Omslagen

Het boekomslag is meestal het eerste dat een consument van een boek te zien krijgt. Het is een veel gebruikte bron van informatie wanneer boeken worden bekeken voor het maken van een keuze om een boek te kopen of te lenen. Een potentiële koper moet een keuze maken uit het aanbod van honderden boeken, die hij meestal pas in de boekhandel voor het eerst te zien krijgt, omdat voor nieuwe fictieboeken namelijk nauwelijks reclame wordt gemaakt. Dit betekent dat een boekomslag meestal het enige instrument is waarmee een boek een eventuele koper kan overhalen het in beschouwing te nemen. Een mogelijke koper kan zich zonder een eerdere kennismaking met een boek slechts op de cover baseren bij het maken van een keuze.⁶²

Veel boeken worden met de voorkant naar boven op tafels met nieuwe uitgaven gepresenteerd. De cover bepaalt of een consument het boek oppakt, de achterkant leest en misschien het boek openslaat, doorbladert en soms ook even inleest. Dit is een informatieverwerkingsproces dat de consument doorloopt voor hij het gewenste boek kiest. Ronald Piters schrijft daarover het volgende:

De wijze waarop consumenten informatie interpreteren en selecteren of integreren met andere informatie kan de uiteindelijke keuze van een product beïnvloeden. In het licht van theorieën over het informatieverwerkingsproces geldt dat uiteindelijke keuzes van boeken in de aankoopsituatie worden voorafgegaan door voorkeursoverwegingen. Hiermee wordt tevens aangegeven dat een willekeurige cover zelden meteen de uiteindelijke keuze van een boek zal bepalen. Wèl kan de aanname worden gemaakt dat een cover mogelijk effect sorteert in de eerste fase van het consumentenbeslissingsproces.⁶³

61

Uitgeverij De Fontein|Tirion, “Over de uitgeverij,” Fontein Tirion, http://jeugd.defonteintirion.nl/over-de-uitgeverij (geraadpleegd op 29 maart 2011)

Uitgeverij De Fontein|Tirion, “De Fontein Jeugd,” Fontein Tirion, http://jeugd.defonteintirion.nl/de-fontein-jeugd (geraadpleegd op 29 maart 2011)

62

Ronald Piters, Is dit boek wat voor mij? Genreherkenning en voorkeursvorming op basis van het boekomslag (Maastricht: Shaker, 2000), 1-2.

63

Die eerste fase bestaat eruit dat de aandacht wordt getrokken en een eerste selectie wordt gemaakt waarin consumenten bepalen of een boek naar hun smaak is. Tijdens die fase van het keuzeproces kan het omslag een boodschap overbrengen die de potentiële koper ertoe aanzet het boek op te nemen in de selectie van boeken die voor de koop in aanmerking worden genomen.⁶⁴

De communicatiefunctie van een omslag is belangrijk, want consumenten hebben niet altijd evenveel motivatie om ieder boek zorgvuldig te bekijken voordat ze een keuze maken. Als tijdens het korte moment dat de consument een cover opmerkt duidelijk wordt om welk soort boek het gaat, kan dat bepalend zijn voor de neiging meer aandacht aan dat boek te besteden. Het bepalen van een categorie – in dit geval het soort of genre van een boek – zorgt ervoor dat een beter begrip mogelijk is. De consument kan dan beter inschatten of het boek iets voor hem is.⁶⁵

Hoewel de jeugdliteratuur en de volwassenenliteratuur in de afgelopen jaren naar elkaar toe zijn gegroeid, onderscheiden jeugdboeken zich over het algemeen van boeken voor volwassenen door het uiterlijk. Figuratieve omslagen zijn kenmerkend voor de jeugdliteratuur. Uitgevers menen daarmee tegemoet te komen aan de behoefte van jonge lezers om zich personages en gebeurtenissen concreet voor te stellen. Volgens Van Lierop-Debrauwer en Bastiaansen-Harks is het de vraag of dat ook voor adolescenten geldt. Onderzoek laat zien dat veel jongeren de omslagen van jeugdboeken te kinderachtig vinden en dat weerhoudt hen ervan de boeken te lezen. Een aantal uitgevers heeft dat mede als aanleiding genomen om adolescentenromans een meer volwassen uiterlijk te geven door bijvoorbeeld te werken met foto’s.⁶⁶ Uit een onderzoek van Ronald Piters uit 2008 is gebleken dat foto’s op een omslag voor kinderen goed werken. Dat kan al vanaf zeven á acht jaar. Ze lijken bij te dragen aan de beleving van het boek op het moment van de keuze, ze maken het verhaal levend.⁶⁷

