Literaire prijzen

Twee romans van Floortje Zwigtman hebben literaire prijzen gewonnen. Wolfsroedel werd in 2003 bekroond met een Zilveren Zoen en een Gouden Uil Jeugdliteratuur en Schijnbewegingen won in 2006 een Gouden Zoen en een Gouden Uil Jeugdliteratuur. Tussen 1997 en 2008 kende het CPNB⁹¹ jaarlijks een Gouden Zoen, twee Zilveren Zoenen en twee Eervolle Vermeldingen toe aan de beste boeken voor jongeren van twaalf tot zestien jaar. Voor de Gouden Zoen kwamen alleen oorspronkelijk Nederlandstalige boeken in aanmerking, de Zilveren Zoen kon ook toegekend worden aan in het Nederlands vertaalde boeken.⁹² De Gouden Uil Literatuurprijs is in 1993 ingesteld door de Standaard Boekhandel, Humo, Canvas en Radio 1 en richt zich enerzijds op literatuur en anderzijds op kinder- en jeugdboeken.⁹³

In geen van de juryrapporten van de gewonnen prijzen wordt letterlijk een aanbeveling voor volwassen lezers gedaan. Uit de rapporten over Wolfsroedel blijkt wel dat de juryleden die roman complex vinden, waardoor die niet geschikt is voor onervaren lezers. Wolfsroedel werd bekroond met een Gouden Uil Jeugdliteratuur vanwege de literaire kwaliteit. Het gedeelte uit het

91

Stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek 92

CPNB, “Gouden Zoen,” CPNB, http://www.cpnb.nl/dotnet/PB/PB_Campagne.aspx?CampagneId=gz (geraadpleegd op 10 mei 2011)

93

De Gouden Uil, “Algemene Informatie,” De Gouden Uil, http://www.degoudenuil.be/site/content/info.asp (geraadpleegd op 10 mei 2011)

juryrapport over deze roman is kort, dus er is weinig informatie over de reden van de toekenning van de prijs. Het enige wat erover gezegd wordt, is het volgende: de jury vond dat de verhaallijnen op ingenieuze wijze met elkaar vervlochten zijn tot een “veelzijdig en veelomvattend boek”.⁹⁴ Bovendien bevat de roman veel “inter- en intratekstuele verwijzingen”.⁹⁵ Over een lezerspubliek is in dit rapport niets geschreven. Ook in het rapport van de Zilveren Zoen wordt geen aandacht besteed aan volwassen lezers. De jury behandelt het boek als een jeugdroman in de categorie waarvoor de prijs bedoeld is: twaalf tot zestien jaar. In dit rapport wordt de internetdiscussie naar aanleiding van de recensie uit De Volkskrant aangehaald. De juryleden zijn het oneens met het oordeel van de Volkskrant-recensente, die het boek om het vele geweld afwees, want zij vinden dat Zwigtman het geweld afstandelijk heeft beschreven. Ze vinden bovendien dat de controverse geen recht doet aan het boek, dat op verschillende manieren te lezen is en een “knappe compositie, met verschillende verhaallijnen, elk met zijn eigen karakteristieke stijl” bevat.⁹⁶ Volgens de jury is Wolfsroedel “een boek dat veel van de lezer eist, maar daar ook veel voor teruggeeft”.⁹⁷ Hiermee geven ze dus aan dat de roman niet geschikt is voor jonge, onervaren lezers, maar voor meer ervaren lezers.

