen te doen met uitzondering van moskeen, heiligdommen en islamitische begraafplaatsen. Die opgravingen hebben ook hun impact op de architectuur van die periode. We komen iconografische elementen uit pre-islamitisch Iran tegen in de gebouwen die in die periode gebouwd zijn zoals Narenjestan- en Afifabad paleis in Shiraz. “While Qajar visual adoption of the pre-Islamic past was primarily iconographic, under the Pahlavi’s a morphological dimension was added to this Qajar innovation.”89 Het is opmerkelijk de rol die boeken hebben gespeeld bij de iconografische adoptie in de architectuur. Zoals al in het vorige hoofdstuk werd beschreven probeerden een aantal Iraniërs de geschiedenis van hun land te doen opleven door geschiedenisboeken over de geschiedenis van Iran te schrijven en meestal met een nadruk op de pre-
islamitische geschiedenis. In sommige van die boeken werden ook afbeeldingen afgedrukt van figuren en gebouwen uit de oudheid. Die afbeeldingen of bewerkingen ervan vinden we terug in de architectuur en / of decoratieve architectuur elementen ( zoals tegel- en metselwerk ) van de Qajar periode. Voorbeelden van die boeken zijn Namehye Khosravan geschreven door de Qajar prins Jalal al Din Mirza en Asare Ajam geschreven door Mohammad Naser Forsat Shirazi. Grigor schrijft hierover: “Instead of roaming around Persepolis, they instead browsed through Mohammad Naser Forsat Shirazi’s Asar-e Ajam, published by a Parsi press in Bombay in 1896. Fazel al-Eraqi House was, in fact, an architectural manifesto of Asar-e Ajam, itself one of the most influential revivalistic texts of nineteenth-century Iran.” 90 Dit zijn de eerste vormen van uiting van het nationalistische discours in de architectuur in Iran. Grigor is van mening dat dit te maken heeft met de opkomst van een seculiere elite ontstaan uit het midden klasse van de maatschappij die met het hergebruik van de 89 Grigor, “Kingship Hybridized,” 219.
afbeeldingen na de constitutionele revolutie de macht voor zichzelf wil opeisen. “With the rise of the bourgeoisie, the members of the secularist middle class deployed the revival of pre-Islamic icons as a manifest form of nationalism. After the
Constitutional Revolution of 1905-6, the authority of an absolute monarchy was challenged by a new social force, which reused the images to claim power for itself.”91
Het is diezelfde new social force die tijdens het bewind van Reza Sjah aan de macht komt en de drijfveer vormt voor alle komende moderniseringen en de projecten van nation building. Ze slaagden erin om de politieke en culturele parameters van moderne Iran als een natiestaat te begrijpen en te definiëren die een bepaalde ideologie van nationalisme bevatte. “Architecture, from the outset, was a pivotal aspect of this complex undertaking. It not only reflected, but projected a specific secularist, modernist and nationalist conception of the Iranian nation.”92
Eerder werd al gesproken van de constitutionele revolutie als hoogtepunt van het nationalistisch denken in de Kadjar periode. Voor het eerst in de geschiedenis had
men behoefte aan een gebouw als Nationaal Parlement.93 Volgens Kiani was het
nationale parlement het eerste gebouw waarbij het plan volledig gebaseerd was op Westerse voorbeelden, en die geen precedent had in de geschiedenis van de Iraanse architectuur. “Met andere woorden, de datum van inauguratie van het eerste nationale parlement, was het begin van een onvoorwaardelijke acceptatie van de Westerse architectuur in Iran.”94
Na het falen van de constitutionele revolutie die onder invloed van liberaal
nationalistische visies tot stond was gekomen, richtten de pijlers van de intellectuelen zich op autoritaire modernisering. Sussan Siavoshi die een boek gewijd heeft aan liberaal nationalisme in Iran geeft in een interview duidelijk haar visies over de verschuivingen binnen het nationalistische discours.95 Volgens haar wanneer een regering aan populariteit verliest, zorgt dit voor verzwakking van de pijlers van de legitimiteit. De Kadajaren ontleenden hun legitimiteit aan de islam. De koningen 91 Grigor, “Kingship Hybridized,” 230.
