Kleur onderzoek

Bij restauratie van gebouwen wordt er bijna altijd geschilderd. De vraag is hier: in welke kleur en met welke verfsoort? Die vraag is niet altijd snel te beantwoorden. Soms is goed materiaaltechnisch onderzoek naar en van de afwerklagen nodig, het zogenaamde ‘kleuronderzoek’. Het kleuronderzoek is een specifiek onderdeel van ons onderzoek met als doel de historische en architectonische kwaliteiten en de technische staat van de afwerklagen te documenteren. Op basis hiervan kan een restauratieplan worden gemaakt.

Kleuronderzoek hoeft niet vanzelfsprekend tot een reconstructie van een eerdere periode te leiden. Er kan ook gekozen worden voor een nieuwe kleur, eventueel op basis van de schakeringen (verscheidenheid van naast elkaar geplaatste kleuren) in het oorspronkelijke kleurenschema.

De RDMZ pleit voor het behoud van de historische afwerklagen, zowel van de eerste afwerking als de lagen van latere perioden. Daardoor blijft de geschiedenis van het pand bewaard, niet alleen als bron maar ook in uiterlijk.

4.3.1 De geschiedenis

Onderzoek naar afwerklagen van gebouwen heeft aangetoond dat er door de eeuwen heen altijd kleur is toegepast in architectuur. De invloed die het werk van de schilder op de verschijningsvorm van die architectuur heeft gehad, blijkt bijzonder groot te zijn geweest. Men schilderde vrijwel alles.

Voor het exterieur was het pleisteren, vertinnen en schilderen al in de late Middeleeuwen

algemeen, tot diep in de 19de _{eeuw heeft een ononderbroken praktijk bestaan om bouwmaterialen}

met verf of pleister af te werken. Het bepleisteren of beschilderen van het exterieur was niet alleen esthetisch bedoeld. De afwerking beschermde ook de bouwmaterialen tegen vocht en de daaruit volgende verwering.

Voor een juist begrip van historische architectuur zijn onze hedendaagse opvattingen van minder belang dan de opvattingen uit het verleden. Zorgvuldig onderzoek vormt daarvoor de basis. Het herstel van de eenheid tussen de oorspronkelijke bouw en de kleurige, bijbehorende afwerking ervan, herstel van het originele architectonische concept dus, is van wezenlijk belang voor een historisch betrouwbare indruk van het gerestaureerde gebouw of zijn onderdelen.

Veel gebouwen, inclusief de afwerkingen, zijn in de loop der tijd gemoderniseerd. Bij restauratie is het de zaak om de loop van de geschiedenis te analyseren en te zien, welke onderdelen en situaties bij welke periode horen. Daarbij geven restanten van de verschillende afwerklagen zeer veel informatie, zowel voor de kleur- als voor de bouwgeschiedenis.

Het materiaaltechnisch kleuronderzoek is specialistenwerk, waarbij de nog aanwezige verflagen worden bestudeerd. Dit wordt aangevuld met archiefonderzoek. Archiefonderzoek levert op zich onvoldoende inzicht in de toegepaste kleuren. Het plaatselijk blootleggen van de verflagen levert dat inzicht wel.

Afstudeer scriptie f Dennis Elbersen Oranjerie van Beerschoten Jitse de Hoogh

4.3.2 Stratigrafisch onderzoek

Met een chirurgisch lancet (scalpelmes) worden verflagen laag voor laag blootgelegd in de vorm van een kleurentrap (ook wel kleurvenster genoemd). Hierdoor ontstaat een chronologisch beeld van de nog aanwezige verflagen. Behalve blootleggen met een scalpelmes is het mogelijk om

Afbeelding 4-15

Nieuwersluis, Huis Over-Holland. Combinatie van een kleurentrap (onder) met de zogenaamdetoverbal (boven). Beide geven op hun eigen wijze de verschillende verflagen weer (1981, afb. info kleuronderzoek RDMZ)

centrisch te schuren met schuurpapier, waardoor een soort ‘toverbal’ontstaat waarbij van binnen naar buiten de chronologische opbouw van de verflagen zichtbaar wordt. Dit is een snelle methode om een indruk te krijgen van de verflaagopbouw en de kleurtrappen te controleren. Nadeel is dat er door de verflagen heen wordt geschuurd, waardoor de kleuren anders worden waargenomen en eventuele kwaststreken niet zichtbaar zijn. Hierdoor is de methode vooral indicatief en niet te gebruiken bij exacte kleurbepaling. Dit stratigrafisch onderzoek vindt plaats op alle relevante onderdelen van het gebouw (gevels, muren, plafonds, vloeren, kozijnen, ramen, deuren enz.) en op meerder plaatsen per onderdeel. Helaas zijn er geen gevonden deuren en kozijnen van de oranjerie waar we dit op kunnen toepassen.