Net als in de juryrapporten over Wolfsroedel, zijn ook in de rapporten over Schijnbewegingen geen letterlijke aanbevelingen voor volwassen lezers te vinden. De jury van de Gouden Uil Jeugdliteratuurprijs waardeert de roman om de “ingenieuze verhaallijnen” en de “zwierige maar ook punctuele stijl van Zwigtman”, waarmee ze “een boeiend psychologisch portret tegen een al even boeiende achtergrond” neerzet.⁹⁸ Uit de zin “tegelijk raakt zij de kern van alle jongeren die vandaag dromen en zoeken” blijkt dat dit boek wordt behandeld als een jeugdroman.⁹⁹ De jury van de Gouden Zoen schrijft jaloers te zijn op de boeken die voor twaalf- tot zestienjarigen worden uitgegeven. Daaruit kan afgeleid worden dat ze de jeugdromans die genomineerd waren voor de Gouden Zoen, als volwassenen ook konden waarderen. In het juryrapport wordt ook over adolescentenliteratuur gesproken, hoewel dat woord niet letterlijk wordt gebruikt:

94

Kathy Lindekens e.a., “Juryrapport Gouden Uil,” Leesplein, 2003,

http://www.leesplein.nl/assets/juryrapporten/uil-2003.html (geraadpleegd op 11 mei 2011) 95

Ibid. 96

Anne de Vries e.a., “Juryrapport Zilveren Zoenen,” Leesplein, 2003,

http://www.leesplein.nl/assets/juryrapporten/zoen-zilver-2003.html (geraadpleegd op 11 mei 2011) 97

Ibid. 98

Kathy Lindekens e.a., “Juryrapport Gouden Uil,” Leesplein, 2006,

http://www.leesplein.nl/assets/juryrapporten/uil-2006.html (geraadpleegd op 11 mei 2011) 99

Buitengewoon verheugd zijn we over de pogingen van diverse uitgevers jongeren tot lezen te verleiden door ze voor een (soms) gering bedrag en in aantrekkelijk vormgegeven series boeken te bezorgen van auteurs die bij grote groepen lezers geliefd zijn, of van tijd tot tijd bij de Jonge Jury tot de favorieten behoren. Het zal geen toeval zijn dat dezelfde en andere uitgevers met soortgelijke initiatieven komen voor lezers aan wie volwassenenliteratuur net nog niet besteed is. Enkele van die boeken konden tot op het laatste moment op veel bijval rekenen.¹⁰⁰

Die “lezers aan wie volwassenenliteratuur net nog niet besteed is” worden vaak aangeduid als lezers van adolescentenliteratuur.¹⁰¹ Bij de nominaties voor de Zoenen zaten dus verschillende adolescentenromans, waaronder Schijnbewegingen.

De jury’s van de literaire prijzen ontvangen de romans van Zwigtman als jeugdromans. Ze doen geen aanbevelingen aan volwassen lezers, maar geven hooguit aan dat een roman meer geschikt is voor ervaren lezers. Uit het juryrapport van de Gouden Zoen voor Schijnbewegingen kan afgeleid worden dat die roman gezien wordt als adolescentenliteratuur, maar dat wordt niet letterlijk gezegd.

Uit dit hoofdstuk is gebleken dat de romans van Zwigtman door de literaire kritiek en de jury’s van literaire prijzen worden ontvangen als jeugdromans. Er is echter wel een verschil tussen de twee instituties, want de jury’s van de literaire prijzen besteden geen aandacht aan volwassen lezers, terwijl sommige recensenten dat wel doen. Met name Wolfsroedel en de Groene bloem-trilogie worden in verschillende recensies aangeraden aan volwassenen. Deze romans worden door de literaire kritiek bestempeld tot adolescentenromans, terwijl Spelregels en Kersenbloed in de recensies meer behandeld worden als kinder- of jeugdboek.

100

Jan Smeekens e.a., “Juryrapport Gouden Zoen,” Leesplein, 2006,

http://www.leesplein.nl/assets/juryrapporten/zoen-goud-2006.html (geraadpleegd op 11 mei 2011) 101

Conclusie

In 2009 hield Floortje Zwigtman een lezing over haar ervaringen met Young Adult-literatuur, die afgelopen jaar als column verscheen in het tijdschrift Literatuur zonder leeftijd. Ze schrijft daarin over de voordelen van en problemen bij het schrijven voor jongvolwassenen. Zwigtman noemt zichzelf een schrijver van adolescentenliteratuur, maar tegelijkertijd zet ze zich af tegen dat stempel. De belangrijkste reden waarom ze heeft gekozen voor adolescentenliteratuur, is de vrijheid die ze heeft in het kiezen van onderwerpen en genres. Ze is minder positief over de nieuwe indeling in de boekhandel, omdat de kast met adolescentenliteratuur volgens haar voornamelijk is ontstaan, doordat boekhandelaren een plek zochten voor boeken met een leespubliek van zowel jongeren als volwassenen.

