5. Discussie en conclusie
5.6. Implicaties, vervolgonderzoek en conclusie
Ondanks de beperkingen konden er echter verschillende nieuwe inzichten opgedaan worden. Zo is er aan het begin van dit onderzoek voornamelijk rekening gehouden met twee respondentgroepen, namelijk leraren en schoolleiders. Uiteindelijk bleek het grootste aandeel van respondenten te bestaan uit coördinatoren die betrokken waren bij wbo. Naar aanleiding daarvan kan gesteld worden dat het positief is dat er op verschillende scholen coördinatoren verantwoordelijk zijn voor wbo.
Daarnaast is uit de betrouwbaarheidsanalyses gebleken dat verschillende concepten uit de wereldburgerschapsliteratuur, namelijk kwalificatie (Biesta. 2012), een onderdeel van de
70 cognitieve dimensie van wbo (Unesco, 2015) en soft global citizenship education (Andreotti, 2006) aan elkaar te relateren zijn, en mogelijk onder de term kwalificatie geschaard zouden kunnen worden. Hetzelfde geldt voor socialisatie (Biesta, 2012) en de sociaal-emotionele en gedragsmatige dimensie van wbo (Unesco, 2015), voor subjectificatie (Biesta, 2012) en een onderdeel van de cognitieve dimensie en critical global citizenship education (Andreotti, 2006). Vervolgonderzoek zou zich verder kunnen richten op het onderzoeken van (de
validiteit van) deze schalen door onder andere een factoranalyse uit te voeren. Door het testen van de schalen zou het vormgeven van een valide en betrouwbaar
wereldburgerschapsonderwijsmodel bevorderd kunnen worden en zou er meer overzicht geboden kunnen worden als het gaat om de verscheidenheid aan termen die door
verschillende wbo-organisaties en auteurs gebruikt worden. Aan de hand van de inzichten die dit onderzoek opgeleverd heeft, kan het voorgestelde model voor
wereldburgerschapsonderwijs (Figuur 3), gebaseerd op Biesta (2012), Unesco (2015), Andreotti (2006), Oxley en Morris (2013) en Nieuwelink (2018), aangepast worden tot het herziene, voorgestelde model (Figuur 4).
71 Er is in het theoretisch kader benadrukt dat een overkoepelend model voor
wereldburgerschapsonderwijs pas kan ontstaan wanneer de stakeholders op een school gehoord worden. Pas op deze manier zou een onderbouwde vertaling van visie naar lesgeven kunnen worden gemaakt. Deze studie heeft daar een eerste stap in willen zetten door
schoolleiders en leraren te bevragen en een derde groep stakeholders te identificeren, namelijk coördinatoren. Vervolgonderzoek zou dit model kunnen verfijnen door alle stakeholders (schoolleiders, coördinatoren, leraren en leerlingen) te betrekken en ook lesobservaties te doen en interviews te houden met de respondentgroepen, zodat er dieper ingegaan kan worden op kwesties. Ook moet men er bij vervolgonderzoek rekening mee houden dat politiek
wereldburgerschap eventueel aangepast moet worden in de operationalisering en dat het onderdeel ‘wereldburger zijn’ van politiek wereldburgerschap eventueel buiten beschouwing gelaten moet worden.
Er is een divers beeld naar voren gekomen over de bekwaamheid van leraren en de ondersteuning die zij kunnen krijgen. Bekwaamheid is echter gemeten aan de hand van hoe leraren zichzelf inschatten en hoe de schoolleiders of coördinatoren vervolgens de
bekwaamheid van hun leraren inschatten. Het gaat hierbij dus om een inschatting van bekwaamheid en niet om een meting van bekwaamheid. Vervolgonderzoek zou zich kunnen richten op de daadwerkelijke bekwaamheid van coördinatoren en leraren. In de laatste vraag van de vragenlijst was er de mogelijkheid om opmerkingen te plaatsen over het onderzoek, gaven verschillende respondenten aan het fijn en goed te vinden dat er onderzoek gedaan wordt naar wbo. Ook werd er door respondenten aangegeven dat ze graag meer tools en voorbeelden zouden zien om wbo in de praktijk op een verantwoorde wijze te kunnen
aanbieden. Er lijkt vanuit de praktijk dus een behoefte te zijn aan wetenschappelijke inzichten en handvatten. Van coördinatoren en leraren kan niet verwacht worden dat zij zomaar wbo kunnen verzorgen, daarvoor moet er aan bepaalde randvoorwaarden worden voldaan. Een van
72 deze randvoorwaarden is dat er sprake is van afstemming tussen leerdoelen, onderwijsinhoud en de aanpak, als het gaat om het vormgeven en ontwikkelen van een visie (Nieuwelink et al., 2016). Een model voor wereldburgerschapsonderwijs zou hier deels aan tegemoet kunnen komen door een kader te schetsen waarbinnen wbo vormgegeven kan worden. Het is echter van belang dat, naast bekwaamheid, ook in kaart wordt gebracht waar behoefte is aan ondersteuning, welke ondersteuning er momenteel is op scholen en bij
wereldburgerschapsorganisaties en hoe er effectief ondersteuning geboden zou kunnen worden om wbo te verbeteren.
