De regeerperiode van Reza Sjah vanaf het moment van de staatsgreep tot aan zijn aftreden als koning duurt twintig jaar. Het land werd in rap tempo gemoderniseerd en wel op een autoritaire manier. De doelstellingen die de nationalisten en intellectuelen voor het oog hadden werden tot op zekere hoogte bereikt. Bij het aftreden van Reza Sjah was Iran een eenheidsstaat, er was een effectief overheidsapparaat, er waren scholen en universiteiten gesticht en de industrie was op gang gekomen. Via de fysieke verbinding: de spoorweg en de telefoon, de taalkundige verbinding: het staatsonderwijs, de spirituele verbinding: de vlag en het volkslied, en de conceptuele connectie: de monarchie, begonnen de inwoners van Iran zich te verbeelden toe te behoren tot de Iraanse natie als een imagined political community. 164 Dus wat de intellectuelen voor ogen hadden met het aan de macht komen van Reza Sjah was grotendeels uitgevoerd.
Na het aftreden van Reza Sjah bewandelde het nationalisme de weg richting het liberaal nationalisme en in mindere mate het religieus nationalisme en distantieerde zich van het romantisch nationalisme van de jaren twintig en dertig. Volgens Cottam kregen de geestelijken en grootgrondbezitters, die ten tijde van Reza Sjah hun macht grotendeels kwijt waren, weer hun macht terug in de politieke arena.165 Eerder werd geconstateerd dat de staat zijn legitimiteit ontleende aan het oude glorieuze pre- islamitisch verleden. Dit was door het nationalistisch discours bepaald en de Staat en 164 Anderson, “Imagined Communities,” 6.
de koning probeerden zich te verenigen met het oude Iran en afstand te doen van de religie als bron van legitimiteit. Nu de sterke autoritaire koning was afgetreden stond er ruimte voor onder andere de geestelijken om zich te manoeuvreren in het politieke speelveld. Siavoshi benadrukt dat vanuit een religieus perspectief het aantreden van islam in Iran het einde van het antieke Iran betekende, en dus waren de religieuzen tegenstanders van het archaïsch en romantisch nationalisme. 166 Eerder werd al verteld dat het moderniseren van het land voor de bloei van het intellectuele domein zorgde. Volgens Ansari heeft het nationalisme bijgedragen tot de uitbreiding van het politieke bewustzijn van de bevolking, door toegankelijkheid van onderwijs te bevorderen. Hij vindt dat een medium als radio ook een significante bijdrage heeft kunnen leveren in de uitbreiding van het politieke bewustzijn, omdat met radio ook ongeletterde mensen konden worden bereikt.167 Door de industrialisatie ontstond er ook een arbeidersklasse voor wie het socialisme aantrekkelijk was. In de ogen van de intellectuelen was de missie van Reza Sjah geslaagd, dus was er geen behoefte meer aan een autoritair regime en kon men teruggrijpen naar democratische beginselen waar men tijdens de constitutionele revolutie naar streefde.
Tijdens de regeerperiode van Reza Sjah diende Architectuur als een cultureel product van het nationalisme. Daarom weerspiegelde architectuur de belangen van het
nationalisme en trachten de architecten om een moderne architectuur te creëren die de nationale identiteit kon uitdrukken. Het nationalistisch discours uitte zich in de architectuur. Maar de architectuur en de architecten gaven een eigen wending aan het doen herleven van de oude glorie. Waar het nationalistisch discours zich baseerde op de oude glorie van het pre-islamitische tijdperk en zich distantieerde van de islam, deed de architectuur de oude glorie van het islamitisch tijdperk ook herleven. Het moderniseren van het land bracht ook moderne Westerse architectuur met zich mee. Na verbanning van Reza Sjah neemt de populariteit van Neo-Iraanse stijl af. Nu er meer vrijheid en ruimte is voor de architecten kunnen zij zich bewegen binnen de internationale tendens van de architectuur.
