Hoofdstuk 2 Nieuwsmedia in de 17de eeuw
2.5 een krant en een nieuwsblad uit 1672
Voor dit onderzoek wordt gebruik gemaakt van exemplaren van de Oprechte
Haerlemsche Courant en de Hollandtse Mercurius. Alhoewel in de periode rond 1672
niet alleen deze nieuwsbronnen werden uitgegeven, zijn dit wel de kranten waarvan de jaargang van 1672 nog compleet beschikbaar is.85 Hierbij moet nog vermeld worden dat
81
D. H. Couvee, Van couranten en courantiers uit de 17de en de 18de eeuw (Utrecht 1951) 5-10 en
Schneider, De Nederlandse krant 1618-1978, 30-45.
82 Couvee, Van couranten en courantiers, 11.
83
Ibidem, 12.
84 Ibidem, 13.
85 Sautijn Kluit, ‘De Haarlemsche Courant’, in: Handelingen en mededeelingen van de maatschappij voor
zowel de Oprechte Haerlemsche Courant als de Hollandtse Mercurius gedrukt zijn door dezelfde Haarlemse drukker, Abraham Casteleyn. Dit is af en toe ook terug te zien, omdat in beide kranten soms dezelfde artikelen verschenen zijn.
1 De Oprechte Haerlemsche Courant
De geschiedenis van de Oprechte Haerlemsche Courant86 gaat terug tot halverwege de zeventiende eeuw. Op 8 januari 1656 verscheen het eerste nummer van wat toen genoemd werd de Weeckelycke Courante van Europa, ‘gedrukt in het Suyckerhuys op de hoek van de Grote Houtstraat en de Grote Markt te Haarlem’. Uitgever van de krant was Abraham Casteleyn, die eerder geruime tijd als ‘nieuwsagent’ had gewerkt voor andere krantenuitgevers.87 De zaterdagse krant werd een succes; al vanaf juni 1658 verscheen de krant tweemaal per week. De naam werd bij die gelegenheid gewijzigd in Haerlemsche
Saturdaeghse Courant en Haerlemsche Dinsdaeghse Courant. De kwaliteiten van
Casteleyn als correspondent bezorgden de Oprechte Haerlemsche Courant in de volgende decennia een grote reputatie. Sneller dan de concurrenten bracht de krant het internationale nieuws via een uitgebreid distributienetwerk naar alle uithoeken van de Republiek. Niet voor niets werd de krant door Haarlemse en Amsterdamse collega’s nagedrukt, tot groot ongenoegen van Casteleyn, die zicht tot het stadsbestuur wendde voor bescherming. Hij verkreeg het alleenrecht op de uitgave van de krant in Haarlem en noemde die daarom vanaf september 1664 de Oprechte Haerlemsche Courant.88
Van de Oprechte Haerlemsche Courant uit 1672 zijn alle afleveringen overgeleverd. De opmaak was vrij simpel. De krant bestond uit twee pagina’s, een voor- en een achterzijde. De pagina werd onderverdeeld in twee kolommen. De krant berichtte over het nieuws uit onder andere Frankrijk, Engeland, Italië, Duitsland en Portugal. Daarbij was het nieuws per land gerangschikt. Het lokale nieuws uit de Republiek besloeg vaak hooguit een kwart pagina. Dit veranderde in de loop van 1672. De gebeurtenissen werden toen op de voet gevolgd en in een enkel geval begon het binnenlandse nieuws al op de voorzijde van de krant. Opvallend is dat hoewel er sprake
86 In bijlage 2 vinden we een afbeelding van de Oprechte Haerlemsche Courant.
87 Kluit, ‘De Haarlemsche Courant’, 3-5.
88
Nop Maas, De Oprechte Haarlemsche courant in negentiende-eeuwse literatuur en karikatuur (Haarlem 1998) 5-6.
was van een oorlog waarbij een groot deel van de Republiek veroverd was, de Oprechte
Haerlemsche Courant goed op de hoogte bleek te zijn van de ontwikkelingen. Nieuws
wist nog steeds de weg naar de drukker te vinden.
2 Hollandtse Mercurius
De Hollandtse Mercurius verscheen tussen 1650 en 169089 en werd net als de Oprechte
Haerlemsche Courant gedrukt door Abraham Casteleyn. Het genre van nieuwsboeken
vinden we door heel Europa en kende een grote verscheidenheid. Alleen al in de Republiek vinden we meer dan vijftig verschillende nieuwsboeken. Hieronder vallen politiek georiënteerde nieuwsbeschrijvingen, satires, literaire en wetenschappelijke uitgaven. De nieuwsboeken zitten anders in elkaar dan de couranten uit die periode. Zo lag de frequentie van verschijning een stuk lager dan bij een krant. Daarnaast waren de nieuwsboeken niet gericht op de dagelijkse actualiteit, maar gaven vaak achteraf commentaar op gebeurtenissen.90
De Hollandtse Mercurius verscheen met een zeer lange ondertitel waarin aangegeven werd dat alle opmerkelijke gebeurtenissen en voorvallen die het voorgaande jaar (1672) op aarde waren voorgevallen behandeld zouden worden. Daarbij zou de nadruk vooral liggen op de Engelse, Franse en Nederlandse oorlog.91 Omdat het nieuwsboek in 1673 gedrukt werd en gaat over 1672 moet er rekening mee gehouden worden dat het nieuws dat uiteindelijk gedrukt werd, achteraf geselecteerd is. Hierbij zal gedetailleerder nieuws weggelaten zijn. Het geeft echter wel een goed overzicht van de feiten die bekend waren.
Het nieuwsboek over 1672 begint met een titelplaat waarop we Mars zien, uitgedost in oorlogskleding. Op de achtergrond vinden we een plattegrond van het veroverde Coevorden en de plaatsen Groningen en Aerdenburg die zich wisten te verdedigen. Het nieuws werd vervolgens per maand gerubriceerd.92
89
http://www.dbnl.org/tekst/laan005lett01_01/laan005lett01_01_4804.htm geraadpleegd op 11-07-2009.
90 J.W. Koopmans, ‘De Europische Mercurius (1690-1756) getypeerd’, in: Groniek Historisch Tijdschrift 148 (2000) 361-374, aldaar: 362-364.
91
Hollandtse Mercurius, behelssende, de aenmerckelijckste geschiedenissen, voorgevallen over den
gantschen aerdtbodem, in den jare 1672 tot 1673. Voornamentlijck in de Engelsse, Fransse en Nederlandtse oorlogen.
In dit onderzoek draait het om de functie van de hierboven beschreven spotprenten. Om de nieuwswaarde van de prenten te onderzoeken wordt de inhoud getoetst aan die van bovengenoemde krant en nieuwsboek. Maar de interpretatie van wat in 1672 geschreven en gedrukt werd is niet gemakkelijk, omdat er in die tijd veel gebruik werd gemaakt van symboliek die voor de lezer van toen in een oogopslag duidelijk was, terwijl die voor de huidige lezers extra uitleg behoeft. In het volgende hoofdstuk zal nader ingegaan worden op deze symboliek en de betekenis daarvan.