Paul T.J. Scheepers, toxicoloog en arbeidshygiënist, Radboudumc, Nijmegen
Samenvatting
In deze bijdrage gaan we in op de vraag wat de betekenis is van de toename van oudere werknemers in de beroepsbevolking voor de arbeidsgeneeskundige zorgverlening, vooral voor hen die in hun werk met blootstelling aan stoffen te maken hebben. Er is aandacht voor het vraagstuk van de verlengde blootstellingsduur aan stoffen maar ook voor het gegeven dat een deel van deze blootstelling tegenwoordig op hogere leeftijd optreedt. Blootstelling van oudere werknemers aan stoffen betekent ook dat interacties kunnen optreden met chronische ziekten en met geneesmid-delen die bij de behandeling daarvan worden gegeven.
De arbeidshygiënische strategie vormt een nuttige leidraad bij de beheersing van blootstelling aan gevaarlijke stoffen. Mogelijk kan binnen de bestaande functie de blootstelling worden verminderd door eliminatie of substitutie van de schadelijke stof. Zowel organisatorische als individuele maatregelen kunnen leiden tot vermindering van blootstelling aan stoffen. Bij het afleiden van grenswaarden wordt nu nog uitgegaan van 40 jaar blootstelling van een ‘gezonde’ persoon tussen 18 en 65 jaar. Vanuit preventief oogpunt is het goed om -al voor de termijn van 40 jaar blootstelling wordt bereikt- de blootstellingsduur te verminderen, vooral voor werkenden op leeftijd met een verhoogde gevoeligheid. Dit kan op initiatief van zowel de werkgever als de werknemer, door meer afwisseling met ander werk zonder blootstelling, of door minder werk. Naast een verminderde blootstellingsduur is er dan ook meer tijd voor herstel tussen twee periodes van blootstelling. In beroepen waar blootstelling aan stoffen een risico is, kunnen (oudere) werkenden in het kader van het ‘Preventief medisch onderzoek’ (PMO) extra begeleid worden.
Over mogelijke gevaren van interacties tussen een verminderde belastbaarheid van oudere werkenden en eventuele behandelingen of medicijnen zou voor een bedrijfsarts kennis beschikbaar moeten zijn in een kenniscentrum. Daarnaast lijkt een gezonde leefstijl ook gunstige effecten te hebben op de effecten van blootstelling aan stoffen.
4.1 Inleiding
Voor veel ziekten met een oorzaak in het werk neemt het risico toe met de duur van de blootstelling aan deze risicofactor, zo ook voor de blootstelling aan stoffen. Bij het bereiken van een bepaalde leeftijds-grens kreeg een mijnwerker vroeger te horen: “Zoek maar ander werk buiten de mijnbouw”. Het was namelijk toen al bekend dat de mijnwerker die lang doorwerkt in een stoffige omgeving een grotere kans loopt op een ernstige aandoening van de luchtwegen met een slechte prognose (de ‘stoflong’). Na 40 werkjaren werd de kans op overlijden door deze ziekte geschat op 60 % (Steenland & Brown, 1995). Net als vroeger neemt de sterfte door beroepsmatige blootstelling snel toe na het bereiken van de pensioen-gerechtigde leeftijd die nu een stuk hoger ligt dan vroeger. Doodsoorzaken die mede voortkomen uit werk werden vroeger soms gemaskeerd door het vroeg overlijden aan ‘welvaartsziekten’ of infecties, waarvan de oorzaak buiten het werk lag. Preventie en de sterk verbeterde behandeling laten nu een verschuiving zien naar doodsoorzaken waarin de bijdrage van werk steeds beter geschat kan worden (Figuur 4.1). 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
Stofdeeltjes, gassen en dampen in het beroep (mannen) stofdeeltjes, gassen en dampen in het beroep (vrouwen) Carcinogenen in het beroep (mannen)
Carcinogenen in het beroep (vrouwen)
Leeftijd bij overlijden (jaren)
Glob ale s cha tting st er fg ev al len (x 1000) 1-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 74-79 80 plus
Figuur 4.1 Sterfte veroorzaakt door blootstelling aan stoffen op het werk is steeds beter zichtbaar te maken. (naar: Landrigan et al., 2017).
