5. Tandartsen
Er is veel discussie over de herkomst van het schilderij ‘De Tandarts’, maar de meest waarschijnlijke toeschrijving is Caravaggio (figuur 42).118 Op het
schilderij staan acht figuren. Allereerst is er de tandarts, hij heeft zijn kaken op elkaar geklemd en een gefronst voorhoofd van inspanning. Met zijn ene hand probeert hij de kies van zijn patiënt te trekken, met de andere houdt hij deze patiënt op zijn plaats. Hij draagt een luxe uitziende, fluwelen, groene jas en een zwarte baret. Deze kleding wekt de illusie van goede afkomst. Vervolgens hebben we de gepijnigde patiënt. Hij is met zijn hoofd achterover gepositioneerd en heft instinctief zijn linkerhand op. Zijn rechterhand klemt hij om de leuning van de stoel. Hij draagt bruine en witte lompen, evenals de rest van de figuren in het schilderij. De overige zes figuren zijn nieuwsgierige omstanders. Ze variëren in leeftijd en Van der Sman gebruikt dit als een argument dat pleit voor toeschrijving aan Caravaggio. Het zou namelijk opgevat moeten worden als een levensloop schilderij van alle types die hij in de loop der jaren had geschilderd.119
Van der Sman stelt dat het schilderij ingewikkelder is opgebouwd dan op het eerste gezicht lijkt. Hij geeft daarvoor twee redenen. Ten eerste is de tandarts op het schilderij een onbetrouwbaar karakter. Hij vergelijkt hem met de tandarts in de prenten van Lucas van Leyden. Zijn baret lijkt veel op degene uit de beroemde prent van Lucas uit 1523. Hoewel de
tandentrekker een man van goede afkomst lijkt, is hij eigenlijk een
schavuit die zijn patiënten oplicht. Ten tweede is de scene gedramatiseerd. De tandarts klemt zijn kaken op elkaar van inspanning en kijkt de
beschouwer aan met een frons op zijn voorhoofd. De ongelukkige patiënt heft instinctief zijn linkerhand op. De omstanders kijken vol vermaak en gefascineerd toe.120 Ze kijken allemaal naar het schouwspel en zijn meer
nieuwsgierig dan sympathiek. Het leedvermaak straalt ervan af. 121
118 Marandel, Caravaggio and his legacy, 45 en Sman, Caravaggio and the painters of the north, 184-185 119 Sman, Caravaggio and the painters of the north, 184-185
120 Marandel, Caravaggio and his legacy, 45
Internationale Caravaggisten
‘De tandentrekker’ geschilderd door Theodoor Rombouts (figuur 43) is duidelijk geïnspireerd door Caravaggio. Hij heeft het origineel
waarschijnlijk ook gezien, gedurende zijn verblijf in Florence in 1622-24. De gezichtsuitdrukkingen en de handelingen van de tandarts en patiënt komen overeen, evenals de luxueuze, zwarte, fluwelen kleding van de tandarts, het gebruik van licht en donker, de egale achtergrond, de compositie van alle figuren rond een tafel en de sfeer die het schilderij uitstraalt. De voorstelling is wel iets meer uitgezoomd in vergelijking met Caravaggio.122
Het tafereel bestaat uit tien personen. De tandarts wekt de illusie van een welgesteld man en kijkt de beschouwer zelfverzekerd aan. Zijn handen zijn bezig met het trekken van een kies en het op zijn plaats houden van de patiënt, maar zijn gezicht is op ons gericht alsof hij wil zeggen ‘Ik weet wat ik doe’.123 De verwrongen houding van de patiënt wordt benadrukt door
zijn instinctief opgeheven hand, rollende ogen en afzakkende blouse. Hierdoor wordt de gespannen houding van de patiënt extra zichtbaar. Twee omstanders kijken gebiologeerd naar het tafereel wat zich voor hun ogen afspeelt en de vrouw helemaal links lijkt de pijn in haar eigen mond te voelen.124 Een van hen leunt aandachtig naar voren, terwijl hij de
