Bush’ ‘war on terror’ breidde zich na de start in Afghanistan uit naar Irak. De Amerikaanse president stelde veel landen voor een keuze. Zijn retoriek – je bent voor of tegen ons, er is geen middenweg – zette druk op onder meer de Duitse en Poolse regering om de Amerikanen te steunen. In deze paragraaf komen ook de houding van Berlijn en Warschau ten opzichte van Moskou en de gevolgen daarvan voor de Duits-Poolse relatie aan bod.
In maart 2003 vielen Amerikaanse en Britse troepen Irak binnen. Dit gebeurde zonder steun van onder meer Duitsland. Schröder was op de hoogte van de in de Duitse samenleving heersende Amerika-kritische en pacifistische gevoelens en zag af van steun aan de Verenigde
122 “Polen: Präsidialamt vergleicht “taz” mit dem “Stürmer””, Frankfurter Allgemeine Zeitung. Online, 6 juli 2006. Toegang: 4 maart 2016.
123 Peter Köhler. “Polens neue Kartoffel”, Die Tageszeitung. Online, 26 juni 2006. Toegang: 4 maart 2016. 124 “Polen: Präsidialamt vergleicht “taz” mit dem “Stürmer””, Frankfurter Allgemeine Zeitung.
Staten.125 Opmerkelijk was dat Schröders weigering gedurende de campagnetijd voor de Bondsdagverkiezingen van september 2002 gepaard ging met uitspraken als: “Wir haben uns auf den Weg gemacht, auf unseren deutschen Weg.”126 Anders dan de negatieve betekenis die een Duitse weg in de geschiedwetenschap van na de Tweede Wereldoorlog kreeg,
bestempelde Schröder een Duitse weg als iets positief. Franz Müntefering, secretaris-generaal van de SPD, zette Schröders woorden kracht bij door te stellen dat ook wanneer er een VN- mandaat zou komen om Irak binnen te vallen, Duitsland zou afzien van deelname aan een internationale coalitie.127 Met deze keuze kwam er een einde aan de Bündnistreue van Duitsland.
Polen moest weinig hebben van deze assertieve houding van de Duitsers en bleef intensief samenwerken met de Verenigde Staten. Ondanks dat de meerderheid van de Poolse bevolking tegen was, twijfelde Kwaśniewski geen moment over de inzet van Poolse troepen. Hierbij refereerde de president aan het verleden. Hij stelde dat de Polen sinds 1939 wisten waartoe een terughoudende opstelling van de internationale orde kon leiden. Kwaśniewski doelde hiermee op de appeasementpolitiek van de Britse premier Neville Chamberlain ten overstaan van nazi-Duitsland. Daarnaast legde Kwaśniewski een verband tussen de wijze waarop de Sovjet-Unie werd geleid en de bestuursstijl van de Iraakse dictator Saddam Hoessein.128
In januari 2003 publiceerden acht Europese landen, waaronder Polen, een verklaring waarin ze duidelijk maakten zich achter de Verenigde Staten te scharen bij een invasie in Irak. Schröder was, net als de Franse president Jacques Chirac, verbolgen over het feit dat hij niet van tevoren was ingelicht. Hij beschuldigde de acht landen ervan dat ze de enkele dagen eerder in EU-verband gemaakte afspraken ondermijnden. Er was namelijk afgesproken dat de EU zich zou inzetten voor de continuering van de wapeninspecties in Irak.129 Veel andere Europese landen waren net als Duitsland niet van plan de Amerikanen en Britten te steunen. Het feit dat Europa in twee kampen verdeeld was, geeft aan dat van een Duitse Alleingang geen sprake was. De gezamenlijke oppositie van Duitsland, Frankrijk en Rusland
veroorzaakte echter toch zorgen bij de Verenigde Staten en ook Polen. Laatstgenoemde
125 David P. Conradt en Eric Langenbacher. The German Polity, 10de editie. (Lanham: Rowman & Littlefield, 2013), 341.
126 Susanne Scheerer. “ SPD-Wahlkampfauftakt: Schröders “deutscher Weg””, Frankfurter Allgemeine Zeitung.
Online, 5 augustus 2002. Toegang: 4 maart 2016. 127 Ibid.
