Het sociale aspect
Uit de bestudeerde literatuur over rouw en zingeving komt naar voren dat de sociale omgeving van de ouders een belangrijke rol speelt in het rouwproces. Enerzijds is het een gebied waarop mogelijk veel secondary loss plaatsvindt (§ 3.4), maar aan de andere kant zijn het ook juist anderen die steun en troost bieden bij de rouw om het kind. Daarnaast speelt het sociale een belangrijke rol bij zingeving. Zowel in de vorm van sociaal-gerichte behoeften van contact en verbondenheid, als ook als ondersteuning bij het opnieuw vormgeven van het leven na het verlies.
In de bestudeerde theorieën over rituelen zien we de sociale dimensie ook terug als belangrijk aspect. In het ritueel is men samen met naasten, andere ouders die zich in een soortgelijke situatie bevinden, en mensen die in de ziekenhuisperiode rondom het sterven aanwezig waren. Het ritueel creëert gezamenlijkheid en verbondenheid en laat ouders ervaren dat ze niet vergeten zijn, niet de enigen zijn die een kind verloren hebben, niet alleen zijn in hun verdriet en deel uitmaken van een gemeenschap.
Ook in de verwachtingen van de Projectgroepen over de betekenissen komt het sociale element duidelijk naar voren.
Op basis hiervan heb ik vijf hypotheses geformuleerd die betrekking hebben op de sociale betekenis van de Herdenkingsbijeenkomst:
1A Als…, dan ervaren ze dat als een niet vergeten zijn door ziekenhuis 2A Als…, dan is dat een aanleiding en gelegenheid om erover te praten
3A Als…, dan ervaren ze dat ze niet de enigen zijn die een kind hebben verloren 4A Als…, dan ervaren ze verbondenheid
5A Als…, dan ervaren ze steun en troost van mensen die het van nabij meegemaakt hebben
Confrontatie en herbeleving
In de bestudeerde literatuur over rouw wordt het verlies van een kind benoemd als het primaire verlies dat intense rouw veroorzaakt. Hoewel op basis van onderzoek bezwaar is gerezen tegen een eenzijdige gerichtheid op het verlies in de vorm van rouwarbeid, gaat men er nog steeds van uit dat het wel belangrijk is als er momenten zijn waarop de rouwenden geconfronteerd worden met de realiteit van het verlies en het doorleven van het verdriet. Dit komt overeen met de eerste twee rouwtaken van Worden (1991) (§ 3.2). Het doorleven van het verdriet hangt onvermijdelijk samen met het naar boven komen van heel veel herinneringen en emoties.
In de rituelentheorie uit psychotherapeutische hoek wordt ‘de confrontatie met de realiteit van het verlies’ benoemd als een van de dimensies van het ritueel. Daarnaast heeft het ritueel een kanaliserende dimensie die ruimte biedt voor gedachten, emoties en herinneringen.
Ook uit het gesprek met de Projectgroepen komen de elementen van confrontatie en herbeleving naar voren. Confrontatie wordt daarbij vooral gekoppeld aan de
uitnodiging die de ouders ontvangen, waarop ze aangesproken worden als ‘de ouders van’. Het herbeleven wordt vooral gekoppeld aan het moment van terugkeer naar het ziekenhuis.
Op basis van bovenstaande kom ik tot de volgende twee hypotheses over confrontatie en herbeleven:
6A Als…, dan confronteert hen dat met de realiteit van hun verlies
7A Als…, dan brengt dat veel herinneringen en emoties naar boven (herbeleven) Troost
Gezien het intense verdriet dat het verlies van een kind met zich meebrengt, bestaat bij de ouders een grote behoefte aan troost. Bezien vanuit de bestudeerde literatuur over rituelen komt het element van troost vooral naar voren in de esthetische functie, maar waarschijnlijk hangt het ook nauw samen met de sociale dimensie van het ritueel.
Ook tijdens de Herdenkingsbijeenkomst wordt er in de openingstoespraak met aandacht stilgestaan bij het thema ‘ Naar aanleiding daarvan formuleer ik de hypothese:
8A Als…, dan ervaren ze dat als troostrijk Bevestiging
Uit de literatuur over rouw en zingeving komt naar voren dat ouders moeten komen tot een nieuw, innerlijk beeld van het kind waarmee een betekenisvolle relatie blijft bestaan. In de bestudeerde literatuur uit de jaren ’60, ’70 en ’80 gaat men er van uit dat de banden met het kind helemaal verbroken moeten worden, nu benadrukt men veel meer de ‘continuing bonds’, het aangaan van een andere relatie met de herinnering aan het kind op zo’n manier dat er een betekenisvolle band blijft bestaan. Ook in de vormgeving van een overgangsritueel is deze combinatie van continuïteit en verandering een centraal thema.