De modernisering van architectuur was begonnen met het inhuren van buitenlandse architecten. “At the peak of the European modern movement of 1920's and 30's, western architects were engaged in all sorts of state commissions to recreate the 166 Barseghian, “ liberal nationalism,”
Iranian architectural profession and material culture.”168 Hun aanwezigheid, tezamen met een handvol Iraanse architecten die in het buitenland hadden gestudeerd, was nodig om een moderne vorm te geven aan nieuwe functies die traditioneel afwezig waren in Iran. Door hun inspanningen werd het beroep van architect volledig geïnstitutionaliseerd. "As partners in Reza Shah's modernization program, they established an educational system, developed a professional mode of operation, and left to their Iranian heirs a body of written and built work. Each had a lasting impact on the profession of architecture in modem Iran." 169 De architecten waren bewust van hun significante rol in de constructie van de nationale identiteit. Voor de Staat was de architectuur een middel om zijn inspanningen van nation building in een tastbare realiteit te vertonen of in de woorden van Anderson te verbeelden. Het nieuwe beroep architect kreeg een gevoel van waardigheid en erkenning. Maar elke gebouw dat succesvol gebouwd werd “also represented an important moment in Iran’s architectural profession.” 170 Dit zorgde ervoor dat architectuur een autonome
discipline werd. Tegen het einde van de regeerperiode van Reza Sjah, begonnen meer afgestudeerde architecten die aan de universiteit van Teheran opgeleid waren in de praktijk aan het werk te gaan, die goed op de hoogte waren van de internationale ontwikkelingen binnen de architectuur.
Na het aftreden van Reza Sjah kwam zijn eenentwintigjarige zoon Mohammad Reza Sjah aan de macht. De invasie van de geallieerden dat gepaard ging met economische stagnatie zorgde ervoor dat de moderniseringsprojecten van de Staat uit hun snelle vaart werden gehaald. Met dien gevolge dat er voor de architecten ook veel minder te doen was dan voorheen. De focus van de architecten richtte zich meer op private sector en zo kon de modernistische stroming zich voortzetten in de private architectuur.
De jonge koning was van jongs af aan opgegroeid en opgeleid in Europa en had andere ideeën over het besturen van het land dan zijn vader. Zo ging hij bijvoorbeeld samenwerking en bondgenootschap aan met de Verenigde Staten. Door de Verenigde Staten kreeg het land onder andere veel economische steun. Die invloed zien we ook terug in de architectuur. Volgens Grigor zien we in naoorlogse Iran de constructie van
168 Der-Grigorian, “Construction of History,” 24. 169 Marefat, “Building to Power,” 116.
beter en grotere structuren die volgens Internationale Stijl tot stand waren gekomen.171 De Internationale Stijl was een stroming die in de Verenigde Staten was ontstaan. Volgens Keith Eggener dwong de stroming een algemene herdefinitie af van moderne architectuur in de Verenigde Staten. “It allowed virtually no applied ornament or overt historic references, emphasising functional and structural expression instead.” 172 Het liet vrijwel geen toegepast ornament of openlijke historische referenties toe en de vorm volgde de functie en daarom werd het beschreven als een universeel toepasbaar antwoord op de moderne omstandigheden.173 Dit was dan ook in de architectuur in Iran van toepassing, ornamenten en historische referenties en symbolen die een uiting van het nationalistisch discours waren pasten niet meer binnen deze stroming en concept, en werden dus afgeschaft. In het eerste nummer van Architecte schreef Vartan Hovanesian, die een fervent voorstander van Reza Sjah was, dat men het gebruik van leeuwen en koeien in de architectuur moest afschaffen om te voorkomen dat Teheran in een dierentuin wordt omgezet. 174 Met het gebruik van leeuwen en koeien bedoelt hij de pre-islamitische symbolen die in de Neo-Iraanse stijl werden gebruikt als bijvoorbeeld de gevleugelde leeuw en de stierenhoofd kapitelen.
Hovanesian verzette zich in hetzelfde artikel tegen imitatie van traditionele vormen. Het tijdschrift Architecte is het eerste tijdschrift in Iran dat zoals de titel luidt gericht was op het beroep van de architect. Het werd voor het eerst gepubliceerd in 1946. Dit tijdschrift is het bewijs van dat architectonische beroep als een soevereine discipline “reached its maturity after WWII”.175 Het tijdschrift bood een platform voor de architectonische ontwikkeling en discussie.
Dus waren een aantal elementen relevant in de ondergang van de Neo-Iraanse stijl. Enerzijds was er meer vrijheid en ruimte om te denken voor de intellectuelen, en omdat de doelen die intellectuelen vanaf de constitutionele periode voor het oog hadden, zoals de eenheidsstaat, grotendeels bereikt waren dwaalde het nationalistische discours af van het romantisch en archaïsch nationalisme. Die ruimte was ook al in grote mate aanwezig voor de architect zelf en hij kon zich bewegen binnen de globale 171 Grigor, “Building Iran,” 122.
