Jupiter Ammon

De godheid Jupiter Ammon heeft zijn oorsprong in Egypte en komt uit de

samenvoeging van de Romeinse oppergod Jupiter en de Egyptische oppergod Ammon. In het Egyptische pantheon was Ammon de grootste, de schepper van de wereld en de mens. Evenals Jupiter had Ammon verschillende epitheta, waarvan Ammon-Ra (de Zonnegod) de meest prominente was. Gezien de vele overeenkomsten van de goden is het niet verwonderlijk dat de Grieken, en vervolgens de Romeinen, hun eigen oppergod

identificeerden met de Egyptische god. Toch zijn er van de godheid geen heiligdommen bekend van Jupiter Ammon buiten Noord-Afrika (Harris & Harris 1965, 83). Dit lijkt vreemd, omdat andere oriëntaalse godheden zoals Dolichenus en Serapis wel degelijk heiligdommen kregen in de verschillende uithoeken van het Romeinse Rijk.

Van de gesyncretiseerde godheid Jupiter Ammon zijn vrijwel alleen voorstellingen van het hoofd van de god bekend. De iconografie is vrij simpel. Meestal wordt een gezicht afgebeeld, vergelijkbaar met het gezicht van de klassieke Jupiter: bebaard met krullend haar. Daarnaast wordt hij afgebeeld met een paar hoorns van een ram op het hoofd.

Engeland

In Engeland zijn maar enkele vondsten gedaan waarop Jupiter Ammon wordt afgebeeld. In Canterbury is een aardewerkfragment gevonden, in York is een gem gevonden en in Corbridge is een draagsteen gevonden.

In de Romeinse nederzetting Durovernum Cantiacorum (het huidige Canterbury) zijn, op wat wordt geïnterpreteerd als een ovensite, een aantal ongestratificeerde

67 wordt, net onder de rand van de pot, het hoofd van Jupiter Ammon afgebeeld. Dit

fragment dateert uit de 2^e of 3^e eeuw n.Chr. Hij wordt hier van de voorzijde afgebeeld en heeft een duidelijke baard en krullende haardos. De uitdrukking van het gezicht is te vaag om te herkennen. Boven de oren zijn nog net de hoorns zichtbaar. Een vergelijkbare voorstelling op een aardewerken fragment is gevonden in Wiltshire (Harris & Harris 1965, 83).

Catalogusnummer 42 is een gem die is gevonden in York en dateert uit het begin van de 2^e eeuw n.Chr. Waar nu het huidige York is was vroeger het Romeinse fort Eboracum gevestigd. Deze nederzetting groeide uit tot de grootste in het noorden van Engeland. In 238 n.Chr. werd Eboracum officiëel tot colonia uitgeroepen. In York werden, naast de Romeinse staatsgoden, ook enkele oriëntaalse godheden openlijk vereerd; zo zijn er vondsten gedaan met betrekking tot de cultus van Mithras en is een heiligdom

aangetroffen ter ere van Serapis. De gem uit York is gevonden tijdens het aanleggen van een spoorweg in 1830. Nadere informatie over de context van de gem is niet bekend (Henig 1974, 50).

Op de gem is een hoofd te zien die enigszins naar rechts is gekeerd. Deze is bebaard en heeft een krullende haardos. Boven het rechteroor steekt een hoorn van een ram uit. De uitdrukking van het gezicht lijkt streng en serieus. Het is duidelijk dat hier Jupiter Ammon wordt afgebeeld. De manier van het weergeven van het haar en de baard van Jupiter, evenals de gezichtsplooien, zouden aanwijzen dat het hier om een gem gaat die is gefabriceerd in een mediterrane werkplaats (Henig 1974, 50). Het zou hier dus kunnen gaan om een gem die is meegenomen naar Engeland door een handelaar of een soldaat uit deze contreien.

Een interessante vondst van Jupiter Ammon is gevonden bij het Romeinse fort Corstopiticum in Corbridge. Hier is een steen gevonden waarop het hoofd van Jupiter Ammon is afgebeeld. Het is niet bekend van welk bouwwerk de steen deel uitmaakte. De godheid is te herkennen aan zijn baard en de typische hoorns. Philips (1977, 17) stelt dat de hoorns mogelijk van een inheemse god zijn. De wijze van beeldhouwen zou echter klassiek zijn, waardoor het logischer is dat Jupiter Ammon wordt afgebeeld. Het is

68 duidelijk dat de voorstelling van Jupiter Ammon hier een puur decoratieve functie heeft. De vondst van een kop van Jupiter Ammon in Corbridge is niet vreemd. Bij dit Romeins fort zijn ook vondsten die betrekking hebben tot de cultussen van Jupiter Dolichenus en Jupiter Heliopolitanus gedaan.

Rijnland

In het Rijnland lijkt hetzelfde probleem voor te komen als in Engeland. Er zijn geen

heiligdommen of inscripties gevonden die de losse vondsten met betrekking tot Jupiter Ammon ondersteunen of verduidelijken. De vondsten die in deze scriptie worden besproken zijn een bronzen beeld uit Xanten en een kop van terracotta afkomstig uit Woerden.

