Hoofdstuk 2: Geschiedenis van ‘Het Verzet’
1. Proloog (1970 1978)
2.3. Naar de eindmeet (1983-1984)
In januari 1983 heeft de Wetenschappelijke Commissie zich akkoord verklaard met de programmering voor het seizoen 1983-1984. In het najaar van 1983 zouden de eerste programma’s van ‘Het Verzet’ uitgezonden worden. Het zou om één inleidend programma gaan, twee programma’s over de ontsnappingslijnen en twee over de inlichtingendiensten. Twee maanden later blijken er echter communicatieproblemen tussen de Wetenschappelijke Commissie en Louyet, die vaak in het buitenland verbleef. Veel gesprekken gebeuren indirect via Guido Martens. De Wetenschappelijke Commissie slaagt er echter in om Louyet tot een deadline te dwingen: begin mei 1984 zullen de scenario’s van Louyet besproken worden.220 Deze vergadering zal uiteindelijk verplaatst worden naar begin juni.
In april 1983 is er onenigheid over het feit dat de Werkgroep Verzet buiten de procedure gehouden zou worden, maar dit heeft geen grote impact op het verloop van de productie.221 Diezelfde maand besliste Louyet om, naast de ‘themaprogramma’s,’ een aantal uitvoerige interviews in te plannen “die als een soort portrettering van een
bepaalde verzetsstrijder kunnen beschouwd worden.” Merk op dat dit sterke
gelijkenissen vertoont met Verhaeghe’s voorstel in 1981 (zie supra). Het zou gaan om negen ‘portretten’, vier Nederlandstalige en een vijftal Franstalige. De programmering zoals hierboven beschreven veranderde nu opnieuw. De eerste programma’s die uitgezonden zouden worden omslaan één inleiding, twee uitzendingen over de inlichtingsdiensten met één bijhorend portret en drie programma’s over de ontsnappingslijnen met twee bijhorende portretten, één Nederlandstalig, de andere Franstalig. De commissieleden zijn echter sceptisch en willen ze eerst beoordelen vóórdat ze dit goedkeuren.222 Dit zal gebeuren op de vergadering van 2 juli 1983.
219 Projectvoorstel ‘Verzet’ van Etienne Verhoeyen voor Jan Neckers, 16.12.1982 (Liberas, Gent, Archief Adriaan Verhulst, AV 817).
220 Brief van Paul Louyet aan Jerome Verhaeghe, 31.03.1984. (Liberas, Gent, Archief Adriaan Verhulst,
AV 803).
221 Brief van Lea Martel aan Nic Bal, 15.04.1983 (Liberas, Gent, Archief Adriaan Verhulst, AV 803); Brief
van Jerome Verhaeghe aan Nic Bal, 18.04.1983 (Liberas, Gent, Archief Adriaan Verhulst, AV 803).
222 Brief van Jerome Verhaeghe aan Paul Louyet, 14.04.1983 (Liberas, Gent, Archief Adriaan Verhulst,
Daarnaast meldt Verhaeghe eind maart 1983 voor het eerst de noodzaak van een producer. Deze producer zou de productie van ‘Het Verzet’ moeten coördineren en vooral op koers moeten houden om de planning te respecteren. Verhaeghe’s vraag zal een tijdje onbeantwoord blijven, maar uiteindelijk zal Herman Van de Vijver in januari 1984 aangesteld worden als producer.223 Begin juni 1983 werd de planning opnieuw gewijzigd. Het inleidende programma had namelijk een omvang van twee uur bereikt, waardoor deze gesplitst werd in twee programma’s van één uur en tien minuten. Deze beslissing zal na de visie van beide programma’s in september 1983 teruggedraaid worden: de reeks krijgt één algemene inleiding.224
Ook de uitzendingen over de inlichtingendiensten en ontsnappingslijnen worden uitgebreid, respectievelijk naar vier en zes uitzendingen. Op dat moment liggen er echter nog twee formules op tafel, namelijk één met portretten en een formule zonder. De inleiding en inlichtingendiensten (negen à tien programma’s) zouden in het najaar van 1983 uitgezonden worden, die over de ontsnappingslijnen (zes programma’s) in het voorjaar van 1984. Het burgerlijk verzet (vijf programma’s) zou na de politieke collaboratie van De Wilde uitgezonden worden in het najaar van 1984. Dit zou op zijn beurt gevolgd worden door de terreur-tegenterreur (later: ‘De tijd der vergelding’). In het voorjaar van 1985 zouden tenslotte het gewapend verzet en de bevrijding besproken worden (vijf programma’s en een portret).225