9A Als…, dan ervaren ze dat als een bevestiging van het bestaan van hun kind Erkenning
De bestudeerde theorie over rouwlaat zien dat mensen op veel fronten behoefte hebben aan verschillende vormen van troost. Een daarvan is de erkenning van hun verdriet. Enerzijds werkt die erkenning die plaatsvindt in een ritueel ontlastend, anderzijds biedt het ook de mogelijkheid tot expressie van het verdriet.
Ook de Projectgroep noemt deze betekenis. In de inleiding van de herdenkingbijeenkomst wordt letterlijk benoemd dat troost niet het wegnemen van verdriet is, maar het herkennen en erkennen ervan.
10A Als…, dan ervaren ze erkenning van hun verdriet Een plek waar alles er mag zijn
Rouw brengt veel gedachten, emoties en herinneringen met zich mee. In het dagelijks leven kunnen deze soms zo overweldigend en onhanteerbaar zijn, dat ouders bang zijn erin op en onder te gaan. Een van de dimensies van het ritueel is die van de kanalisering. De structuur van de herdenking biedt een veilige plek om hier wel contact te maken met gedachten, emoties en herinneringen.
Ook de Projectgroep benoemt dit als een mogelijke betekenis voor de ouders.
11A …dan ervaren ze dat als plek waar alles (gedachten, emoties, herinneringen) er mag zijn
Emotioneel houvast
Rouw is een ongestructureerd en individueel proces, waarbij ouders vaak niet goed weten wat ‘normaal’ is. Dit wordt bijvoorbeeld genoemd als een van de factoren in de spanning tussen de ouders: ze zijn niet samen met hetzelfde proces bezig en kunnen elkaar dan ook niet altijd steunen. Vanuit de rituelentheorie is hierbij de kanaliserende, de ontlastende en de expressieve dimensie van het ritueel aan de orde. De Projectgroep vindt het bieden van houvast een belangrijk thema, dat de regie van de bijeenkomst en de inrichting van de rituele onderdelen zoals het aansteken van de kaarsen mee bepaald heeft.
12A …dan biedt hen dat emotioneel houvast Met de eigen gedachten zijn
In de geraadpleegde literatuur over rouw wordt veel nadruk gelegd op het individuele karakter van het rouwproces, dit in tegenstelling van de oude fase-opvatting waarin gedacht werd dat iedereen op eenzelfde manier rouwde. Het inbouwen van een moment voor persoonlijke bezinning geeft ruimte voor de eigen reflectie en betekenisverlening.
In de bestudeerde literatuur over rituelen sluit dit aan bij het creëren van een bijzondere, niet alledaagse situatie waardoor de beleving een plek kan krijgen en geïntensiveerd wordt.
De Projectgroep wil deze mogelijkheid expliciet bieden door in de bijeenkomst momenten van muziek en stilte te bieden.
13A …dan kunnen ze een moment zijn met hun eigen gedachten Verder gaan
In het ‘dual process of coping with bereavement’ (§ 3.2) is het tweede proces gericht op het herstel van het dagelijks leven. Ook in de meer zingevinggeoriënteerde opvattingen van rouw is het vooruitkijken naar de toekomst en het opnieuw vinden van zin belangrijk.
Gezien vanuit de bestudeerde literatuur over rituelen maakt de herdenking deel uit van de laatste fase van een overgangsritueel en is gericht op het helpen bij het maken van een stap richting de toekomst.
In de Projectgroep wordt dit thema wel genoemd, maar niet nader uitgewerkt. 14A …dan ervaren ze dat als een afsluiting van een periode
15A …dan ontstaat er ruimte om door te gaan
Met deze vijftien hypothese denk ik een aantal mogelijke betekenissen voor ouders te benoemen tegen de achtergrond van belangrijke aspecten van rouw, zingeving en ritueel/herdenken te verwoorden. In de toelichting op de hypothesen is gebleken dat de vier invalshoeken: theorieën over rouw, over zingeving, over rituelen en de verwachtingen van de Projectgroep goed met elkaar in verband te brengen zijn.