Wel hebben we wat monsters van de gevel genomen om deze te laten onderzoeken bij de RDMZ. De monsters zijn afkomstig van het pleisterwerk aan de binnen en buitenzijde van de opgegraven oranjeriekelder. Op afbeelding 4-16 t/m 4-20 is de plaats te zien waar de monsters genomen zijn.

Afbeelding 4-16

Afstudeer scriptie f Dennis Elbersen Oranjerie van Beerschoten Jitse de Hoogh

Afbeelding 4-19

Entree kelder kopsekant Afbeelding 4-20 Entree kelder kopsekant Afbeelding 4-21 Stukken waarmee kleuronderzoek is gedaan

Na contact op te nemen met de afdeling kleuronderzoek van de RDMZ werd er een afspraak gemaakt met mevr. Polman voor het onderzoeken naar de kleuren. Daar zijn de afgenomen

monsters samen met wat foto’s van de oranjerie nauwkeurig bestudeerd.48 _{De kleuren van de}

oranjerie zullen veel overeenkomsten vertoont hebben met het landhuis, hiervan zijn de kleuren bepaald in 2001 tijdens de buitenrestauratie door RDMZ afdeling kleuronderzoek.

Kleur 1 Kleur 2 Kleur 3 Kleur 4

Kleur 5 Kleur 6 Kleur 7

De volgende kleuren zijn daaruit voort gekomen:

Kleur 1 Keim 9110 Kapitelen (terracotta kleur)

Kleur 2 Keim 9115 Kozijnen

Kleur 3 Keim 9531 Stucwerk / schilderwerkonderbouw

Kleur 4 Sikkens E8.10.80 Stucwerk / schilderwerk gevel

Kleur 5 Sikkens F2.10.80 Stucwerk / schilderwerk gevel

Kleur 6 Sikkens L0.20.20 Deuren / ramen

Kleur 7 Sikkens L0.30.20 Deuren / ramen

Voor kleur 4 / 5 en kleur 6 / 7 geldt dat er een keuze uit die twee gemaakt kan worden. Al deze kleuren zijn voorlopig en mogen niet als definitief beschouwd worden.

Afstudeer scriptie f Dennis Elbersen Oranjerie van Beerschoten Jitse de Hoogh

4.3.3 Laboratoriumonderzoek

Daarnaast is het mogelijk om microscopisch en microchemisch onderzoek te laten doen, waartoe een monster wordt genomen van het gehele verfpakket. Nadat het monster is ingebed in kunsthars en haaks op de verflagen is geslepen en gepolijst kan het onder de microscoop worden bestudeerd. Doordat grondlagen, plamuurlagen, voorbewerkingslagen en afschilderlagen meestal herkenbaar zijn, kunnen de verschillende afwerkstadia worden gedefinieerd. Doordat pigmenten vaak te dateren zijn kan het duidelijk worden uit welke periode een bepaalde afwerking stamt. Ook de grofheid van een pigment zegt veel over de periode waarin het is toegepast: de moderne pigmenten zijn veel fijner gemalen dan de oudere. Soms is er onvoldoende verfmateriaal aanwezig om een kleurentrap te kunnen maken of is het verfpakket zo versteend dat monsteronderzoek de enige mogelijkheid is om de oorspronkelijke verflagen op te sporen. Het analyseren van de gebruikte pigmenten en bindmiddelen worden uitgevoerd met zeer diverse hoogwaardige analysetechnieken.

Laboratoriumonderzoek is daarom kostbaar, maar noodzakelijk als nauwkeurig onderzoek gewenst is. Door de hoge kosten zullen we bij ons onderzoek alleen de stratigrafische methode toepassen. Indien noodzakelijk kunnen we als nog laboratorisch onderzoek laten doen.

Afbeelding 4-22

Amsterdam, Cineac, microscoopopname van een verfmonster (1934, afb. info kleuronderzoek RDMZ

4.3.4 Archief-, literatuur- en iconografisch onderzoek

Naast materiaaltechnische onderzoek kan ook onderzoek worden gedaan aan de hand van oude bestekken, rekeningen (bouw)tekeningen, correspondentie, foto’s, schilderijen, publicaties en vakbladen en de bewoongeschiedenis, om zo alle informatiebronnen met elkaar in verband te brengen en de betrouwbaarheid ervan te toetsen. Archiefonderzoek kan een goede en noodzakelijke onderbouwing zijn van materiaaltechnisch onderzoek. Zelf zwart-wit foto’s geven door tintnuances aan of onderdelen in verschillende kleuren zijn geverfd en waar onderzoek verricht kan worden. Ook schilderijen kunnen aanwijzingen geven hoe gebouwen en hun interieur er vroeger hebben uitgezien, al heeft een kunstschilder altijd de vrijheid om de waarheid, en dus de kleur, naar zijn hand te zetten. Helaas zijn de gegevens van de oranjerie zoals bouwtekeningen waarschijnlijk in rook opgegaan tijdens de brand van het landhuis in 1890.

Afstudeer scriptie f Dennis Elbersen Oranjerie van Beerschoten Jitse de Hoogh