Het woord adolescentenliteratuur en met name de Engelse term Young Adult-literatuur, zijn de laatste tijd veel gehoorde begrippen, maar er heerst nog veel onduidelijkheid over de precieze invulling ervan. Voor dit onderzoek is daarom eerst onderzocht wat er precies onder adolescentenliteratuur wordt verstaan om vervolgens te onderzoeken welke positie Floortje Zwigtmans oeuvre inneemt binnen dat genre.

De term adolescentenroman dateert uit de periode waarin de adolescentie als aparte levensfase werd onderscheiden, namelijk het eind van de negentiende eeuw. De adolescentie is de periode van volwassenwording, van geestelijke en lichamelijke rijping. In het verlengde daarvan worden adolescentenromans dan ook gedefinieerd als boeken over de innerlijke groei naar volwassenheid. Vóór de onderscheiding van de adolescentie werden ook al boeken over die levensfase geschreven, maar die werden toen met andere begrippen aangeduid. In de jeugdliteratuur en de volwassenenliteratuur zijn verschillende begrippen in omloop, omdat die twee soorten literatuur sinds het eind van de achttiende eeuw gescheiden functioneren.

In reactie op de hyperrealistische probleemboeken uit de jaren zeventig, waarbij de nadruk op taboedoorbreking lag, begonnen enkele auteurs boeken te schrijven met aandacht voor de artistieke kant ervan. Hieruit ontstond de literaire adolescentenroman. Deze romans gaan over personages die zich in het gebied tussen jeugd en volwassenheid bevinden, maar anders dan bij probleemboeken, besteden auteurs van literaire adolescentenromans ook aandacht aan de literaire vorm van de roman. De moderne romancompositie en -technieken uit romans voor volwassenen worden ook in adolescentenromans toegepast.

Adolescentenliteratuur heeft niet alleen met literatuur te maken, maar ook met marketing. Uitgeverijen en boekhandels proberen jongeren aan het lezen te krijgen en een van de technieken die ze daarvoor inzetten, is het herkenbaar maken van literatuur voor adolescenten. Dat gebeurt bijvoorbeeld door speciale Young Adult-kasten in boekhandels en bibliotheken te plaatsen en door het uitgeven van adolescentenromans in series. De termen cross-overroman en adolescentenroman blijken niet meer alleen te verwijzen naar een literair genre, maar naar alles wat jongeren leuk vinden om te lezen. Zwigtmans dubbelzinnige positie ten opzichte van adolescentenliteratuur kan hierdoor verklaard worden. Zij is namelijk van mening dat met name de keuzevrijheid van thema’s voor adolescentenromans een voordeel is. Sinds de taboedoorbrekende probleemboeken uit de jaren zeventig heersen er weinig taboes meer in de jeugdliteratuur en heeft de auteur dus een grote keuzevrijheid. Minder positief staat Zwigtman tegenover de behoefte aan indeling van boeken in leeftijdscategorieën. Ze denkt dat de kast met Young Adult-romans vooral is ontstaan vanuit de gedachte dat het de consument zo eenvoudig mogelijk gemaakt moet worden bij de keuze van een boek. Die houding kan verklaard worden door het marketingtechnische aspect van adolescentenliteratuur. De term Young Adult bleek een goed marketinginstrument en daar maken uitgeverijen en boekhandelaren gretig gebruik van.