128 Emilian Kavalski en Magdalena Zolkos. “The Hoax of War: The Foreign Policy Discourses of Poland and Bulgaria on Iraq, 2003– 2005”, in Journal of Contemporary European Studies 15:3 (2007), 380-382. 129 Markus Deggerich. “Erklärung der Acht: Wie sich Rot-Grün den Brandbrief schönredet”, Der Spiegel.
vreesde de aansluiting te verliezen bij Duitsland en Frankrijk, de toonaangevende landen binnen de EU en de partners binnen de Weimarer Dreieck. Vergelijkbaar met de latere zorgen over de Europese Grondwet werd gevreesd dat Duitsland en Frankrijk in de EU van na de uitbreiding hun wil wilden gaan opdringen aan de nieuwe lidstaten.130 Dat weerhield Polen er niet van om, ondanks dat de meerderheid van de Polen tegen was, ongeveer 2500 militairen naar Irak te sturen.131 De samenwerking tussen Duitsland en Rusland, zonder dat de Polen daarbij betrokken waren, was voor Warschau een heikele zaak.
Ook de samenwerking tussen Duitsland en Rusland op het gebied van energie werd in Polen met scepsis ontvangen. Warschau vreesde dat dit op den duur gevolgen zou kunnen hebben voor de territoriale integriteit van het land. Het ging om de pijpleiding Nord Stream, die Russisch gas via de Oostzee naar Duitsland moest gaan transporteren. Op 8 september 2005, vlak voor de parlementsverkiezingen in Duitsland en Polen, tekenden de Duitse bedrijven E.ON en BASF en het Russische Gazprom in Berlijn een akkoord over de aanleg van de pijpleiding. Dit gebeurde onder toeziend oog van Schröder en de Russische president Vladimir Poetin. De plannen voor de pijpleiding stuitten op hevig verzet uit Polen en de Baltische Staten. Polens kritiek kwam voort uit diverse bezwaren. Ten eerste stelde onder meer Lech Kaczyński dat er geen economische redenen waren voor Nord Stream. Hij vond dat het project een politieke keuze van Duitsland en Rusland was.132 Daarnaast waren er zorgen met betrekking tot de gevolgen voor het milieu.133 Kaczyński gebruikte ook
emotionele argumenten. Schröders aantreden in december 2005 als voorzitter van de Raad van Toezicht van het consortium dat de pijpleiding moest gaan aanleggen, lokte reacties uit dat persoonlijke belangen leidend waren geweest toen hij als bondskanselier het project ondersteunde en een warme relatie met Moskou onderhield.
De in Polen levende gevoelens kwamen echter het sterkst tot uitdrukking door middel van een statement van Radek Sikorski, die voordat hij lid werd van PO minister van Defensie was in de PiS-regeringen. Sikorski vond dat Duitsland zijn West-Europese partners anders behandelde dan de voormalige satellietstaten van de Sovjet-Unie. Om zijn stelling te staven, zei hij: “Das erinnert an Locarno und an den Molotow-Ribbentrop-Pakt. Das ist 20.
130 Stephen F. Szabo. Parting Ways. The Crisis in German-American Relations. (Washington, D.C.: Brookings Institution Press, 2004), 10-11.
131 Michael Ludwig. “Polens Treue im Irak zahlt sich nicht aus”, Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung. Online, 6 december 2003. Toegang: 4 maart 2016.
132 Christian Neef en Jan Puhl. “Spiegel-Gespräch: Die Schuld würde wieder relativiert”, in Der Spiegel. Online, 6 maart 2006. Toegang: 4 maart 2016.