De commissie besliste in deze vergadering ook over een totaalpakket van de deelprojecten ‘Het Verzet’ en ‘De Collaboratie’. Eerstgenoemde zou uiteindelijk vierentwintig programma’s dienen te omvatten, ‘De Collaboratie’ achtenveertig (inclusief ‘De Nieuwe Orde’). Het onevenwicht was dus al in 1983 een feit. Er moet opgemerkt worden dat dit pakket niet alle programma’s omvat zoals de behandeling van ‘Kongo tijdens Wereldoorlog II’ en ‘De Repressie’. Martel stelt in dit verband het volgende: “Het is dus duidelijk dat in de veronderstelling dat de huidige program-
aanpak wordt voortgezet, wij ten minste tot in 1990 programma’s over de Tweede
223 Brief van Lea Martel aan Jerome Verhaeghe, 31.03.1983 (Liberas, Gent, Archief Adriaan Verhulst,
AV 803)
224 S.n. “Verslag vergadering Wetenschappelijke Commissie dd. 28 september 1983; Het Verzet,”
28.09.1983 (Liberas, Gent, Archief Adriaan Verhulst, AV 803)
225 S.n, “Vergadering Wetenschappelijke Commissie Wereldoorlog II; woensdag 8 juni 1983:
Besluitenlijst,” 8.06.1983 (Liberas, Gent, Archief Adriaan Verhulst, AV 803); Dienstorder van Lea Martel aan Paul Vandenbussche, 9.6.83 (Liberas, Gent, Archief Adriaan Verhulst, AV 692).
Wereldoorlog zullen uitzenden.”226 Haar voorspelling is uiteindelijk bewaarheid geworden.
Tabel met de planning van de reeks (juni 1983)
Afl. nr. Thema Programmatie
1 & 2 Inleiding Najaar 1983
3-5 Inlichtingsdiensten Najaar 1983 6-9 Ontsnappingslijnen Voorjaar 1984
10-14 Burgerlijk verzet Najaar 1984
15-19 Gewapend verzet Najaar 1984
19-24 Portretten
Aansluitend bij programmaonderdelen: • Vandermeerssche bij Inlichtingsdiensten. • van Laethem en Jeanty-Raven bij
ontsnappingslijnen
• Eén portret bij burgerlijk verzet • Eén portret bij gewapend verzet
Tabel 11: Tabel met de planning van de reeks (juni 1983). Born: Dienstorder van Lea Martel aan Paul Vandenbussche, 9.6.83 (Liberas, Gent, Archief Adriaan Verhulst, AV 692).
In juli 1983, ongeveer acht maanden vóór de uiteindelijke uitzending van de eerste aflevering, visioneert de Wetenschappelijke Commissie de twee inleidende programma’s van ‘Het Verzet’. De voorzitter noemt het programma zeer geslaagd. Vervolgens toont Louyet het portret van Victor Van Laethem, waarna de formule van de themaprogramma’s gevolgd door de portretten, unaniem wordt aangenomen. Op het einde van deze vergadering uit professor Van Isacker echter zijn ongerustheid over het geheel van de programma’s. Van Isacker stelt “dat de getuigen op sommige
ogenblikken de zaken te veel aandikken, zodat de kans bestaat dat het ongeloofwaardig zal overkomen. Daarom moet de presentator de getuigenissen relativeren.” Daartegenover staat dat, aangezien de meeste feiten zich op persoonlijk
vlak spelen, het dikwijls moeilijk te relativeren is. Professor Verhulst stelt als oplossing voor om bij aanvang van de reeks een historische kritiek te maken. Dit zal uiteindelijk ook gebeuren.227
Uitgaand van de beperkte beschikbare bronnen lijkt de ontwikkeling van de reeks vanaf nu vrij vlot te verlopen. De meeste afleveringen worden zonder veel opmerkingen aanvaard, anderen worden aanvaard na enkele aanpassingen. In verband met
226 S.n, “Vergadering Wetenschappelijke Commissie Wereldoorlog II,” 8.06.1983; Dienstorder van Lea
Martel aan Paul Vandenbussche, 9.6.83.
