De viering van Polens toetreding tot de EU had een opvallend karakter: het was ook een Duits-Pools feest. Rau sprak op 30 april 2004, de dag voor de toetreding, beide Kamers van het Poolse parlement toe. De bondspresident had grote verwachtingen van het gezamenlijke EU-lidmaatschap: “Für Deutsche und Polen beginnt ein völlig neuer Abschnitt unserer Nachbarschaft, beginnt eine neue Epoche mit großartigen Möglichkeiten und weitreichenden Perspektiven.”137 Een dag later troffen Joschka Fischer en zijn ambtgenoot Włodzimierz Cimoszewicz (SLD) elkaar op een symbolische plek: de brug die de Duitse stad Frankfurt an der Oder en het Poolse Słubice verbindt. Schröder, Miller en hun Tsjechische collega
Vladimír Špidla namen deel aan een viering bij het drielandenpunt bij Zittau.
Anders dan het schouwspel rond Polens toetreding tot de EU deed vermoeden, bleken Berlijn en Warschau in de periode december 2002-oktober 2007 andere visies te hebben op de wijze waarop de Europese samenwerking vormgegeven moest worden. Nog voor Polen daadwerkelijk een EU-lidstaat was, keerde het land zich gedurende de onderhandelingen over een Europese Grondwet tegen de door Duitsland gewenste beleidsplannen. Ten eerste wilde Polen, anders dan Duitsland, koste wat kost dat ieder land een eurocommissaris zou gaan leveren na de EU-uitbreiding. Ook de in het Verdrag van Nice (2001) vastgelegde
stemverdeling, die gunstig voor Polen was, dreigde in het geding te komen. Duitsland en Frankrijk wilden het systeem van een ‘dubbele meerderheid’ invoeren. Bij het nemen van EU-besluiten zou hiermee niet langer alleen een meerderheid van stemmen van landen nodig zijn. Ook het aantal inwoners dat de landen vertegenwoordigden werd van belang. Polen zag hierin een Duits-Franse poging om een dictaat op te leggen aan de andere lidstaten, en daarmee zijn soevereiniteit verder in het geding komen. Ten derde wilde de Poolse regering, anders dan de rood-groene coalitie, dat de christelijke wortels van Europa in de preambule van de Grondwet werden opgenomen.138 Door toedoen van Polen en Spanje mislukte de EU- top in Brussel in december 2003.139 Het traject dat moest leiden tot een Europese Grondwet werd opgeschort tot mei 2004.
Twee weken na de grote EU-uitbreiding werden de onderhandelingen over de Europese Grondwet weer opgestart. In juni 2004 bereikten de 25 lidstaten een akkoord over het
137 Johannes Rau. “Deutschland und Polen - unsere Zukunft in Europa”, Warschau, 30 april 2004. 138 “EU-Gipfel in Rom: Alte Fronten, neue Hoffnungen”, Der Spiegel. Online, 4 oktober 2003. Toegang:
4 maart 2016.
ontwerp van de Grondwet. Duitsland en Frankrijk loodsten de ‘dubbele meerderheid’ door de onderhandelingen, maar niet zonder Polen en Spanje tegemoet te komen met clausules die hun mogelijkheden tot het blokkeren van Europese wetten vergrootten.140 Het door Polen gewenste opnemen van de christelijke traditie van Europa in de preambule van de Grondwet, vond echter geen doorgang. In plaats daarvan werd het volgende opgenomen: “Geïnspireerd door de culturele, religieuze en humanistische tradities van Europa…”141 De onder vele Polen levende angst dat een EU-lidmaatschap veelvuldig compromissen zou opleveren, die slechts ten dele rijmden met de Poolse wensen, werd waarheid.