133 Jeroen Bult. “Noordelijke Gaspijpleiding in Oostzeegebied Betwist. Vitale Energiebelangen en Milieu als Drogreden”, in Internationale Spectator 62:5 (2008), 273.
Jahrhundert.”134 Het door Sikorski gelegde verband tussen deze historische gebeurtenissen en de pijpleiding is er wederom een voorbeeld van dat de Poolse regering het verleden continu aanhaalde bij de verdediging van haar buitenlandse politiek. Hoewel Merkel bij het eerste premierbezoek van Jarosław Kaczyński aan Berlijn – hij volgde zijn partijgenoot Kazimierz Marcinkiewicz in juni 2006 op – de Polen beloofden dat ze te allen tijde verzekerd konden zijn van gastoevoer en de bondskanselier zich ten opzichte van Moskou kritischer opstelde dan Schröder, werd er door de Duitse regering niet getornd aan Nord Stream.135
In tijden dat de relaties met Duitsland en Rusland onder druk stonden, bleef de Poolse politieke elite zijn blik richten op de Verenigde Staten. Net als in het geval van de vraag of er steun diende te worden verleend aan de Amerikaanse invasie in Irak, zorgde dit voor een meningsverschil tussen Berlijn en Warschau. De regering Bush wilde onderdelen van een raketschild, dat bescherming moest bieden tegen mogelijke aanvallen van Noord-Korea en Iran, met goedkeuring van Polen en Tsjechië in deze landen plaatsen. Poetin verwierp het plan. Hij vond dat Rusland door deze zet van de Verenigde Staten buitenspel werd gezet en waarschuwde dat het Amerikaanse plan de aanleiding kon zijn voor een nieuwe
wapenwedloop na die van de Koude Oorlog. Merkel en minister van Buitenlandse Zaken Frank-Walter Steinmeier (SPD) uitten kritiek op de wijze waarop Bush te werk ging. Ze stelden dat de Verenigde Staten in deze zaak niet buiten de NAVO om moest handelen en dat het cruciaal was om de dialoog met Moskou aan te gaan.136 Net als bij de Irak-oorlog enkele jaren eerder trok Polen naar de Verenigde Staten toe, terwijl Duitsland en Rusland de handelswijze van Bush afkeurden.
Op het gebied van veiligheidspolitiek trokken Duitsland en Polen in de periode december 2002-oktober 2007 niet gezamenlijk op. In de veiligheidspolitiek van de Duitse regering was het Holocaustverleden niet langer reden om deel te nemen aan internationale vredesoperaties. Warschau nam dit de Duitse regering kwalijk. Hieraan lag echter ook de sceptische houding van de Poolse politieke elite ten overstaan van het Kremlin ten grondslag. Warschau zag Rusland het liefst geïsoleerd raken. Poolse politici waren daarom bereid om het Molotov-Ribbentroppact aan te halen wanneer Berlijn en Moskou samenwerking zochten.
134 Hans Michael Kloth. “Indirekter Hitler-Vergleich: Polnischer Minister poltert gegen Schröder und Merkel”, Der Spiegel. Online, 30 april 2006. Toegang: 4 maart 2016.
In het Verdrag van Locarno (1925) werden – in tegenstelling tot de erkenning door Duitsland van zijn westelijke grenzen – geen afspraken gemaakt over de grens tussen Duitsland en Polen. Dit maakte toekomstige claims vanuit Duitsland op Pools grondgebied mogelijk.
135 Severin Weiland. “Deutsch-polnischer Gipfel: Merkel macht Kaczynski Zugeständnisse im Gas-Streit”, Der
Spiegel. Online, 30 oktober 2006. Toegang: 4 maart 2016.
136 Johannes Leithäuser. “Streit über Raketenschild: Merkel kritisiert amerikanische Raketenabwehr”, Frankfurter Allgemeine Zeitung. Online, 13 maart 2007. Toegang: 4 maart 2016.