Het bronzen beeld (nummer 44), dat waarschijnlijk uit Xanten afkomstig is, geeft een interessante weergave van wat waarschijnlijk Jupiter Ammon moet voorstellen. Bij het huidige Xanten werd in 110 n.Chr. de Romeinse nederzetting tot de kolonie Colonia Ulpia Traiana verklaard.Het beeldje is ongeveer 11 cm. groot en heeft een rechthoekige vorm. Bij de schouders steken er aan beide kanten kleine balken uit. De voeten zijn afgebeeld op een uitstekend stuk onderop het beeldje. Rond het midden is het kruis van de god afgebeeld. Het hoofd toont een enigszins verweerd gezicht met een baard. Waar normaal de oren zitten, zitten op het beeldje een paar hoorns van een ram. Op het hoofd lijkt nog een soort rechthoekig verlengstuk van het beeld uit te steken.

Het betreft hier een herme van Jupiter Ammon; dit is een soort wegwijzerbeeldje die oorspronkelijk langs de wegen stond. Jupiter Ammon is te herkennen aan zijn bebaarde gezicht en hoorns. De balken bij de schouders en het stukje op het hoofd van de god geven aan dat het beeldje vermoedelijk deel was van een meubelstuk (Menzel 1986, 12). Dit zou betekenen dat de godheid hier waarschijnlijk een decoratieve functie had, en niet per definitie ook een religieuze functie. Helaas is van de vondstcontext te weinig bekend om hierover uitsluitsel te geven.

69 Bij het huidige Woerden was in de Romeinse tijd het castellum Laurum gevestigd. Dit castellum was gelegen aan de Oude Rijn en diende ook als handelsplaats. Enkele

handelsschepen zijn in recente tijd opgegraven en geven informatie over het belang van het castellum voor de handel. Op een niet nader bekende plek in het castellum is een terracotta kop van Jupiter Ammon (nummer 45) gevonden. De kop heeft een roodbruine kleur. Jupiter Ammon is te herkennen aan de baard en aan de hoorns van een ram op zijn hoofd.

Het kopje van Jupiter Ammon diende vermoedelijk als stempel voor het vervaardigen van gietvormen voor een bronsgieter. Aan de achterkant van de kop zit namelijk een soort steel die als handvat zou dienen. Door het gebruik van een stempel, kan de bronsgieter de gietvormen enigszins hetzelfde maken (Collectie Utrecht, 2011).

Conclusie

In de onderzoeksgebieden van deze scriptie is over het algemeen een gebrek aan duidelijk bewijs voor verering van de god Jupiter Ammon. Er zijn geen heiligdommen van Jupiter Ammon gevonden, noch inscripties waarop de goden samen worden genoemd. De enige bewijzen die de aanwezigheid en bekendheid van de cultus aantonen in de gebieden zijn losse vondsten die geen directe context met de verering van de cultus aangeven.

Uit Engeland en het Rijnland zijn enkele vondsten gedaan waarop Jupiter Ammon wordt afgebeeld. Uit Engeland zijn voorstellingen gevonden op een gem uit York en een aardewerkscherf uit Canterbury. Op beide vondsten wordt enkel het hoofd van Jupiter Ammon afgebeeld. Dit geldt ook voor de vondst van een kop van Jupiter Ammon uit Woerden in het Rijnland. De iconografische kenmerken, zoals de haardos, baard en de hoorns, zijn op deze voorstellingen aanwezig. De herme van Jupiter Ammon uit Xanten wijkt enigszins af van de andere vondsten van Jupiter Ammon omdat ook het lichaam van de god wordt afgebeeld. De kop van de god heeft wel dezelfde kenmerken.

Het materiaal van de verschillende vondsten van Jupiter Ammon is zeer verschillend. Het gaat hier om een gem, een bronzen beeld, een stenen vondst en twee

70 vele verschillende materiaalsoorten en de verschillende gebruiksfuncties is het lastig om de verschillende vondsten op een correcte manier met elkaar te vergelijken.

Alle vondsten met betrekking tot Jupiter Ammon zijn gevonden in of nabij Romeinse (militaire) nederzettingen. De vondsten zijn lokaal gefrabriceerd, op uitzondering van de gem uit York. Deze is vermoedelijk in een mediterrane werkplaats gemaakt. Het feit dat alle vondsten een Romeinse context hebben bewijst dat Jupiter Ammon voornamelijk door de Romeinen werd vereerd in Engeland en het Rijnland. In dit geval is de term verering misschien niet geschikt. De vondsten met de voorstellingen van Jupiter Ammon lijken allemaal een decoratieve functie te hebben en geen religieuze functie. Zo werd de god afgebeeld op een draagsteen, steunpilaar, stempel en een pot. Het feit dat er ook geen tempels of inscripties zijn aangetroffen in beide gebieden kunnen een indicatie zijn dat Jupiter Ammon niet daadwerkelijk werd vereerd maar enkel als decoratief element werd gebruikt.