Werkenden hebben tegenwoordig een veel hogere levensverwachting en bereiken, als de pensioen leeftijd mee omhoog gaat, ook een steeds hogere leeftijd in hun werk. Het werkzame leven zal met de geleidelijke verhoging van de pensioenleeftijd meegroeien naar een termijn die langer is dan de 40 jaar ‘werkend leven’. De verbeterde behandeling leidt ook tot een verhoogde arbeidsparticipatie van chronisch zieken die met een medische behandeling een redelijke tot goede kwaliteit van leven hebben, ook in hun werk. Voor zowel mensen met als zonder chronische aandoeningen is werken in vergelijkbare mate belangrijk en ondersteunt het herstel, bevordert het gezondheid, voorkomt het sociale isolatie en armoede en bevordert het de kwaliteit van leven (Vooijs et al., 2016).
Wat is de betekenis van deze verschuivingen voor de arbeidsgeneeskundige zorgverlening voor personen die in hun werk met blootstelling aan stoffen te maken hebben? In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de verlengde duur van blootstelling aan stoffen en de interactie van deze blootstelling met het ouder worden, het optreden van ziekte en de behandeling daarvan.
Tabel 4.1 Voorbeelden van beroepen en blootstellingen waarvoor door stapeling van blootstelling of effect het risico van kanker mede afhankelijk is van blootstellingsduur (Scheepers et al., 2009).
Beroepsgroep Blootstelling Classificatie (jaar)a Weefsel waarin
tumoren worden gevonden
Brandweerman Stoffen die vrijkomen bij het werken als brandweerman
2B (2010) -b
Dakdekker en wegenbouwer
Bitumen en dampen die vrijkomen bij het leggen van asfalt bitumen en asfalteren
2A (2013) Long
Drukker Emissies tijdens het drukproces
2B (1996) Blaas, long, nier, slokdarm Schoenmaker Leerstof, benzeen en andere
oplosmiddelen en stoffen die vrijkomen bij fabricage en reparatie van laarzen en schoenen
1 (2012) Bloed- en bloed-vormende weefsels, neus, en bijholten van de neus, blaas Kapper Kleurstoffen (aromatische
amines, aminofenolen met waterstofperoxide), oplosmid-delen, drijfgassen, aerosolen
2A (2010) Blaas, lymfesysteem, eierstokken
Lasser/
metaalbewerkerc
Lasrook en UV (100-400 nm overeenkomend met UVA, UVB, UVC)
1 (2017) Long, nier, oog
Metaalarbeider in coke ovens, ijzer en staal gieterijen
Koolteerdampen, PAK, silica, metaaldampen, formaldehyde
1 (2012) Long, huid (inclusief scrotum), blaas, nier
Beroepsgroep Blootstelling Classificatie (jaar)a Weefsel waarin tumoren worden gevonden
Glaswerker Fabricage van glas (lood, arseen, antimoonoxiden, silica, asbest en andere metaal-oxiden, PAK) 2A (1993) Long Operator kolenvergas-sing en olieraffinaderij Koolteer, koolteerdampen, PAK 2A (1989) Huid (inclusief scrotum), blaas, long Meubel- en
kasten-maker en medewerker in een timmerfabriek
Houtstof 1 (2012) Neus en neusbijholten
Operator rubberindustrie
Aromatische amines, oplosmiddelen
1 (2012) Blaas, long, maag, slokdarm, bloed- en bloedvormende weefsels
Schilder Niet bekend 1 (2012) Long, blaas, leukemie (bij kinderen van de schilder)
Schoorsteenveger Schoorsteenroet 1 (2012) Long, huid, blaas
a 1 = humaan carcinogeen (groep 1), 2 = waarschijnlijk carcinogeen (groep 2A); 2B = mogelijk carcinogeen (groep 2B); b Bij het werk als brandweerman zijn stoffen en weefsels waarin tumoren zijn gevonden niet gespecificeerd;
c De onderbouwende volledige rapportage is nog niet verschenen maar een voorpublicatie is beschikbaar (Guha et al., 2017).