vorderingen in ogenschouw neemt door de glazen van zijn bril. De tweede omstander zit met zijn mond open en zijn hoofd scheef om het tafereel goed in zich op te kunnen nemen. Zij zijn eerder gefascineerd dan
geschokt en met medeogen. De andere omstanders praten geanimeerd over de opwinding in het taverne, dat is te zien aan de man met de tulband die naar zijn eigen mond wijst.125
Rombouts probeert in zijn schilderij realistische details na te streven. Er staat bijvoorbeeld een potje op de tafel met Aegyptiac, een middel tegen
122 Marandel, Caravaggio and his legacy, 44-45 123 Jongh, Spiegel van Alledag, 222-223 124 Ibidem
koudvuur, eveneens ligt er tandartsgereedschap en een diploma.126
Waarschijnlijk is de diploma bedoeld om zijn patiënten gerust te stellen. Een klassiek motief om een bedrieger te identificeren in een schilderij. Tandentrekken werd in de zeventiende eeuw namelijk veel gedaan door charlatans. Een ander huiveringwekkend detail is dat de tandarts een ketting van tanden om zijn nek heeft hangen.127 Al deze kleine details
maken het bedrog van de tandarts duidelijk. Het bedrog in combinatie met het leedvermaak maakt dit een kluchtig schilderij.
Nederlandse Caravaggisten
Gerard van Honthorst heeft ook tweemaal het thema ‘De tandarts’ geschilderd. Het eerste schilderij (figuur 44) geeft een heel scala aan emoties weer. De patiënt is gespannen en heeft pijn, dat is te zien aan de gefronste wenkbrauwen, de rollende ogen en de hand die instinctief
omhoog schiet. De tandarts heeft een geconcentreerde frons in zijn voorhoofd. Zowel hij als zijn assistent dragen mooie kleding met gouden versiering, waardoor ze de indruk wekken dat zij van goede afkomst zijn. De assistent is kalm en glimlacht bij het zien van de geslaagde
behandeling. De reacties van de omstanders lopen uiteen, de vrees van de ene omstander en de fascinatie van de ander.128
Judson en Ekkart schrijven dat de tas van de boer op de voorgrond gestolen wordt in dit schilderij, omdat deze hoek van het schilderij zo donker is, is dit slecht te zien.129 Het is wel een slim moment om het
dievenpad op te gaan. Iedereen let immers op de tandarts en zijn patiënt, zodat de dief ongestoord zijn gang kan gaan. Dit is vergelijkbaar met de diefstal in het thema van de waarzegster. Honthorst schildert het tafereel niet zoals gebruikelijk bij tandartsen op de markt, maar als nachtelijk tafereel omdat de meeste domme acties ’s nachts gebeuren. Ook niet erg slim om iets waarbij je goed licht nodig hebt ’s nachts te doen bij
kaarslicht. Het bedrog in het schilderij wordt nog versterkt door het thema. Tandartsen doen volgens Judson en Ekkart denken aan een oud Hollands
126 Jongh, Spiegel van Alledag, 222-223 127 Marandel, Caravaggio and his legacy, 44-45 128 Judson, Gerrit van Honthorst, 210-12 129 Ibidem
gezegde ‘hij liegt als een tandentrekker’.130 Het schilderij is kluchtig door
ten eerste de kluchtige types die we in het schilderij zien zoals de gewiekste dief, de leugenachtige tandarts en de gekwelde patient. Ten tweede het geanimeerde leedvermaak van de omstanders, de open monden en de gefascineerde blikken en anderzijds door de motieven de gewiekste roof van de tas en het trekken van de kies. Deze elementen zorgen ervoor dat de kluchtige lading de morele boodschap om geen charlatans te vertrouwen overschaduwd.