Tot slot is er in dit onderzoek ingegaan op de visies van scholen en een vertaling daarvan naar de praktijk. Daaruit is een beeld van wbo in Nederland ontstaan dat
voornamelijk is gebaseerd op de visies op en de organisatorische implementatie van wbo. Dat biedt echter weinig inzicht in de kwaliteit van het wereldburgerschapsonderwijs dat er in Nederland gegeven wordt en de effecten ervan op leerlingen. Om daadwerkelijk in kaart te kunnen brengen hoe wbo in Nederland verzorgd wordt en wat de kwaliteit van dit onderwijs is, zouden er observaties gedaan kunnen worden en case studies uitgevoerd kunnen worden. Daar zouden best practices uit naar voren kunnen komen voor de implementatie van wbo, die als voorbeeld kunnen dienen voor andere scholen. Ook kan onderzocht worden of
wereldburgerschapsonderwijs daadwerkelijk bij leerlingen het resultaat geeft die men wil bereiken door middel van wbo.
Dit onderzoek heeft een eerste stap gezet in het verkrijgen van inzicht in de visies en implementatie van wereldburgerschapsonderwijs in Nederland. Daarnaast is geprobeerd een opzet te maken voor een praktisch en overkoepelend model waarin
wereldburgerschapsonderwijs vormgegeven kan worden van visie tot implementatie, zonder hierin sturend te willen zijn richting een bepaalde visie. Er zal nog meer onderzoek nodig zijn voordat er een beeld van het Nederlandse wereldburgerschapsonderwijs kan ontstaan met de
73 benodigde nuance. Hetzelfde geldt voor het verfijnen van een overkoepelend model. Wat echter voorop staat is dat het van belang is om meer inzicht te krijgen in
wereldburgerschapsonderwijs en wat men met het wereldburgerschapsonderwijs wil bereiken. Zoals een schoolleider aangaf:
‘’Wereldburgerschapsonderwijs is belangrijk, maar wat evenzo belangrijk is dat leerlingen bloot worden gesteld aan verschillende perspectieven (..). Leerlingen moeten zelf tot een levens- en politieke visie komen in de wereld. Wereldburgerschap betekent verschillende dingen voor verschillende mensen, afhankelijk van veel factoren. Die diversiteit is belangrijk om te laten zien. Dan kunnen leerlingen hopelijk goed onderbouwde keuzes maken op basis van hun kennis, ontmoeting met anderen en ervaring.’’
74 Referenties
Allan, A., & Charles, C. (2013). Preparing for life in the global village: producing global citizen subjects in UK schools. Research Papers in Education, 30(1), 25–43. doi:10.1080/02671522.2013.851730
Andreotti, V. (2006). Soft versus critical global citizenship education. Policy & Practice: A Development Education Review, 3, 40-51. Verkregen van
https://blog.ufes.br/kyriafinardi/files/2019/08/de-andreotti2014-soft-x-critical-global- citizenship-education-1.pdf
Biesta, G. (2012). The future of teacher education: Evidence, competence or wisdom? Research on Steiner Education, 3(1), 8-21. doi:10.1007/978-981-10-4075-7_29 Brooks, R. M., & Holford, J. A. K. (2009). Citizenship, learning and education: themes and
issues. Citizenship Studies, 13(2), 85–103. doi:10.1080/13621020902749027
Cho, J. Y., & Lee, E. H. (2014). Reducing confusion about grounded theory and qualitative content analysis: Similarities and differences. The Qualitative Report, 19(64), 1-20. Verkregen van http://www.iribresearch.ir/rm/maghaleh/6.pdf
Cousins, S. (2020). New Zealand eliminates COVID-19. The Lancet (British Edition), 395(10235), 1474–1474. doi:10.1016/S0140-6736(20)31097-7 Curriculum.nu (z.d.). Uitwerking Burgerschap. Verkregen van
https://www.curriculum.nu/voorstellen/burgerschap/uitwerking-burgerschap/
Earl, J., Maher, T. V., & Elliot, T. (2017). Youth, activism, and social movements. Sociology Compass, 11(4), 1-14. doi:10.1111/soc4.12465
Eckersley, R. M. (2007). Culture, spirituality, religion and health: Looking at the big picture. Spirituality and Health, 186(10), 54–56. doi:10.5694/j.1326-5377.2007.tb01042.x Fetters, M. D., Curry, L. A., & Creswell, J. W. (2013). Achieving integration in mixed
method design – Principles and practices. Health Services Research, 48, 2134-2156. doi:10.1111/1475-6773.12117
75 Field, A. (2013). Discovering Statistics using IBM SPSS Statistics. Londen, Engeland: Sage
Publications
Franch, S. (2019). Global Citizenship Education Between Qualification, Socialization, and Subjectification. The Palgrave Handbook of Citizenship and Education. In A. Peterson A., G. Stahl, & H, Soong. (Reds.) (pp. 1-15). Londen, Verenigd Koninkrijk:
Macmillan Publishers Ltd.