Op de rug of achterflap van veel jeugdboeken wordt een leeftijdsaanduiding geplaatst om aan te geven voor wie een boek geschikt is. Steeds vaker wordt daarbij alleen een benedengrens gesuggereerd. Leeftijd is echter niet van doorslaggevend belang bij het bepalen of een boek geschikt is, want het gaat eerder om lees- en levenservaring. Daarnaast tellen ook de motivatie waarmee en de context waarin gelezen wordt mee. Het verschil in leeservaring en emotionele rijpheid kan bij adolescenten en met name tussen jongens en meisjes in die levensfase,

64

Ronald Piters, Is dit boek wat voor mij? 3-4. 65

Ibid., 6. 66

Helma van Lierop-Debrauwer en Neel Bastiaansen-Harks, Over grenzen, 72. 67

aanzienlijk zijn. Een leeftijdsaanduiding kan die complexe verschillen tussen individuen onmogelijk weergeven. Bij literaire adolescentenromans wordt daarom steeds vaker gekozen voor een cover zonder leeftijdsaanduiding, met een volwassen uitstraling.⁶⁸

Van Spelregels zijn twee versies verschenen. De eerste druk werd in 2001 uitgegeven met het hiernaast afgebeelde omslag. De omslagillustratie is figuratief: hij bevat een kinderlijke tekening waarop te zien is hoe een dienstmeid Marjorie uitkleedt na haar bruiloft. Op het bed achter haar zit Allard op haar te wachten. Uit het gebruik van deze illustratie valt op te maken dat de uitgeverij een jong publiek wil aanspreken.

Op de achterflap staat alleen een inhoudsomschrijving, die gericht is op jonge lezers. De hoofdpersonen worden aangeduid met het woord “tieners”, waarmee de roman waarschijnlijk vooral jonge lezers trekt. De inhoudsomschrijving bestaat voornamelijk uit korte zinnen, waardoor het voor jonge lezers makkelijker te lezen is.

In 2003 kreeg Spelregels een nieuw omslag dat hiernaast te zien is. In vergelijking met het vorige omslag heeft deze een veel volwassener uitstraling. De kleuren zijn sober en in plaats van een figuratieve tekening is een illustratie afgebeeld die meer nadruk legt op de middeleeuwse context van het verhaal. Op de afbeelding zijn de twee huwelijkspartners te zien in traditionele, middeleeuwse kleding.

Op de achterflap staat niet meer alleen een inhoudsomschrijving, maar ook een fragment en enkele citaten uit de literaire kritiek. De inhoudsomschrijving is grotendeels gewijzigd, waardoor de toon meer neutraal is, in de betekenis dat die niet

gericht is op een bepaalde groep lezers. De hoofdpersonen worden echter nog steeds aangeduid met het woord “tieners”. In een citaat uit een recensie van het NRC Handelsblad dat op de

68

Marita de Sterck, “Een vaste stek? De adolescentenroman tussen Nijntje en Nabokov,” in Van Nijntje tot Nabokov.

Stadia in de geletterdheid, red. H. van Lierop-Debrauwer, H. Peters en A. de Vries (Tilburg: Tilburg University

achterflap is geciteerd, wordt Spelregels een “historische jeugdroman” genoemd.⁶⁹ Uit deze informatie valt op te maken dat de uitgeverij het boek vooral als jeugdboek heeft gepositioneerd.

Van Wolfsroedel zijn eveneens twee versies op de markt gebracht, waarvan de eerste in 2002 verscheen. Door de illustratie die de drie rovers, verkleed als wolven, uitbeeldt, heeft dit omslag de uitstraling van een kinderboek. Hierdoor lijkt het verhaal over de roversbende kinderspel, terwijl de roman gedetailleerde verslagen van moordpartijen bevat. Door de kinderlijke illustratie zullen volwassenen de roman niet snel oppakken om de flaptekst te lezen. In een interview met De Volkskrant geeft Zwigtman aan dat ze zelf ook niet tevreden was met het omslag van de roman:

Ik heb er zo op gehamerd: het is een boek voor veertien-plussers. Vanwege het geweld, maar ook vanwege de complexe structuur. Maar ja, Annemie Heijmans was al gecontracteerd, omdat ze mijn eerste boek had geïllustreerd. Het had een ander omslag moeten worden, maar ik werd voor een voldongen feit gesteld.⁷⁰

In 2003 won Wolfsroedel twee jeugdliteraire prijzen: een Zilveren Zoen en een Gouden Uil jeugdliteratuur. Naar aanleiding daarvan werden op de omslag twee stickers geplakt, die ook op de afbeelding hierboven te zien zijn. Het plaatsen van de stickers laat ook zien dat de uitgeverij Wolfsroedel als jeugdboek heeft gepositioneerd.

Op de achterkant van de roman staan een korte inhoudsomschrijving, een beschrijving van de thematiek, een foto van Floortje Zwigtman en een citaat uit een recensie. De toon van de omschrijvingen is neutraal, dus niet specifiek gericht op kinderen of volwassenen. De beschrijving van de thematiek is vrij kort:

69

Floortje Zwigtman, Spelregels, achterflap. 70

Pjotr van Lenteren, “Floortje Zwigtman: ‘Alsof ik een misdaad had gepleegd’,” De Volkskrant, 11 april, 2003, boeken.

Wolfsroedel is een boek over strijd en oorlog in het groot en in het klein. In een spannend verhaal laat Floortje Zwigtman zien hoe ook gewone jongens zich kunnen laten meeslepen in een spiraal van geweld.⁷¹

Dergelijke omschrijvingen van de thematiek worden in flapteksten van veel literaire romans gebruikt en Wolfsroedel wordt hiermee in die traditie geplaatst, zodat het boek een volwassener uitstraling krijgt. Het citaat uit de recensie gaat niet over Wolfsroedel, maar het is een herhaling van het citaat uit het NRC Handelsblad over Spelregels, waarin die roman een “historische jeugdroman” genoemd wordt. Door dat boek hier aan te halen, wordt Wolfsroedel in hetzelfde genre. Dit omslag van Wolfsroedel bevat dus voornamelijk kenmerken die erop wijzen dat de uitgeverij deze roman als jeugdboek heeft gepositioneerd.

De tweede versie van Wolfsroedel heeft een omslagillustratie met een veel volwassener uitstraling. In een minimalistische stijl is een wolf afgebeeld met daaronder in grafische letters de titel, de naam van de auteur en de prijzen die de roman heeft gewonnen. Met dit omslag trekt het boek waarschijnlijk oudere lezers.

In de flaptekst zijn wijzigingen aangebracht die de tekst in vergelijking met de vorige een volwassener toon geven. In plaats van “Ze willen avontuur en krijgen dit ook!” staat er nu “hun zoektocht naar avontuur”, en de “meeslepende verhalen over lang geleden” worden gespecificeerd als “meeslepende verhalen over vroegere oorlogen”. Een andere opvallende toevoeging is dat

Wolfsroedel nu een “vernieuwende roman voor jong en oud” wordt genoemd.

De eerste druk van Wolfsroedel bevatte nog een citaat uit een recensie over Spelregels, maar inmiddels zijn er recensies over de roman zelf geschreven en worden er drie geciteerd. Uit deze citaten blijkt niet hoe de uitgeverij de roman heeft willen positioneren. Dat is dus een verandering ten opzichte van de vorige editie, omdat het omslag daarvan een citaat bevatte die de roman verbond aan de jeugdliteratuur.

71

Het omslag van Wolfsroedel heeft dus een opvallende verandering doorgemaakt. De eerste versie werd, vooral door de kinderlijke omslagillustratie, als jeugdboek gepositioneerd, terwijl er bij de nieuwe uitgave van uitgegaan werd dat de roman niet alleen jonge, maar ook volwassen lezers kan trekken.

Van Schijnbewegingen zijn twee edities verschenen: een jeugdboek en een volwasseneneditie. De jeugdeditie verscheen in 2005 en voor dit onderzoek is het omslag van de tiende druk gebruikt, die in 2010 uitkwam. In 2006 werd de volwasseneneditie uitgegeven. Hiernaast is het omslag van de jeugdeditie afgebeeld, waarop het spiegelbeeld van Adrian te zien is. Hoewel dit de editie voor jongeren is, doet de illustratie volwassen aan door de stijl en de vrij sobere kleuren. De afbeelding van een jongensgezicht op het omslag zou ervoor kunnen zorgen dat jongeren van ongeveer dezelfde leeftijd zich ‘aangesproken’ voelen door het boek, terwijl dat bij volwassenen minder snel het geval zal zijn, omdat ze hem zien als een kind.