De Polen behaalden echter ook successen door de Europese samenwerking. De Oranjerevolutie – een periode van protesten en politieke strijd vanaf november 2004 in Polens buurland Oekraïne – bracht Kwaśniewski in het centrum van de buitenlandse politiek van de EU. Samen met onder meer Javier Solana, de Hoge Vertegenwoordiger van de Unie voor Buitenlandse Zaken en Veiligheidsbeleid, zorgde de Poolse president ervoor dat de Oekraïense regering en oppositie om de tafel gingen zitten om gezamenlijk tot een oplossing te komen.142 De rol die Kwaśniewski en Solana speelden bij het zoeken naar een oplossing voor de politieke crisis in Oekraïne, kon op kritiek vanuit Moskou rekenen. Poetin
beschuldigde het Westen namelijk van een houding die aan kolonialistisch handelen grensde en betichtte Kwaśniewski ervan dat hij naar de pijpen van de Verenigde Staten danste.143
In de periode dat PiS de Poolse politiek domineerde, september 2005-oktober 2007, werd het verschil in beleid tussen Berlijn en Warschau nog groter. Op Europees niveau beten de minderheidsregering van Marcinkiewicz en vervolgens de coalitie onder leiding van Jarosław Kaczyński van zich af wanneer ze van mening waren dat Polens beleid geschoffeerd werd of de Poolse belangen zouden kunnen lijden onder nieuwe Europese regelgeving. Tijdens een bezoek aan Parijs in februari 2006 haalde Lech Kaczyński de woorden aan die Chirac in 2003 ten tijde van het begin van de Irak-oorlog had uitgesproken. De Franse president stelde toen dat Polen een kans had laten passeren om zich gedeisd te houden. In Parijs beet Kaczyński de Franse president toe dat Polen met hem als president niet als een schoothondje achter de traditionele EU-lidstaten zou aanlopen.144
De Europese Grondwet bleef een heikel thema. Na het ‘nee’ van de Fransen en
140 “Die doppelte Mehrheit. Entscheiden und blockieren”, in Frankfurter Allgemeine Zeitung, 21 juni 2004, 2. 141 “Europese Grondwet”, Rome, 29 oktober 2004.
142 Andrzej Szeptycki. “PolishUkrainian Relations: From the Success of the “Orange Revolution” to Russiafirst Policy”, vert. Zbigniew Szymański, in The Polish Quarterly of International Affairs 6:3 (2010), 9.
143 “Putin: Westen will Rußland isolieren”, Frankfurter Allgemeine Zeitung. Online, 23 december 2004. Toegang: 4 maart 2016.
Nederlanders in referenda over de Europese Grondwet, gaf Merkel aan een nieuw tijdperk in het bestaan van de EU te willen inluiden. Hiervoor had ze het eerste half jaar van 2007 op het oog, waarin Duitsland de EU zou voorzitten. Daarbij haalde ze het verleden aan, door te stellen dat de Duitsers als geen ander wisten dat vrede en veiligheid geen
vanzelfsprekendheid is. Ze vond dat, ondanks alle discussies in Brussel, niet vergeten mocht worden dat de EU een belangrijke bijdrage leverde aan vrede in Europa.145 Een week voordat de leiders van de EU-lidstaten elkaar in maart 2007 in Berlijn zouden treffen, bracht Merkel een bezoek aan Warschau. De Kaczyński’s twijfelden aan de intenties van de bondskanselier: waren haar inspanningen voor de Europese Grondwet een poging om een Duits Europa te creëren? Merkel ontkende dit in alle toonaarden. Als antwoord op de Poolse angst dat
Duitsland bij zijn positionering in Europa het verleden uit het oog verloren had, stelde ze: “Es kann keine Umdeutung der Geschichte durch Deutschland geben, und ich füge hinzu, es wird keine Umdeutung der Geschichte geben.”146 De Polen waren voldoende gerustgesteld: op 25 maart werd de Verklaring van Berlijn unaniem ondertekend. Hierin werd het doel vastgelegd om vóór de Europese verkiezingen van 2009 tot een ‘vernieuwde gemeenschappelijke basis’ te komen.147
Merkel bleef in de daaropvolgende maanden vasthouden aan het uit het concept van de Europese Grondwet voortkomende systeem van een ‘dubbele meerderheid’. De Kaczyński’s wilden hier niets van weten en dreigden het plan te dwarsbomen met een veto. Ze eisten dat bij de nieuwe stemverdeling niet het aantal inwoners als uitgangspunt zou worden genomen, maar de wortel van dat getal. Ten opzichte van de macht van Duitsland, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en Italië zou dit voor middelgrote EU-lidstaten als Polen gunstig uitpakken.148 Na het trekken van een wortel van twee verschillende getallen is het percentuele verschil tussen deze getallen kleiner.