Het oeuvre van Zwigtman past qua thematiek goed binnen de adolescentenliteratuur. De belangrijkste thema’s uit dat genre, die in het literatuuronderzoek naar voren kwamen, zijn de weg naar volwassenheid, identiteitsontwikkeling, het maken van eigen keuzes, de behoefte aan veiligheid en binding met anderen tegenover het maken van eigen keuzes en het nemen van risico, liefde en seksualiteit en het leven als waagstuk. De romans van Zwigtman bevatten al deze thema’s in meer of mindere mate. Met name de verhaallijnen van Spelregels, Schijnbewegingen, Tegenspel, Kersenbloed en Spiegeljongen worden voor een belangrijk deel bepaald door thema’s rond de volwassenwording, zoals identiteitsontwikkeling en de behoefte aan veiligheid en binding met anderen, tegenover het maken van eigen keuzes en het nemen van risico. Wat betreft thematiek zijn deze romans dus adolescentenromans te noemen. Wolfsroedel past qua thematiek minder goed binnen de adolescentenliteratuur, maar door de manier waarop de aanwezige thema’s zijn uitgewerkt, is het toch een adolescentenroman, omdat de gedetailleerde omschrijvingen van geweld voor jonge kinderen te heftig zijn.

Een ander belangrijk aspect dat bij adolescentenliteratuur hoort, is identificatie met de hoofdpersoon. Bij het lezen van een adolescentenroman herkennen veel jongeren de problemen

van de hoofdpersoon, maar omdat Zwigtmans boeken historische romans zijn, is identificatie met de hoofdpersoon bij deze romans anders dan bij romans die in de moderne tijd spelen. Jongeren van nu herkennen niet alle problemen die in een andere tijd aan de orde waren. Identificatie met de hoofdpersoon wordt bij de Groene bloem-trilogie en Spelregels niet belemmerd door de historische setting van het verhaal, maar in Wolfsroedel is die identificatie moeilijker. Die roman laat echter zien dat geweld van alle tijden is, waardoor de lezer zelf een parallel naar het nu kan trekken en zich kan voorstellen wat hij zelf in een vergelijkbare situatie zou doen. In Kersenbloed bemoeilijkt de historische setting van het verhaal de identificatie met de hoofdpersoon het meest, omdat het verhaal zich afspeelt op een kostschool en omdat veel informatie impliciet blijft.

Het derde aspect dat belangrijk is bij adolescentenliteratuur is de literaire vorm. Veel auteurs van adolescentenromans experimenteren met vorm en stijl en dat geldt ook voor Floortje Zwigtman. Haar oeuvre bevat poëtisch taalgebruik, intertekstuele verwijzingen en experimenten met de compositie en vertelperspectief. Hoewel Wolfsroedel qua thematiek het minst goed binnen de adolescentenliteratuur past, is die roman qua compositie juist het meest experimenteel. Kersenbloed is qua opbouw eenvoudiger dan de overige romans, waarschijnlijk omdat die roman oorspronkelijk voor jongere kinderen is uitgegeven in de serie Kidsbibliotheek.

Omdat veel adolescentenromans een lezerspubliek hebben van zowel jongeren als volwassenen, is onderzocht hoe de literaire instituties – de uitgeverij, de boekhandel, de literaire kritiek en de jury’s van literaire prijzen – met de romans van Zwigtman omgaan: als jeugdboek of als volwassenenboek. Door de uitgeverij zijn de romans via het omslag en de NUR-code gepositioneerd als adolescentenliteratuur. De toekenning van de NUR-codes, die het genre van een boek aangeven, past bij de manier waarop de uitgeverij de romans via het omslag gepositioneerd heeft. Veel consumenten bepalen op basis van het boekomslag of een boek iets voor hem of haar is. Als tijdens het korte moment dat de consument een cover opmerkt duidelijk wordt om welk soort boek het gaat, kan dat bepalend zijn voor de neiging meer aandacht aan dat boek te besteden. Doordat veel boeken met de voorkant naar boven op tafels worden gepresenteerd, bepaalt de cover of de consument een boek oppakt, de flaptekst leest en misschien het boek openslaat. Drie romans hadden aanvankelijk een kinderlijke uitstraling, namelijk Spelregels, Wolfsroedel en Kersenbloed. In een hernieuwde uitgave zijn die echter van een volwassener omslag voorzien, die beter bij adolescentenromans past. Hiermee kunnen ze een breder lezerspubliek aanspreken. De NUR-codes van Spelregels en Wolfsroedel geven aan dat