De tweede ‘Tandarts’ van Gerard van Honthorst (figuur 45) heeft duidelijker dan het eerste schilderij twee thema’s: diefstal en
leedvermaak. Rechts op het schilderij staan de tandarts en zijn patiënt en links op het schilderij staat zijn publiek. Omdat iedereen naar de tandarts en de patiënt kijkt, ziet de dief zijn kans schoon om een gans te stelen uit de mand van de vrouw links voorin. Hij is niet de enige dief. De man met de stok wordt eveneens bestolen door de man rechts van hem. Deze dief doet alsof hij geïnteresseerd is in het schouwspel, maar dat is slechts een excuus om dichterbij zijn slachtoffer te kunnen komen en zijn beurs te lichten. De tandarts glimlacht tevreden terwijl hij zijn patiënt martelt, hij gebruikt zijn andere hand om de patiënt stil te houden. Het slachtoffer kijkt verschrikt op met een gefronst voorhoofd, opgetrokken wenkbrauwen en grote ogen. Zijn hand gaat, net als bij Caravaggio en Rombouts,
instinctief omhoog.131
De sfeer van het schilderij is heel anders omdat het niet langer een nachtelijk tafereel is, de gebruikte kleuren en het gebrek aan kaarslicht veranderen het gevoel wat het schilderij oproept. De omgeving van een markt past beter bij het tafereel van de tandarts omdat de boeren vaak daarheen kwamen om hun goederen te verkopen. De tandarts was daar dan ook om hen van hun pijn en hun geld af te helpen. Dit schilderij is geïnspireerd door de prent van Lucas van Leyden, die Caravaggio tot bron diende, waarin de patiënt zowel een tand als zijn tas kwijtraakt aan de tandarts.132
130 Ibidem 131 Ibidem, 212-13 132 Ibidem
De twee thema’s diefstal en leedvermaak hebben allebei een groot potentieel voor kluchtige types. De karakters van Honthorst zijn goed uitgewerkt. De gezichtsuitdrukkingen en gebaren van de tandarts en zijn slachtoffer zijn sprekend. Evenals de dwazen die bestolen worden door de omstanders die op dievenpad zijn. De omgeving waarin het tafereel zich afspeelt, buiten op de markt, leent bovendien authenticiteit aan het schilderij. De uitvergrote kluchtige voorstelling zorgt voor een uiterst humoristisch schilderij.
Deelconclusie
‘De tandarts’ van Caravaggio is het enige schilderij met evidente klucht in de platte zin van het woord. ‘De tandarts’ van Caravaggio en ‘de
tandentrekker’ van Theodoor Rombouts lijken erg veel op elkaar. Zowel qua vormgeving van het thema als qua kluchtige lading van het schilderij. De patiënt en de omstanders worden bedrogen door de tandarts die
eigenlijk een charlatan is. Dit wordt versterkt door de details in het schilderij zoals de middeltjes tegen koudvuur, de diploma’s, de tandenketting en het gereedschap. Verder wordt de kluchtige lading
benadrukt door de levendige gelaatsuitdrukkingen en handelingen van de karakteristieke figuren en het leedvermaak in het schilderij. Het is een uitermate kluchtig schilderij.
In de schilderijen van de Nederlandse Caravaggist Gerard van Honthorst staat de klucht eveneens voorop. Hij combineert de thema’s diefstal en bedrog voor een extra kluchtige dimensie. De patiënt en de omstanders worden bedrogen door de leugenachtige tandarts. Dit komt extra tot zijn recht door de levendige gebaren en levensechte gezichtsuitdrukkingen. De beschouwer is bovendien getuige van diefstal. De omstanders -die naar de tandarts en zijn patiënt staan te kijken-vergeten te letten op dieven en ander gespuis. In het tweede schilderij van Honthorst is er zelfs een dubbele diefstal aan de gang. De waarschuwing om je niet bij de neus te laten nemen is zeker aanwezig, maar niet zo sterk als de kluchtige lading van deze schilderijen.
Afbeeldingen