Voor aanvang van de EU-top in Brussel van juni 2007 zette Jarosław Kaczyński de Duits-Poolse relatie, die zich toch al in een crisis bevond, extra op scherp. De Poolse premier stelde dat Polen zonder de Tweede Wereldoorlog een bevolkingsaantal van 66 miljoen in plaats van 38 miljoen had gehad en dat het eerste getal leidend zou moeten zijn bij de
145 “Europa-Politik: Merkel will neue Ära einleiten”, Der Spiegel. Online, 11 mei 2005. Toegang: 4 maart 2016.
146 Konrad Schuller. “Merkel in Warschau: “Wir deuten die Geschichte nicht um””, Frankfurter Allgemeine Zeitung. Online, 16 maart 2007. Toegang: 4 maart 2016.
147 Europese Unie. “Verklaring ter gelegenheid van de 50e verjaardag van de ondertekening van de Verdragen van Rome”, Berlijn, 25 maart 2007.
148 “Regierungserklärung: Merkel in Sorge um EU-Reform”, Frankfurter Allgemeine Zeitung. Online, 14 juni 2007. Toegang: 4 maart 2016.
machtsverdeling binnen de EU.149 Daarbij bleek de traditie van het vergelijken van Pools slachtofferschap met de Holocaust nog niet ten einde te zijn. Kaczyński stelde dat als de joden de gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog mochten benadrukken, de Polen dat ook mochten.150 In het geval van de uitspraak over de 66 miljoen Polen haalde de regering
wederom het verleden aan in een debat waarbij het ging om de belangen van Polen. De buitenlandse politiek van de PiS-regeringen kwam deels voort uit herinneringen aan het verleden. Meer dan dat maakte het verleden echter consequent onderdeel uit van de strategie van de Kaczyński’s bij internationale politieke aangelegenheden. Ze maakten voor eigen gewin misbruik van het Duits-Poolse verleden.
Na een lange nacht van onderhandelingen, waarbij Merkel grote druk uitoefende op de Poolse delegatie door ermee te dreigen om desnoods zonder de Polen het nieuwe Europees Verdrag in gebruik te nemen, werd in Brussel een nieuwe bestuurlijke structuur voor de EU overeengekomen. Het systeem van een ‘dubbele meerderheid’ zou er komen, maar om Polen tegemoet te komen werd afgesproken dit pas vanaf 2017 in te voeren. Het onder het Duitse EU-voorzitterschap verrichte voorbereidende werk werd tijdens de EU-top in Lissabon van 18 en 19 oktober verzilverd, enkele dagen voor nieuwe Poolse parlementsverkiezingen. Polens wensen rond het Ioannina-mechanisme, dat lidstaten in staat stelt om met een minderheid een besluit van een meerderheid tijdelijk een halt toe te roepen, werden daarbij niet volledig ingewilligd. Het mechanisme werd namelijk niet opgenomen in de tekst van het in december 2007 ondertekende Verdrag van Lissabon, maar er als een aanvullend protocol aan toegevoegd.
Nadat Polen in december 2002 de zekerheid kreeg dat het toe kon treden tot de EU, werden nationale belangen en voorkeuren leidend wanneer Poolse politici op EU-niveau moesten onderhandelen. Het was niet langer nodig om de relatie met Duitsland te ontzien. Waar de Polen hamerden op het behoud van soevereiniteit, wilden de Duitse regeringen onder leiding van Schröder en Merkel het functioneren van de EU verbeteren en de Europese samenwerking intensiveren. Net als in de discussies tussen de Duitse en Poolse regeringen op het gebied van veiligheidspolitiek, toonde Warschau zich op Europees niveau bereid om de Tweede Wereldoorlog aan te halen om Berlijn onder druk te zetten. Het Duits-Poolse verleden werd misbruikt.
149 “EU-Gipfeltreffen: “Verlangen nur das, was man uns nahm””, Frankfurter Allgemeine Zeitung. Online, 21 juni 2007. Toegang: 4 maart 2016.
150 “Kaczynski Watch: ‘If the Jews Can Mention the War, Then So Can Poland’”, Spiegel International. Online,