Linguïstische verschuivingen en hun gevolgen

In dit onderdeel wil ik enkele linguïstische verschuivingen in de doeltekst ten opzichte van de brontekst analyseren en benoemen wat hiervan de gevolgen zijn voor de uitwerking van het verhaal en daarmee de leeservaring.

4.4.1 De taal in het ziekenhuis

Een belangrijk thema in ‘Niños héroes’ is de gebrekkige, onvolledige, afwezige en onbegrijpelijke informatie die de verteller en de rest van het gezin ontvangt van de artsen. De openingsalinea thematiseert dit probleem al meteen.

BT: Nunca entendemos el idoma de los médicos. (Nooit begrijpen we de taal van de artsen.)4

DT: Nooit lukt het ons om de taal van de artsen te begrijpen.

BT: A veces intentamos aprender algunas palabras, con esfuerzo, pero al final lo único claro es que ella, mi madre, se muere, y que nosotros no sabemos muy bien qué debemos hacer.

DT: Soms proberen we ons enkele woorden eigen te maken, met moeite, maar uiteindelijk is het enige wat we begrijpen dat zij, mijn moeder, doodgaat en wij niet goed weten wat ons te doen staat.

Hier vinden al meteen verschillende verschuivingen plaats. Het onderwerp van zin 1 is in de DT niet meer de eerste persoon meervoud (die in de BT wordt uitgedrukt door het werkwoord), maar ‘het’. Het onderwerp van de BT is verschoven naar het meewerkend voorwerp, maar is nog steeds de actor in de zin, er vindt dus geen perspectiefwisseling plaatst. Wat in de BT nog tot het gezegde behoort ‘entendemos’ (begrijpen) is in de DT naar het lijdend voorwerp verschoven, het gezegde bestaat in de DT nu uit ‘lukt’ wat impliceert dat er een poging is geweest om dit te begrijpen. Dit is geen toevoeging want in de BT drukt het werkwoord ‘intentamos’ hetzelfde uit: het gezin doet zeker een poging om de taal van de artsen te begrijpen. In het laatste zinsdeel van de tweede zin: ‘wat ons te doen staat’, vindt er wel een verschuiving plaats waarbij het perspectief van actief ‘qué debemos hacer’ (wat wij moeten doen) verschuift naar een actieve onpersoonlijke zin waarbij de ‘wij’ weer het meewerkend voorwerp wordt. De betekenis van dit zinsdeel in de BT is dat ze actief iets moeten doen en in de DT dat er dingen ‘te doen staan’ die op hun af komen, dus een passievere rol. Mijn keuze hiervoor is gedreven

4 _{In het vervolg van deze scriptie zullen de vertalingen tussen haakjes en in cursief niet meer overeenkomen}

door mijn interpretatie dat juist deze passieve rol belangrijk is in het verhaal, zoals ook uit de vele passieve constructies blijkt. Ik heb dus een extra kans gepakt in de tekst om deze betekenis (mijn interpretatie) vetter aan te zetten.

BT: Hay un riñon que no funciona. Él otro sí, pero el que no, dejó de hacerlo quién sabe cuándo. Lo dice, por fin, con esas palabras el doctor. Aunque habla con dureza después. Dice que lo que viene es importante. Cambia el tono de voz. Es joven y sabe que debe dar una impresión de autoridad. Lo que viene es difícil, una operación de cuatro o cinco horas, más o menos, y reposo por varias semanas. Incluso varios meses.

DT: Eén nier werkt niet meer. De andere wel, maar degene die niet werkt, is er al een tijdje mee gestopt. Met deze woorden zegt de dokter het uiteindelijk. Ook al spreekt hij ons daarna streng toe. Hij zegt dat wat nu gaat komen belangrijk is. Hij past zijn toon aan. Hij is jong en weet dat hij autoriteit moet uitstralen. Wat komen gaat is zwaar, een operatie van vier à vijf uur, ongeveer, en meerdere weken bedrust. Meerdere maanden zelfs.

In de eerste zin van het fragment vinden al verschillende verschuivingen plaats. De hoofdzin en onderschikkende zin uit de brontekst zijn samengevoegd in de vertaling tot één hoofdzin, waarbij het zinsdeel ‘Hay’ (Er is) is verdwenen, dit zinsdeel voegt ook geen informatie toe en zulke constructies (Er is een nier die niet werkt) klinken minder natuurlijk in het Nederlands. Hierdoor ligt er wel minder nadruk op deze zin. Maar dit heb ik geprobeerd te compenseren door in plaats van het onbepaald lidwoord ‘een’ het telwoord ‘één’ te gebruiken, waardoor dit meer benadrukt wordt. Ook heb ik ‘meer’ toegevoegd, hierbij wordt geëxpliciteerd dat de nier ooit wel gewerkt heeft (wat in de brontekst impliciet blijft), dit heb ik vooral gedaan voor het ritme van de zin. In de tweede zin van het fragment heb ik ‘quién sabe cuándo’ vertaald met ‘een tijdje’ dit is vooral een equivalente vertaling van de betekenis van ‘onbepaalde tijd’ die volgens mijn interpretatie het belangrijkst is. Connotatief vond ik het ook goed passen bij de gesprekssituatie waarbij de dokter het eerst helder en begripvol wil uitleggen en hen daarna streng toe spreekt. Ook zijn allebei de uitdrukkingen spreektalig, hoewel ‘een tijdje’ meer de connotatie heeft van iets lieflijks/kinderlijks waardoor de woorden van de dokter voor de DT- lezer dus eerder als verzachtend kunnen worden gezien dan voor de BT-lezer.