Het omslag van de volwasseneneditie is sober van kleur en bevat een afbeelding van de Houses of Parliament en de Big Ben in de mist met een paardenkoets ervoor. Door de kleur en de mist doet dit omslag denken aan dat van De Schaduw van de Wind van Carlos Ruiz Zafón dat in 2004 in het Nederlands verscheen. Het omslag van deze roman is te vinden in Bijlage I.De Schaduw van de Wind is een historische roman die zich afspeelt in Barcelona en was een enorme bestseller. Het is mogelijk dat de uitgever Schijnbewegingen dezelfde uitstraling heeft gegeven met als doel dat deze roman dezelfde lezers zou trekken en ook een bestseller zou worden.

De flapteksten van de beide versies worden gezamenlijk besproken, omdat de verschillen daardoor duidelijker worden. De flapteksten hebben allebei dezelfde opbouw: een fragment uit de roman, een omschrijving van de inhoud en de thematiek en een paar citaten uit recensies.

De flaptekst van de jeugdeditie bevat een ander fragment uit de roman dan die van de volwasseneneditie. In die van de jeugdeditie wordt de nadruk gelegd op het feit dat Adrian het

liefst een zorgeloos leven, “een sprookjesleven”, wil hebben en het fragment in de flaptekst van de volwasseneneditie benadrukt de honger en de eenzaamheid die Adrian voelt.⁷² Een verklaring voor de keuze van verschillende fragmenten zou kunnen zijn dat het willen van een zorgeloos leven voor veel jongeren herkenbaar is, terwijl volwassenen er op een andere manier tegenaan kijken.

De inhoudsbeschrijvingen van beide edities zijn verschillend, hoewel enkele formuleringen wel hetzelfde zijn. In de beschrijving van de volwasseneneditie worden verschillende locaties in Londen, zoals West End en Café Royal, als bekend verondersteld, terwijl die namen in de beschrijving van de jeugdeditie niet genoemd worden. De uitgeverij gaat er dus vanuit dat volwassenen meer voorkennis hebben over Londen dan jongeren. Opvallend is dat op de jeugdeditie vermeld wordt hoe oud Adrian is en dat hij op mannen valt, terwijl die informatie op de volwasseneneditie achterwege blijft. Het is mogelijk dat volwassenen zich zouden laten afschrikken door de vermelding van de leeftijd van de hoofdpersoon, omdat die nog vrij jong is en zij misschien liever lezen over iemand die ouder is.

In de beschrijving van de thematiek wordt de roman een verhaal “van toen en nu” genoemd en in de flaptekst van de jeugdeditie wordt daaraan toegevoegd: “voor jonge én volwassen lezers”. De uitgeverij is er dus vanuit gegaan dat volwassen lezers wel bereikt kunnen worden via de jeugdeditie, maar jonge lezers niet via de volwasseneneditie. Op de volwasseneneditie wordt vermeld welke jeugdliteraire prijzen de roman gewonnen heeft, maar die staan niet vermeld op de jeugdeditie. De uitgave van Schijnbewegingen die voor dit onderzoek gebruikt is, is verschenen nadat de roman deze prijzen had gewonnen, dus wat dat betreft had die informatie wel vermeld kunnen worden. Ruimtegebrek op de achterflap kan een reden zijn dat dit niet het geval is. Op beide edities zijn dezelfde citaten uit recensies van Schijnbewegingen geplaatst, die geen informatie geven over het lezerspubliek van de roman. Op de jeugdeditie zijn deze citaten in een latere editie toegevoegd, omdat er bij een eerste editie nog geen recensies verschenen zijn. Aangezien de volwasseneneditie een jaar na de eerste druk van de jeugdeditie verscheen, konden de citaten op dat omslag direct weergegeven worden.

Schijnbewegingen is door de uitgeverij dus als jeugdroman en als volwassenenroman gepositioneerd. Op de jeugdeditie zijn expliciete aanwijzingen te vinden dat deze roman ook geschikt is voor volwassenen, dus de uitgeverij probeert hiermee volwassen lezers te trekken.

