Hoofdstuk 3 Thema’s in de prenten
3.2 De lijfknecht Hans Jurgen
In twee prenten komen wij de lijfknecht van de bisschop van Munster tegen. In de prent
Soo ‘d Ridder Donquichot kennen we hem als de trouwe Sancho die weet dat zijn
meester, Don Quichot, gek is maar hem toch blijft volgen. Ook in De rodomontade van
beuskop Beernhart, Met sijn Lijfknecht Hans Jurgen vinden we de lijfknecht terug, deze
keer met een naam. Hij heet namelijk Hans Jurgen. In beide prenten is Hans op nagenoeg identieke wijze weergegeven, als een monnik met een habijt aan. De kap van zijn habijt
97
In de tekst lezen we het woord trayn. Het Middel Nederlandse woordenboek geeft echter geen enkele hit op dit woord. Wellicht is er sprake van een drukfout in de tekst van het pamflet en bedoelde de auteur het woord tyran.
98
Soo d’ Ridder Donquichot met Sancho was verreese, Soo moest ‘t den Bisschop, met zijn Brave
Lijf-knecht weese.
99 Harry Perton op zijn weblog: http://gelkinghe.web-log.nl/gelkinghe/geschiedenis/index.html
heeft hij op zijn hoofd. In zijn hand heeft hij een rozenkrans en hij draagt zoals eerder vermeld vaak hammen en worsten bij zich. Voor wie goed kijkt is ook nog te zien dat hij op zijn achterste een boek draagt. Dit is een Bijbel waaruit hij volgens de tekst van beide prenten elke dag het Oremus – laten wij bidden – predikt. Het is dus eigenlijk een uitnodiging tot gebed. Dit gebed kan wisselen al naar gelang de dag in het christelijke jaar.100 Kennelijk bidt de knecht van de bisschop elke dag een gebed uit zijn Bijbel.
De andere attributen die hij bij zich heeft zijn een rozenkrans, die staat voor het katholieke geloof en zoals gezegd de Westfaalse hammen en worsten. Nog het meest opvallend is het uiltje dat meestal op zijn hoofd zit. In de Iconologia van Cesare Ripa lezen we:
Een Man met een Nacht-uyl op ‘t hoofd met een slordigh kleed omgort. Schande is een snelle krenckinge in de eere. Zy wort met een Nacht-uyl afgemaelt, om dat dieselve voor een Vogel van quaed geluck gehouden wort, vliegende by nacht, waer door de Menschen lichtlijck tot snoode gedachten verweckt worden.101
Een uil heeft hier een negatieve connotatie. Hij vliegt namelijk bij nacht, het tijdstip waarop mensen hun snode plannen uitvoeren.102 Hans Jurgen zou dus gezien kunnen worden als een slechterik die schandelijk is en oneervolle taken verricht.
Maar wie is nu Hans Jurgen, een historisch figuur uit het gevolg van de bisschop, een monnik of gewoon een bedenksel van de maker van deze prenten? Een gedeelte van het antwoord op deze vragen ligt besloten in de prent bij De rodomontade van beuskop
Beernhart. Hierop zien we namelijk Hans Jurgen op een soort podium staan. In de tekst
lezen we:
B[eernhart]. Dat acht ick niet een boon, ick sal op ’t Moort-Altaer,
100 Deze verklaring van het woord Oremus is afkomstig uit het kunstwoordenboek van P. Weiland uit 2002, dat te raadplegen op http://www.dbnl.org/tekst/weil004kuns01/index.htm geraadpleegd op 30-04-2009.
101http://www.dbnl.org/tekst/pers001cesa01_01/pers001cesa01_01_0860.htm geraadpleegd op 01-06-2009.
102 Cesare Ripa's Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants,
Met dees onwinbre klingh, de kettren al te gaer
Doen smooren in haer bloedt; ‘k sal haer roemricht’ge wallen, ‘k Sweer by ’t gemytert Hooft, tot puyn en stof doen vallen103
Het podium waar de bisschop en zijn knecht op staan wordt in de tekst een Moort-Altaer, genoemd en is dus een schavot waar ketters omgebracht werden. Hans Jurgen is geen monnik maar een scherprechter of beul. Waarschijnlijk werd hij als Johannes Gregorius Schneider geboren en op 28 oktober 1640 te Ahlen gedoopt. Hij overleed in 1699. De familie Schneider kent naast Johannes Gregorius meer scherprechters, onder andere zijn vader Philip Schneider die scherprechter te Ahlen was en Johannes’ zoon Johan Heinrich Schneider die scherprechter was in het Overijsselse Kampen. Zelf was Johannes van 1657 tot zijn dood scherprechter voor de graafschappen Bentheim en Steinfurt. Samen met zijn vrouw Anna Margaretha Brocker woonde hij in Schuttorf. Zij trouwden op 25 november 1657 en kregen negen kinderen.104
De precieze relatie tussen de bisschop van Munster en deze scherprechter wordt uit deze gegevens voor een gedeelte duidelijk. De graafschappen Bentheim en Steinfurt waren namelijk een onderdeel van het bisdom Munster. Met de bisschop als hoofd van dat bisdom was Johannes Gregorius Schneider in dienst van hem.
De taak van de scherprechter was in de eerste plaats het voltrekken van vonnissen. Dit waren in de meeste gevallen lijfstraffen, zoals geselen, brandmerken, het afhakken van lichaamsdelen en in zeer ernstige gevallen onthoofden, ophangen of radbraken.105 Het is dan ook niet onbegrijpelijk dat de beul gevreesd en gehaat werd. Als lijfknecht van de bisschop van Munster vervulde hij in deze prenten dan wellicht de rol van de gehate en gevreesde gevoelens die ook voor de bisschop zelf gevoeld werden.
103 De rodomontade van Beuskop Beernhart, met zijn Lijfknecht Hans Jurgen.
104
http://www.genealogieonline.nl/stamboom-verhoeven/I644.php geraadpleegd op 30-04-2009.