deze romans geschikt geacht worden voor jongeren vanaf 13 jaar. Kersenbloed heeft in de verschillende edities een andere code gekregen, maar de NUR-code van de eerste druk past bij het kinderlijke omslag. De romans uit de Groene bloem-trilogie hadden meteen al een volwassen uitstraling, maar van alle drie de romans is of komt ook een volwasseneneditie op de markt. De NUR-codes van deze romans geven aan dat de romans geschikt bevonden worden voor jongeren vanaf 13 jaar en voor volwassenen. De hernieuwde uitgave van Kersenbloed, die een volwassener uitstraling heeft, heeft dezelfde codes gekregen als de Groene bloem-trilogie. De uitgeverij houdt zich bij de positionering van de romans van Zwigtman dus duidelijk bezig met het aanspreken van zowel jongeren als volwassenen.

In boekhandels worden de boeken van Zwigtman over het algemeen geplaatst in de kasten met jeugdboeken voor twaalf jaar en ouder en/of in de kast met Young Adult-literatuur. In een enkel geval staan de boeken ook bij de volwassenenliteratuur. Voor de meeste boekhandels lijkt de NUR-code het middel om de boeken in een bepaalde kast te plaatsen. In verschillende bibliotheken worden de romans van Zwigtman veel vaker bij de volwassenenafdeling geplaatst. Op die in Groningen na, had geen van de bibliotheken een afdeling met Young Adult-literatuur, dus de romans staan meestal ook bij de jeugdromans.

Door de literaire kritiek zijn de romans van Zwigtman ontvangen als jeugdliteratuur, want de recensies stonden in de rubriek met jeugdboeken en veel van de recensenten schrijven alleen over jeugdliteratuur. Er worden verschillende leeftijdsaanduidingen voor de romans gegeven, uiteenlopend van kind tot jongere of adolescent tot volwassene. De term jeugdboek wordt in de recensies het meest gebruikt, maar daarnaast komt de term adolescentenroman veel voor en sommige recensenten gebruiken synoniemen van die term, zoals coming-of-age-roman of Bildungsroman. Jongeren of adolescenten worden het meest als lezerspubliek aangewezen, maar Wolfsroedel, Schijnbewegingen en Spiegeljongen worden ook aanbevolen aan volwassen lezers. Opvallend is dat Tegenspel in de recensies niet letterlijk wordt aangeraden aan volwassenen, terwijl dat dus bij de andere twee delen van de Groene bloem-trilogie wel gebeurd is. Uit sommige recensies blijkt echter wel dat de recensent twijfelde over het lezerspubliek van de roman, omdat een gedeelte van bepaalde woorden tussen haakjes gezet werd, zoals (jeugd)auteur en (adolescenten)roman. In de recensies worden Spelregels en Kersenbloed meer behandeld als kinder- of jeugdboek dan als adolescentenroman, omdat de recensenten de lezers aanduiden als jonge lezers of jongeren en ervan uitgaan dat de verhaallijn is aangepast aan het niveau van de

lezer. De behandeling van deze romans als kinderboek past bij de kinderlijke uitstraling, die deze boeken hadden in de eerste druk. Wolfsroedel werd eerst voor een te jong publiek gerecenseerd en daarom afgewezen, maar andere recensenten wezen erop dat de roman bedoeld is voor jongeren vanaf een jaar of veertien. Aangezien deze roman in de eerste druk een te kinderlijk omslag had, is het niet verwonderlijk dat de recensent het lezerspubliek verkeerd inschatte. Veel recensenten vergelijken Zwigtman en haar romans Wolfsroedel en de Groene bloem-trilogie met andere (schrijvers van) adolescentenromans en romans voor volwassenen. Daarnaast komen ook enkele vergelijkingen voor met kinderboeken, jeugdboeken, adolescentenromans en jeugdboeken die ook volwassen lezers hebben.