Franch, S. (2020). Global citizenship education discourses in a province in northern Italy. International Journal of Development Education and Global Learning, 12(1), 21-36. doi:10.14324/ijdegl.12.1.03
Gardner-McTaggert, A., & Palmer, N. (2017). Global citizenship education, technology, and being. Globalisation, Societies and Education, 16(2), 268-281.
doi:10.1080/14767724.2017.1405342
Geboers, E., Geijsel, F., Admiraal, W., & Dam, G. ten. (2013). Review of the effects of citizenship education. Educational Research Review, 9, 158–173.
doi:10.1016/j.edurev.2012.02.001
Goren, H., & Yemini, M. (2017a). Global citizenship education redefined – A systematic review of empirical studies on global citizenship education. International Journal of Educational Research, 82, 170–183. doi:10.1016/j.ijer.2017.02.004
Goren, H., & Yemini, M. (2017b). The global citizenship education gap: Teacher perceptions of the relationship between global citizenship education and students’ socio-economic status. Teaching and Teacher Education, 67, 9-22. doi:10.1016/j.tate.2017.05.009 Guba, E. G. (1981). Criteria for assessing the trustworthiness of naturalistic inquiries.
Educational Communication and Technology, 29(2), 75-91. Verkregen van
76 BSl8833tOQpADJlZrfEoCsWkszTn6u0L_GyDnNJNQjdxJnkSe5tsxkdz9hXxjrETJ- s3MoYTee0u12pZYFf4PFd3qESkci2tFyX-7ML6ACmQCjSAM
Haffajee, R., & Mello, M. (2020). Thinking Globally, Acting Locally - The U.S. Response to Covid- 19. The New England Journal of Medicine, 382(22), e75.
doi:10.1056/NEJMp2006740
Hsieh, H. F., & Shannon, S. E. (2005). Three approaches to qualitative content analysis. Qualitative Health Research, 15(9), 1277-1288. doi:10.1177/1049732305276687 Jorgenson, S., & Shultz, L. (2012). Global citizenship education (GCE) in post-secondary
institutions: What is protected and what is hidden under the umbrella of GCE. Journal of Global Citizenship & Equity Education, 2(1), 1-22. Verkregen van
https://scholar.google.com/scholar?hl=en&as_sdt=0%2C5&q=Global+citizenship+edu cation+%28GCE%29+in+postsecondary+institutions%3A+What+is+protected+and+ what+is+hidden+under+the+umbrella+of+GCE%3F&btnG=
Joris, M., & Agirdag, O. (2019). In search of good citizenship education: A normative
analysis of the International Civic and Citizenship Education Study (ICCS). European Journal of Education, 54(2), 287–298. doi:10.1111/ejed.12331
Kaljee, F. (2015). Democratisch burgerschap in het voortgezet onderwijs. Een comparatieve rapport-en handboekanalyse voor het vak maatschappijleer in relatie tot het
burgerschapsonderwijs in Nederland 1976-2013 (Master's thesis). Verkregen van https://scholar.google.com/scholar?hl=en&as_sdt=0%2C5&q=Kaljee%2C+F.+%2820 15%29.+Democratisch+burgerschap+in+het+voortgezet+onderwijs.+Een+comparatie ve+%09rapporten+handboekanalyse+voor+het+vak+maatschappijleer+in+relatie+tot+ het+%09burgerschapsonderwijs+in+Nederland+1976-20&btnG=
Katzarska-Miller, I., & Reysen, S. (2018). Inclusive global citizenship education: Measuring types of global citizens. Journal of Global Citizenship and Equity Education, 6(1),
77 1-23. Verkregen van https://scholar.google.com/scholar?hl=en&as_sdt=0%2C5&q= Inclusive+Global+Citizenship+Education%3A+Measuring+Types+of+Global+ Citizens&btnG=
KNAG (z.d.). Geo Future School: Een initiatief van het KNAG. Verkregen van https://geografie.nl/onderwijs/geo-future-school
Maruyama, G., & Ryan, C. S. (2014). Research methods in social relations (8e ed.) West Sussex, Verenigd Koninkrijk: John Wiley & Sons.