72

Andersom is dat echter niet het geval, want op de volwasseneneditie zijn geen duidelijke aanwijzingen te vinden dat de roman oorspronkelijk als jeugdboek is uitgegeven.

Van Tegenspel is tot op heden één editie verschenen, maar Joris van de Leur, uitgever van het fonds De Fontein Jeugd, liet in een correspondentie via e-mail weten dat er binnenkort een volwasseneneditie zal verschijnen. Hetzelfde geldt voor Spiegeljongen en Kersenbloed. De editie die nu op de markt is, is dus de jeugdeditie. Op de voorkant van het omslag is, net als bij Schijnbewegingen, een jongen te zien die in een spiegel kijkt. Ditmaal is niet zijn gezicht, maar zijn achterkant te zien. Voor de naam van de auteur en de titel is hetzelfde lettertype gebruikt als Schijnbewegingen, zodat duidelijk wordt dat de boeken bij elkaar horen. Op de voorkant staat ook vermeld dat deze roman van de auteur van Schijnbewegingen is. Het omslag is niet typisch voor kinderen, maar kan voor zowel jongeren als volwassenen bedoeld zijn.

De tekst op de achterkant van de roman bestaat uit de volgende onderdelen: een fragment van de inhoud, een beschrijving van de inhoud en de prijzen die Schijnbewegingen heeft gewonnen, informatie over de auteur en enkele citaten uit recensies. De tekst over Tegenspel zelf geeft geen indicatie voor een lezerspubliek. Bij de informatie over de auteur wordt echter vermeld dat Floortje Zwigtman bekend is door haar “indringende jeugdboeken” en Wolfsroedel en Schijnbewegingen hebben jeugdliteraire prijzen gewonnen.⁷³ De citaten uit de recensies gaan over Schijnbewegingen en zijn hetzelfde als die op Schijnbewegingen zijn weergegeven.

Aangezien er van Tegenspel nog een volwasseneneditie zal verschijnen, heeft de uitgeverij de roman met de huidige editie als jeugdroman gepositioneerd. De roman is in de huidige editie wel duidelijk een roman voor jongeren door de tamelijk volwassen uitstraling.

Kersenbloed is tot op heden verschenen in twee verschillende edities en zoals gezegd, staat er nog een volwasseneneditie op stapel. De eerste uitgave van Kersenbloed is die uit de serie Kidsbibliotheek. Aangezien dat met grote letters op de voorkant vermeld staat, is de roman

73

duidelijk gepositioneerd als jeugdroman. Dat effect wordt versterkt doordat de naam van de auteur, de serie en de titel weergegeven zijn binnen een kader met een felroze kleur. De omslagillustratie is een in schilderachtige stijl getekend doodshoofd met hoorns, omgeven door kersenbloesem. Dit is een tafereel uit de roman. De stijl waarmee dit is vormgegeven past goed bij een jeugdboek, omdat daar vaak figuratieve omslagillustraties worden gebruikt.

De achterkant van het boek is voor de helft gevuld met een foto van Floortje Zwigtman. De onderste helft bestaat uit een inhoudsomschrijving en informatie over de auteur en haar oeuvre. Opvallend is dat de Gouden Uil op de omslagen van de andere romans enkel als Gouden Uil werd vermeld, terwijl die in de flaptekst van Kersenbloed expliciet “Gouden Uil Jeugdliteratuurprijs” genoemd wordt om het duidelijk te maken voor jonge lezers.

De nieuwe editie van Kersenbloed verscheen in februari 2011 en is uitgegeven door De Fontein. Aangezien dit een spin-off van de Groene bloem-trilogie is, is de vormgeving daarmee vergelijkbaar en wordt er in de flaptekst aandacht besteed aan de trilogie. Op het omslag is een illustratie te zien van een jongen achter een beregend raam. Dat is Vincent, op het moment dat hij ziet hoe Harold bij de kostschool wordt opgehaald, nadat hij hem verraden heeft. De titel, de naam van de auteur en de uitgeverij zijn in hetzelfde lettertype weergegeven als Schijnbewegingen en Tegenspel. Dit omslag heeft duidelijk een volwassener uitstraling dan de uitgave in de serie Kidsbibliotheek.

De inhoudsomschrijving op de achterflap is een bewerking van de flaptekst van de eerste uitgave van Kersenbloed. Een van de toevoegingen is dat vermeld wordt dat dit verhaal zich