BT: El doctor aún no sale, espere ahí sentada.

DT: De dokter is nog steeds bezig, u kunt daar blijven wachten.

In de vertaling van deze zin zit een perspectiefwisseling. In de brontekst ‘El doctor aún no sale (De dokter komt nog niet naar buiten) wordt expliciet dat de dokter niet naar buiten komt, en impliciet dat hij niet naar buiten komt omdat hij bezig is. In de DT blijft impliciet dat hij niet

naar buiten kan komen, maar wordt het expliciet dat hij nog steeds bezig is. Dit is direct discours van de receptioniste, dus ik vond het belangrijk om het natuurlijk te laten klinken. Ik vond het in het Nederlands niet natuurlijk klinken om te antwoorden op de vraag ‘Is de operatie al afgelopen?’ met ‘De dokter komt nog niet naar buiten’. Men zou het antwoord in de BT wel als onvriendelijker kunnen interpreteren, er wordt immers geen reden gegeven, dan het antwoord in de DT, waardoor het ziekenhuis en zijn personeel ongastvrijer voorkomt voor de BT-lezer dan de DT-lezer.

BT: yo miro el celular esperando que alguien llame. Pero nadie va a llamar. DT: ik kijk naar mijn mobiel in de hoop dat iemand belt. Maar niemand belt.

In de tweede zin van dit fragment vindt er ook een verschuiving in het perspectief plaats: ‘nadie va a llamar’ duidt op een verwachting (die ook ingelost wordt) en ‘niemand belt’ is een constatering. Toch vindt hier geen groot betekenisverlies plaats, want dat de verteller hoopt/verwacht dat hij gebeld wordt staat al expliciet in de eerste zin, in de BT ligt hier alleen meer nadruk op. Daarnaast kan ‘llamar’ in de tweede zin, ook ‘roepen’ betekenen. De verteller hoopt ook dat iemand van het ziekenhuispersoneel hen roept om te vertellen hoe de operatie is verlopen. Deze betekenis is helaas verdwenen in de DT.

DT: ¿Ya salió de la operación?

Claro, hace unas horas. Está en reposo, a lo mejor mañana puede venir a verla. BT: Is de operatie al afgelopen?

Natuurlijk, al uren geleden. Ze ligt in de uitslaapkamer, misschien kunnen jullie morgen terugkomen om haar te zien.

In de eerste zin van dit fragment is het onderwerp veranderd ten opzichte van de BT. In de DT is ‘de operatie’ het onderwerp en in de BT is het onderwerp de moeder (die niet expliciet genoemd wordt). Hierdoor verplaatst de nadruk in de BT op de moeder naar de operatie in de DT, hoewel in essentie dezelfde vraag wordt gesteld, waarop daarna ook hetzelfde antwoord kan worden gegeven. In het antwoord van de receptioniste wordt in de DT geëxpliciteerd dat ze moeten terugkomen en nu dus eerst weg moeten gaan. Dit blijft in de BT impliciet en maakt de DT daardoor ongastvrijer en zo heb ik getracht hiermee het verlies van ongastvrijheid dat eerder plaatsvindt te compenseren.

De verschillende verschuivingen zorgen niet voor grote betekenisverschillen die een grote invloed hebben op de uitwerking van het verhaal, maar zorgen wel voor kleine verschillen die, ook al worden ze op een andere plaats gecompenseerd, wel degelijk een invloed hebben op de lineaire leeservaring.

4.4.2 Andere perspectiefwisselingen

Verschillende linguïstische verschuivingen hebben invloed op de visie op wat er in de tekst gepresenteerd wordt, met andere woorden, ze hebben invloed op de focalisatie.

BT: Lo que importa es su imagen, su polera ensangrentada, su mirada perdida que no dejarán de repetir, durante mucho tiempo, en la televisión mexicana.

DT: Wat ertoe doet is het beeld van hem, met zijn bebloede T-shirt, zijn verloren blik, dat ze voor een lange tijd zullen blijven herhalen op de Mexicaanse televisie.