227 S.n. “Vergadering Wetenschappelijke Commissie dd. 2 juli 1983,” 2.07.1983. (Liberas, Gent, Archief Adriaan Verhulst, AV 803).
beeldvorming over het verzet valt weinig aan te merken. Zoals in hoofdstuk één vermeld werd, zijn inlichtingsdiensten en ontsnappingslijnen minder controversieel dan gewapend verzet. De uitzondering hierop is de slotopmerking van Gaston Vandermeerssche in aflevering vijf. Hij stelt het volgende:
Paul Louyet: […] Hij [Gaston Vandermeerssche] is dan teruggekomen, is dan getrouwd
met Violette en is samen met Violette in 1948 voorgoed naar de States getrokken. Maar omdat deze man dus een zekere afstand heeft bewaard tegenover het verzet waarmee hij sedert de oorlog nog weinig zaken heeft gehad en weinig contacten heeft gehad, heb ik hem de vraag gesteld hoe hij het verzet ziet. Het verzet in het algemeen en zijn eigen verzet in het bijzonder.
Gaston Vandermeerssche: Het verzet dat ik gekend heb tijdens de oorlog, tijdens de
jaren 1940-’43 en nadien die ik gekend heb in de gevangenis… [glimlacht] doet mij soms een beetje glimlachen, want de typische menselijke persoonlijkheid komt daar in door een beetje, dat de mensen die werkelijk geleden hebben en die een soort voorrangspositie aangenomen hebben tijdens de oorlog, die waren beslist op het einde van de oorlog bereid om zich terug te trekken omdat ze vonden dat hun werk volledig was en ze hadden hun plicht en hun werk gedaan. En het is niet zelden dat men zag dat plotseling mensen die een beetje op de achtergrond stonden of helemaal niets gedaan hadden, dat plotseling ze grote helden werden en de activiteit overnamen van personen die zeer dikwijls dood waren of die ze dachten dat ze niet terug gingen komen. Dat gaat voor mijn zaak, ik ben bang dat indien ik niet teruggekomen ware van Duitsland [dan] zou er misschien helemaal geen Dienst Wim of Rinus of Raymond bestaan hebben. [gevolgd door de eindgeneriek]228
Vandermeerssche insinueert hier naar het ‘valse’ verzet of de septemberweerstanders. Dit werd ook opgemerkt door de Wetenschappelijke Commissie: “Na de visie van het programma Mémoires Gaston Vandermeerssche, dat
eveneens positief werd onthaald, werd het volgende opgemerkt. […] De slotbemerking van Vandermeerssche zal misschien wel enige discussie losweken, maar in elk geval is hetgeen gezegd wordt voor zijn rekening.”229 De receptie van ‘Het Verzet’ door het publiek zal hieronder besproken worden.
De eerste reeks van ‘Het Verzet’ werd uiteindelijk uitgezonden tussen twee maart en elf mei 1984. Het omslaat elf afleveringen, namelijk één inleidende aflevering, vier over de inlichtingendiensten (met daarin één portret) en zes over de ontsnappingslijnen (met daarin twee portretten).230 Er werden slechts weinig bronnen teruggevonden van begin 1984, waardoor deze periode onduidelijk blijft. Een
228 Paul Louyet, “Memoires: Gaston Vandermeerssche,” Het Verzet, (Brussel, BRT, 30.3.1984), ca.
00:50:00.
229 S.n. “Verslag vergadering Wetenschappelijke Commissie dd. 20 december 1983; Het Verzet,”
20.12.1983. (Liberas, Gent, Archief Adriaan Verhulst, AV 803)
belangrijke beslissing viel echter in december 1983 in samenspraak met de werkgroep collaboratie. De hulp aan de joden zou namelijk aan bod komen bij de afleveringen van het verzet. Daarnaast werd beslist dat de communisten behandeld zouden worden in de aflevering over het gewapend verzet en dat de politieke aspecten van het verzet onder burgerlijk verzet vielen. Dit zou de tweede reeks van ‘Het Verzet’ beïnvloeden.231