172 Eggener, “Internationalism,” 247. 173 Ibid.
174 Architecte, jaargang 1: nr. 1. 4-9. 175 Grigor, “Building Iran,” 122.
trends en ontwikkelingen van de internationale architectuur. Hierbij droeg ook het opleiden van eigen architecten in Iran bij. Anderzijds was ook de invloed van de Verenigde Staten in de architectuur te merken, door onder andere economische steun en samenwerking. De Internationale Stijl die universeel toepasbaar was als antwoord op alle moderne omstandigheden was een geschikt alternatief voor de landen in het Midden Oosten voor de architectuur en droeg ook bij de ontwikkeling hiervan.176 De redacteuren van het tijdschrift Progressive Architecture schreven over de
Internationale Stijl in 1948: “ Modern design-design of our time- is not a style. It is a solution to modern problems in modern terms.”177 De Internationale Stijl bood dus genoeg ruimte aan de architecten om een vrije interpretatie te geven aan de inheemse behoeften en omstandigheden. Grigor citeert uit een Iraans periodiek over de
zienswijze van Mohammad Reza Shah met betrekking tot de inheemse behoeften en omstandigheden: “ the Shahanshah Aryamehr ( the king ) himself has often said that there should be Iranian solutions to Iranian problems.”178 Dus was de gedachte dat men genoeg bekwaam was om met eigen oplossingen en interpretaties te komen in het nieuwe tijdperk dat was aangebroken. De architecten waren nog wel nationalistisch en patriottistisch maar het nationalisme was niet meer een kwestie van een stijl dat afgeleid was van pre-islamitische glorie en symbolen. Voor de architecten ging het om een nationale trots om zich te kunnen profileren in de globale trend van de internationalisering van de architectuur.
Hierboven werd al beschreven dat de universele toepasbaarheid van de Internationale Stijl een geschikt alternatief was voor de architectuur in het Midden Oosten. Ter vergelijking en verduidelijking zal ik de trend van de overgang van de nationalistische architectuur naar een moderne architectuur in Turkije bespreken. Bozdogan beschrijft uitvoerig in haar boek Modernism and Nation Building over de geschiedenis van de moderne architectuur in Turkije. Volgens haar begint het nationalistische architectuur in Turkije tegen het einde van de Ottomaanse regeerperiode met een Ottomaanse revival stijl wat bekend is als de ‘nationale stijl’. Deze stijl zet zich voort tot de beginjaren van de stichting van de Turkse Republiek. Daarna krijgt het
nationalistische architectuur een modern karakter en vanaf 1938 wordt de moderne 176 Isenstadt en Rizvi, “Burden of Representation,” 17.
177 Geciteerd in: Isenstadt en Rizvi, “Burden of Representation,” 17. 178 Grigor, “Building Iran,” 122.
architectuur genationaliseerd met klassieke en monumentale architectuur, geïnspireerd door Centraal Aziatische en pre-islamitische Turkse monumenten, die representatief was voor de macht van de Staat. Na de Tweede Wereldoorlog twee Amerikaanse exportproducten namelijk “ modernization theory in the social sciences and the international style in architecture, began to shape perceptions of democracy, modernity, and the good life in Turkey.”179 Ook in Turkije is er dus sprake van een esthetische verschuiving van de nationalistische architectuur naar de Internationale Stijl. Volgens Bozdogan zijn de geïmporteerde theorieën en de economische steun van de Verenigde Staten niet de enige redenen van de verschuiving dat we in de architectonische ontwikkeling zien. Even belangrijk was het feit dat de Turkse staat grotendeels erin geslaagd was de maatschappij te homogeniseren en een nationale bourgeoisie te creëren, waardoor een belangrijke motivatie werd ontnomen voor het zoeken naar een duidelijke Turkse nationale stijl. Het uitdrukken van de Turkse identiteit uit in de architectuur werd vervangen door een verlangen om het succes van de Turkse nationale modernisering aan de wereld via de architectuur te bewijzen. “Hence, expressing Turkishness through architecture was no longer an urgent need: it was superseded by the desire to adopt the supranational language of modernism and technological progress as visual testimonies to the success of Turkish national modernization in the international arena.”180
Geconcludeerd kan worden dat er gelijke parallellen kunnen worden getrokken met betrekking tot het architectonische vertoog in Iran en Turkije na de Tweede
Wereldoorlog. Terugkomend op woorden van Rizvi was de universele toepasbaarheid van de Internationale Stijl een geschikt alternatief voor de ontwikkeling van
architectuur in het Midden Oosten.
179 Bozdogan, “Democracy,” 116.