In de DT vindt een opsomming plaats: ‘su imagen, su polera, su mirada’. In de BT komt deze opsomming niet voor maar wordt het beeld nader beschreven: ‘het beeld … met’. De verteller van de BT presenteert zo het gefragmenteerde aspect van de situatie, de verteller in de DT doet dit in mindere mate, hij zoomt immers wel in op de sprekende details. Een andere verschuiving vindt plaats in relatie tot de betrekkelijke bijzin. Doordat er geen komma na ‘su mirada perdida’ staat lijkt de bijzin ‘que no dejarán …’ te slaan op slechts dit deel van de opsomming, maar daarna zou de lezer ook kunnen inzien dat het ook op het geheel slaat. In de DT is deze verwarring niet mogelijk, ook omdat ‘dat’ als onzijdig betrekkelijk voornaamwoord niet op ‘zijn verloren blik’ kan slaan. Hierdoor leest de DT soepeler en verdwijnen de rafelige randjes van de BT die typerend zijn voor de geschokte psychologische toestand waarin de verteller zich bevindt.

BT: Así comienzan. DT: Zo begint het.

Er vindt hier een perspectiefwisseling plaats van meervoud naar enkelvoud. Dit zorgt ervoor dat het onderwerp in de BT de koortsaanvallen van de moeder in het bijzonder zijn en in de DT een aanval in het algemeen. Omdat de BT-zin nogal onheilspellend klinkt, wilde ik dit benadrukken in de DT. Door de zin in het enkelvoud om te zetten en het ongedefinieerde ‘het’ te gebruiken, heb ik getracht dit nog meer te benadrukken.

Als de verteller rapporteert over wat hij in verschillende interviews met getuigen van de aanslag heeft gelezen gebruikt hij de voltooid tegenwoordige tijd: ‘han contado’. Ik heb dit vertaald met de onvoltooid verleden tijd: ‘ze vertelden’. De onvoltooid verleden tijd schept een afstand tussen het moment van de uitspraak en de inhoud van die uitspraak, de voltooid tegenwoordige tijd drukt juist een relatie uit. Dus het perspectief van de verteller verschilt in de BT ten opzichte van de DT wat betreft afstand tot het vertelde in deze scène. Ik heb hiervoor om stilistische redenen gekozen, en in mijn interpretatie verandert dit niet veel aan de betekenis van de zin. Hoewel het wel eerder suggereert dat het moment van vertellen verder afligt van het moment dat hij de interviews leest in de DT dan in de BT.

De verschuiving van iets dat op afstand ligt naar iets dat dichterbij is, komt ook in enkele gevallen voor. Zoals in het volgende fragment:

BT: Hay algo muerto en toda esta historia. Hay algo que se murió hace mucho rato. DT: Er zit iets doods in dit verhaal. Iets wat al lange tijd geleden is doodgegaan. De onvoltooid verleden tijd van de tweede zin van dit fragment ‘se murió’ verandert in de DT in ‘is doodgegaan’, waardoor de relatie tot datgene wat dood is gegaan nog steeds gelegd wordt. In de BT is deze relatie meer op afstand. Hierdoor zal de BT-lezer eerder geneigd zijn dit ‘dode’ te interpreteren als iets dat verder in het verleden ligt, al voor het eerste moment dat de verteller in de tegenwoordige tijd heeft verteld.

4.4.3 Verschuivingen met ideologische gevolgen

In mijn vertaling is me één verschuiving opgevallen met ideologische gevolgen, die ik eerst onbewust heb toegepast maar toen ik me er bewust van was, heb ik besloten dit fragment niet te veranderen.

BT: Era una tontera, pero bromeábamos, también, con eso, con las colombianas y las hondureñas y los dominicanos que se habían adueñado del barrio y que en la noche bailaban y gritaban y se disparaban.

DT: Het was flauwekul, maar daar maakten we ook grappen over, over de Colombianen en de Hondurezen en de Dominicanen die zich de wijk hadden toegeëigend en die ’s nachts dansten en schreeuwden en schoten losten.

In dit fragment zit een racistisch en anti-immigratiediscours dat vooral duidelijk wordt door het woord ‘adueñado’ (toegeëigend) en door het noemen van een blijkbaar losbandige en gewelddadige levensstijl: ‘en la noche bailaban y gritaban y se disparaban’ (‘s nachts dansten ze en schreeuwden ze en schoten ze elkaar neer). Zonder hier verder op in te gaan, past dit in het discours van Chilenen over migranten uit landen waarin veel mensen van afro-latino en inheemse afkomst zijn (in tegenstelling tot de overwegend van Europese afkomst zijnde Chilenen) (Gaune Corradi & Lara). Ik heb dit discours geenszins willen wegpoetsen, maar door ‘se disparaban’ te vertalen met ‘schoten losten’ in plaats van ‘elkaar neerschoten’ is het beeld dat de lezer krijgt minder gewelddadig geworden.

De linguïstische verschuivingen die op woord- en zinsniveau plaatsvinden, hebben wel degelijk een invloed op de uitwerking van het verhaal, maar op detailniveau. De verhaalstructuren veranderen er niet door, maar toch vinden er veranderingen plaats in de manier waarop het wordt verteld, oftewel de storylaag. Deze veranderingen zijn inherent aan vertalen, wat een

interpretatieve activiteit is en waarbij keuzes moeten worden gemaakt die gevolgen hebben voor de uitwerking van het verhaal op de lezer.