Massey, K. (2014). Global Citizenship Education in a Secondary Geography Course: The Students' Perspectives. Review of International Geographical Education Online, 4(2), 80-101. Verkregen van
https://scholar.google.com/scholar?hl=en&as_sdt=0%2C5&q=massey+global+citizens hip+education&btnG=
Mittenforf, K., & Kienhuis, M. (2014). Bouwstenen voor SLB: van visie naar praktijk. OnderwijsInnovatie, 16(4). Verkregen van
https://s3.amazonaws.com/academia.edu.documents/42529452/Mittendorff_K.__Kien huis_M._2014_Bouws20160210-3442-1g8ic54.pdf?response-content- disposition=inline%3B%20filename%3DMittendorff_K._and_Kienhuis_M._2014_Bo uw.pdf&X-Amz-Algorithm=AWS4-HMAC-SHA256&X-Amz- Credential=AKIAIWOWYYGZ2Y53UL3A%2F20200315%2Fus-east- 1%2Fs3%2Faws4_request&X-Amz-Date=20200315T155456Z&X-Amz- Expires=3600&X-Amz-SignedHeaders=host&X-Amz- Signature=97ccb6657a94c47c9e42516f0a00459ada743c31b7786a8807d875da40b2cf 43#page=17
78 Munniksma, A., Dijkstra, A. B., Van der Veen, I., Ledoux, G., Van de Werfhorst, H., & Ten
Dam, G. (2017). Burgerschap in het voorgezet onderwijs: Nederland in vergelijkend perspectief. Amsterdam, Nederland: Amsterdam University Press.
Myers, J., & Zaman, H. (2009). Negotiating the global and national: immigrant and dominant culture adolescents' vocabularies of citizenship in a transnational world. Teachers College Record, 111, 2589-2625. Verkregen van
https://scholar.google.com/scholar?hl=en&as_sdt=0%2C5&q=.+Negotiating+the+glo bal+and+national%3A+Immigrant+and+dominant+culture+adolescents%E2%80%99 +vocabularies+of+citizenship+in+a+transnational+world&btnG=
Myers, J. P. (2008). Making sense of a globalizing world: Adolescents’ explanatory frameworks for poverty, 36(2), 95-123. doi:10.1080/00933104.2008.10473368 Niens, U., O'Connor, U., & Smith, A. (2013). Citizenship education in divided societies:
teachers' perspectives in Northern Ireland. Citizenship Studies, 17(1), 128-141. doi:10.1080/13621025.2012.716214
Niens, U., & Reilly, J. (2012). Education for global citizenship in a divided society? Young people’s views and experiences. Comparative Education, 48(1), 103-118.
doi:10.1080/03050068.2011.637766
Nieuwelink, H. (2018). Hoe ziet het burgerschapsonderwijs in Amsterdam eruit? Een
onderzoek naar de opvattingen van leraren. Amsterdam, Nederland: Hogeschool van Amsterdam, Kenniscentrum Onderwijs en Opvoeding.
Nieuwelink, H. (2019). Burgerschapsonderwijs en maatschappijleer: betekenis, wetgeving en onderzoek. In R. van den Boorn (Red.), Handboek Vakdidactiek Maatschappijleer (pp. 71-96). Den Haag, Nederland: ProDemos.
79 Nieuwelink, H., Boogaard, M., Dijkstra, A. B., Kuiper, E. J., & Ledoux, G. (2016). Onderwijs
in burgerschap: Wat scholen kunnen doen: Lessen uit wetenschap en praktijk. Amsterdam, Nederland: Kohnstamm Instituut.