92 Grigor, “Return of the Avant-garde,” 233. 93 Zie figuur 2.
94 Kiani, “Pahlavi-e Awwal,” 122. 95 Barseghian, “ liberal nationalism,”
probeerden dit te benadrukken door het bezoeken en deelnemen aan religieuze activiteiten. Door de verzwakking van de internationale positie van Iran en
economische achteruitgang keren de intellectuelen zich tegen de religie en richten ze zich op het nationalisme dat Arabisch hatend en antireligieus was. 96
De intellectuelen na de constitutionele periode wilden graag een remedie vinden voor de problemen van Iran en hun opvattingen heeft deels te maken met het milieu waarin ze zich bevonden. Een deel van die intellectuelen kwam in Berlijn bijeen. Zij kregen de bijnaam Berlijnse cirkel die onder invloed was van Duitse intellectuelen en het Duitse romanticisme. De Berlijnse cirkel had een romantische kijk op het pre- islamitisch Iran en ze hadden een Archaïsch invalshoek.97 Hun belangrijkste
doelstelling was onafhankelijkheid en progressieve ontwikkeling en vooruitgang van Iran en die zagen zij in een terugkeer naar de pre-islamitische identiteit van Iran. Ze geloofden om vooruitgang te boeken dient men te beschikken over een krachtige identiteit zoals die van pre-islamitisch Iran, waarvan de focus lag op Perzische taal en etniciteit en deels ook het Zoroastrische geloof. De invloed wat het Duitse
romanticisme had was de nadruk op een centrale overheid. Nu geven de intellectuelen hun wens voor vrijheid op voor de territoriale integriteit van hun land. Ze hadden liever een autoritair bewind dat wel zorgde voor een centrale overheid en die met harde hand het land zou regeren en welvaart en vooruitgang teweeg zou brengen. De periodieken als Iranshahr en Kaveh, die een groot invloed hebben voor het aan de macht komen van Reza Sjah alsmede het beïnvloeden van de publieke opinie, worden in die periode uitgegeven. Volgens Afshin Marashi “ Taqizadeh and his like-minded colleagues posed a new construction of the nation that followed “ volk-ish” and
romantic conceptions of community.” 98 Marashi vervolgt dat hun model was
gebaseerd op een organisch begrip van de cultuur en een geïdealiseerde constructie van een gouden tijdperk van authenticiteit99 en een natie die volgens Benedict Anderson “ loom(s) out of an immemorial past…and glide(s) into a limitless
future.”100 Anthony Smit schrijft het volgende over de authenticiteit voortbordurend 96 Ibid.
97 Ibid.
98 Marashi, “Nationalizing Iran, “ 54.
99 Ibid.
op het gedachtegoed van Herder: “In its original state of nature, as created by God, each nation is both unique and ‘authentic’. The task of the nationalist is clear: to restore his or her community to its natural, authentic state. But this can only be done by realising the cultural nation as a political nation.”101 Dus de taak van de nationalisten is om de authenticiteit in ere te herstellen. De nationale authenticiteit in het nationalistisch discours in Iran “ became associated with the pre-Islamic period of the Persian empires.” 102
Tegen die achtergrond komt Reza Khan aan de macht in 1921 en het is dan ook vanaf die periode dat het startsein wordt gegeven voor een turbulente periode van ongeveer twee decennia waarin de basis wordt gelegd voor een modern Iran zoals we die vandaag de dag kennen. Wel dient erbij vermeld te worden dat alle ontwikkelingen door toedoen van Reza Sjah alsmede de groep intellectuelen die hem steunden en hem als adviseurs adviseerden tot stand is gekomen. Zonder de inzet van die groep zou Reza Shah in zijn eentje niet zo ver kunnen komen. Deze elite keerde zich tegen de Kadjar dynastie en zorgde ervoor dat Reza Sjah de nieuwe Pahlavi dynastie stichtte ( nadat het stichten van een republiek niet gelukt was door de druk van de religieuzen) in 1925. Vanaf dit moment krijgt modernisering een snellere vaart. Een van de
meesterbreinen van de intellectuelen was Teymourtash, die jaren lang diende als minister van het hof. In een interview met de Oriental Secretary van de Britse Ambassde geeft hij toe dat: “Persia, after twenty years of so-called Constitutional Government, had made little progress, and it has, so far, failed to grasp even the principles of Constitutional Government. Everything103 had to be started over again… [we] longed for Persia to progress along modern lines…without discipline there was no hope. Elected on no programme and on no principle, [Deputies’] acts were devoid of reasoning and sense. A homogeneous and disciplined party, grouped around a personality and working through the personality for the good of the country, was the only hope for the future.”104
101 Smit, “Nationalism,” 87.
102 Marashi, “Nationalizing Iran, “ 55. 103 Italics als in origineel.
De Kadjar dynastie werd dus als decadent beschouwd en alles wat van die periode was moest vergeten worden en het liefst wilde de nieuwe elite die aan de macht was alles wat Kadjaars was vernietigen en een frisse start maken met het opbouwen van het land.