De jury’s van literaire prijzen hebben de romans van Zwigtman ontvangen als jeugdromans. Wolfsroedel werd in 2003 bekroond met een Zilveren Zoen en een Gouden Uil Jeugdliteratuur en Schijnbewegingen won in 2006 een Gouden Zoen en een Gouden Uil Jeugdliteratuur. In de juryrapporten zijn geen letterlijke aanbevelingen aan volwassen lezers gevonden. Uit de rapporten over Wolfsroedel blijkt alleen dat de juryleden die roman complex vinden, waardoor die niet geschikt is voor onervaren lezers. Uit het juryrapport van de Gouden Zoen voor Schijnbewegingen kan afgeleid worden dat die roman gezien wordt als adolescentenliteratuur, maar dat wordt niet letterlijk gezegd.

Qua thematiek en vorm zijn de romans van Floortje Zwigtman dus typische adolescentenromans. De uitgeverij positioneert de romans ook als zodanig, door middel van omslagen die zowel jongeren als volwassenen aanspreken en door het toekennen van dubbele NUR-codes, hoewel die strategie niet vanaf het begin werd toegepast. Spelregels, Wolfsroedel en Kersenbloed hebben namelijk in een hernieuwde uitgave pas de uitstraling van een adolescentenroman gekregen. Boekhandels plaatsen de boeken meestal bij de jeugdboeken of bij de Young Adult-literatuur. In bibliotheken worden de boeken veel vaker op de volwassenenafdeling aangetroffen, maar daarnaast ook op de afdeling met jeugdliteratuur. De literaire kritiek en de jury’s van literaire prijzen ontvangen de romans als jeugdboeken, maar in de literaire kritiek wordt wel aandacht besteed aan volwassen lezers en worden de romans ook geregeld tot adolescentenromans bestempeld. Floortje Zwigtman is dus inderdaad “een exemplaar van de nieuwe en nu reeds bedreigde soort ‘Nederlandse Young Adult-schrijver’”.¹⁰²

102

Bibliografie

Primaire literatuur

Zwigtman, Floortje. Spelregels. Het verhaal van een middeleeuws huwelijk. Baarn: De Fontein, 2001.

Zwigtman, Floortje. Wolfsroedel. Baarn: De Fontein, 2002.

Zwigtman, Floortje. Schijnbewegingen. 10^e dr. Baarn: De Fontein, 2005. Zwigtman, Floortje. Tegenspel. 3^e dr. Baarn: De Fontein, 2007.

Zwigtman, Floortje. Kersenbloed. Rotterdam: Lemniscaat, 2007. Zwigtman, Floortje. Spiegeljongen. 2^e dr. Baarn: De Fontein, 2010.

Secundaire literatuur

Boven, Erica van, en Gillis Dorleijn. Literair Mechaniek. Inleiding tot de analyse van verhalen en gedichten. Bussum: Uitgeverij Coutinho, 2003.

Hoven, Peter van den. “Waar de hoofdstroom begint. Van probleemboek naar initiatieroman.” In: Grensverkeer. Over jeugdliteratuur. Den Haag: NBLC, 1994.

Lierop-Debrauwer, Helma van en Neel Bastiaansen-Harks. Over grenzen. De adolescentenroman in het literatuuronderwijs. Stichting Lezen reeks 6. Delft: Eburon, 2005.

Linders, Joke. “Literatuur is wezensvreemd aan doelgroepen. Het bestaan, bestaansrecht en bestaande literatuur voor adolescenten.” Literatuur zonder leeftijd 14, no. 53 (najaar 2000): 330-335.

Piters, Ronald. Is dit boek wat voor mij? Genreherkenning en voorkeursvorming op basis van het