O’Brien, K., Selboe, E., & Hayward, B. M. (2018). Exploring youth activism on climate change: dutiful, disruptive, and dangerous dissent. Ecology and Society, 23(3). doi:10.5751/es-10287-230342
Onderwijsraad. (2019, 22 februari). Doorgeschoten differentiatie in het onderwijsstelsel: Stand van educatief Nederland 2019. Verkregen van
file:///C:/Users/linsk/Downloads/Stand-van-educatief-Nederland-2019.pdf Oxfam. (2006). Education for Global Citizenship: A Guide for Schools. Verkregen van
https://www.oxfam.org.uk/education/resources/education-for-global-citizenship-a- guide-for-schools
Oxley, L., & Morris, P. (2013). Global citizenship: A typology for distinguishing its multiple conceptions. British Journal of Educational Studies, 61(3), 301–325.
doi:10.1080/00071005.2013.798393
Paulus, D. L., & Vazire, S. (2007). The self-report method. In R. W. Robins, R. C. Fraley, & R. F. Krueger (Reds.), Handbook of research methods in personality psychology (1e ed.) (224-239). New York, Verenigde Staten: The Guilford Press.
Raad van Europa (2010). Council of Europe charter on education for democratic citizenship and human rights education. Verkregen van https://rm.coe.int/16803034e5
Rapoport, A. (2010). We cannot teach what we don’t know: Indiana teachers talk about global citizenship education. Education, Citizenship and Social Justice, 5(3), 179-190.
80 Reynolds, R. (2012). Civics and Citizenship Education in Its Global Context: The Complexity
of Global Citizenship Dialogues. Education Sciences, 2(4), 190–192. doi:10.3390/educsci2040190
Reynolds, R. (2015). One Size Fits All? Global Education for Different Educational Audiences. Contesting and Constructing International Perspectives in Global Education, 27–41. doi:10.1007/978-94-6209-989-0_3
Roberts, J. T., Hite, A., & Chorev, N. (2012). The globalization and developement reader: Perspective on development and global change (2e ed.). Sussex, Verenigd Koninkrijk: Wiley Blackwell.
Santisteban, A., Pagès, J., & Bravo, L. (2018). History Education and Global Citizenship Education. In I. Davies et al. (Reds.), The Palgrave Handbook of Global Citizenship and Education (editie) (pp. 457-472). Londen, Verenigd Koninkrijk: Macmillan Publishers Ltd.
SLO. (2019, 11 december). Burgerschap. Verkregen van https://www.slo.nl/thema/meer/burgerschap/
Ten Dam, G. T. M., & Volman, M. L. L. (2003). A life jacket or an art of living: inequality in social competence education. Curriculum Inquiry, 33(2), 117-137. doi:10.1111/1467- 873x.00254
UNESCO. (2014). Global Citizenship Education: Preparing learners for the challenges of the 21st century. Verkregen van https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000227729 UNESCO. (2015). Global Citizenship Education: Topics and learning objectives.
Verkregen van
https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000232993?posInSet=1&queryId= b4ba544c-fe48-48fb-b18b-b77f7c9306a7
81 Van Boxtel, C. (2009). Geschiedenis, Erfgoed en Didactiek [Oratie]. Verkregen van
https://scholar.google.com/scholar?hl=en&as_sdt=0%2C5&q=van+boxtel+2009+&bt nG=
Van Dalen, H. & Henkens, K. (2019). Het veranderende klimaat over klimaatverandering. Demos: Bulletin over Bevolking en Samenleving, 35(4), 1-4. Verkregen van
https://www.nidi.nl/shared/content/demos/2019/demos-35-04.pdf
Veugelers, W. (2007). Creating critical-democratic citizenship education: Empowering humanity and democracy in Dutch education. Compare: A Journal of Comparative and International Education, 37(1), 105-119. doi:10.1080/03057920601061893 Veugelers, W., Derriks, M., & De Kat, E. (2008). Mondiale vorming en wereldburgerschap.
De Pedagogische Dimensie, 70, 1–79. Verkregen van
https://www.researchgate.net/profile/Wiel_Veugelers/publication/46708589_Mondiale _vorming_en_wereldburgerschap/links/554b1bf20cf29752ee7c3afa/Mondiale-
vorming-en-wereldburgerschap.pdf
VGN (z.d.). Commissie Wereldgeschiedenis. Verkregen van https://www.vgnkleio.nl/commissies/wereldgeschiedenis/
Zahabioun, S., Yousefy, A., Yarmohammadian, M., & Keshtiaray, N. (2013). Global Citizenship Education and Its Implications for Curriculum Goals at the Age of Globalization. International Education Studies, 6(1), 195–206.
82 Bijlagen
Bijlage 1: Tekst werving via facebook