Symboliseren
Lukken (1999) beschrijft symboliseren als een specifieke manier waarop wij mensen omgaan met elkaar en met de gebeurtenissen die in ons leven plaatsvinden. Deze specifieke manier van communiceren reikt dieper dan onze dagelijkse manier van communicatie. Symboliseren is het omgaan met de wereld door eraan deel te nemen met alle vermogens, met heel ons wezen, met verstand, gevoel en alle zintuigen.
Als we symboliseren dan ‘gebruiken we de dingen zo dat het perspectief verspringt, en er iets openbreekt. We gebruiken woorden die iets oproepen van een diepere werkelijkheid. En we handelen op een bijzondere geladen manier’ (Lukken, 1988, p. 9-10). Bij symboliseren spelen dus drie elementen een rol: dingen, woorden en handelingen, oftewel symbolen, symbooltaal en symboolhandelingen.
Symbool
Een symbool is een ding dat je aantreft in het gewone dagelijkse leven. Het kan om voorwerpen gaan, maar het kunnen ook andere dingen zijn, zoals vuur, water, een dier of een plant. Als een ding een symbolische betekenis heeft, dan houdt het op zomaar een ding te zijn, en wordt het een symbool, iets met een bijzondere zeggingskracht, dat verwijst naar een diepere, meerduidige werkelijkheid achter de direct zichtbare en alledaagse betekenis. Naast het symbool als verwijzing naar die andere werkelijkheid, draagt het symbool ook de betekenissen in zich. Het symboliserende ding stelt de andere werkelijkheid aanwezig (Lukken, 1988, 1999). Een voorbeeld van een symbool is de bloem die de ouders meebrengen naar de Herdenkingsbijeenkomst. Deze bloem wordt door ouders meestal met heel veel zorg uitgezocht. Op het moment dat de bloem nog bij de bloemist staat is het zomaar een bloem, een van velen. Maar op het moment dat de ouders die bloem kopen, wordt de bloem een symbool. Het verwijst naar hun kind en tegelijkertijd is er ook iets van het kind in de bloem aanwezig. De bloem wordt geassocieerd met het kind, drukt de bijzonderheid, uniekheid en eigenheid van het kind uit.
De muziektherapeute die de muziek verzorgt tijdens de Herdenkingsbijeenkomst benoemde deze symboolfunctie, toen ze tijdens een gesprek met de Projectgroep (zie Hst 5) zei: ‘Ik kan me van vorig jaar nog zo goed herinneren dat ik toen die bloemen binnenkwamen echt gevoelsmatig bijna het idee had: ‘Daar komt een groep kinderen binnen!’
Symboolhandeling
Een symboolhandeling is net als het symbool in zichzelf geladen met zin. Ze heeft op een of andere manier deel aan de werkelijkheid die ze oproept. In tegenstelling tot ons dagelijkse handelen is symboolhandelen niet gericht op resultaat. Lukken beschrijft een symboolhandeling als een geladen authentieke, menselijke expressie waardoor de eigenlijke werkelijkheid zich openbaart (Lukken, 1988, 1999).
Voorbeeld hiervan is het staan in de kring tijdens de Herdenkingsbijeenkomst. Door gezamenlijk in een kring te gaan staan drukken ouders hun onderlinge verbondenheid uit. Het maakt allen gelijk en doorbreekt daarmee verschillen in status, macht en dergelijke.
Symbooltaal
Woorden die als symbolische expressie gebruikt worden, roepen een hele wereld op. Symbooltaal verschilt van ons alledaagse taalgebruik, is altijd grensverleggend en ontsluit een diepere werkelijkheid. Symbooltaal is ‘de taal van wat eigenlijk niet te zeggen is’ (Huub Oosterhuis, geciteerd door Lukken, 1988, p. 16). Spreken in symbooltaal is een vorm van spreken waarin we zelf sterk betrokken zijn, het gaat om spreken dat in die diepte iets bewerkt en teweeg brengt (Lukken, 1988).
Het taalgebruik tijdens de Herdenkingsbijeenkomst is anders dan in de dagelijkse communicatie, meer gedragen, plechtiger. Het herdenkingsritueel wordt begonnen met een gedicht waarin de liefde van de ouders voor hun kind wordt uitgedrukt. In de toespraken worden bewust vrij algemene omschrijvingen gebruikt. Deze termen zijn meerduidig en kunnen door mensen op eigen wijze ingevuld worden met de eigen ervaring en beleving.
Ruimte
De ruimte waarin een ritueel plaatsvindt, is een fundamenteel onderdeel van het ritueel zelf (Lukken, 1999). Het is een begrensde ruimte waarbinnen het ritueel voltrokken wordt. De manier waarop een ruimte ingericht is en gebruikt wordt,
bepaalt het verloop van de rituelen en beïnvloedt de manier waarop de aanwezigen het ritueel beleven.
De plekken die bij de Herdenkingsbijeenkomst een rol spelen zijn het ziekenhuisgebouw van het WKZ in het algemeen als bijzondere locatie, en daarbinnen de Collegezaal op de begane grond waar de bijeenkomst plaatsvindt.
Tijd
Een ander fundamenteel onderdeel is tijd (Lukken, 1999). Het ritueel speelt zich niet alleen af in een afgebakende ruimte, maar ook in een bijzondere, alternatieve tijd. De antropoloog Victor Turner (1977) benoemt dit als liminale tijd. Hij ontleent dit begrip aan wat de Franse antropoloog Arnold van Gennip (1873-1957) de liminale fase van de Rites de Passage heeft genoemd. Het woord liminaal is afgeleid van het Latijnse ‘limen’ dat drempel betekent. Turner beschrijft liminaliteit als een algemeen begrip om allerlei uitzonderingssituaties te typeren, waarin de normaal geldende regels worden opgeschort. Hij past dat bijvoorbeeld toe op de communitas, waarin mensen die deelnemen aan het ritueel een andere rol krijgen toebedeeld dan in het dagelijks leven. Toegepast op de tijd geldt dan dat in die periode andere regels van toepassing zijn dan in het leven van alledag, de normale loop van de dingen wordt onderbroken. In het ritueel wordt geprobeerd verleden, heden en toekomst met elkaar te verbinden. Het verleden wordt verbonden met het heden, en biedt een perspectief op de toekomst. ‘In rituelen proberen wij het verleden op te roepen in het heden, en het zo zin te geven dat de weg naar de toekomst begaanbaar blijft.’ (Lukken, 1999, p.78). De Herdenkingsbijeenkomst haalt mensen gedurende een korte periode uit hun dagelijkse levensritme en geeft hen tijd om te herdenken. Binnen de herdenking vormt tijd een belangrijk onderdeel van de vormgeving van het ritueel. Alle onderdelen hebben hun eigen moment, duur en ritme. Die vormgeving bepaalt het verloop en de beleving van het ritueel.
Muziek
Een laatste fundamenteel onderdeel van het ritueel is het gebruik van muziek. Muziek gaat voorbij aan de taal en spreekt mensen direct aan op de emoties en de beleving. Muziek kan een andere, diepere wereld oproepen (Lukken, 1999, p.79).
In de Herdenkingsbijeenkomst is de muziek een ondersteunend en begeleidend element in de beleving, daarnaast ondersteunt het de vormgeving in de tijd door momenten van muziek en stilte af te wisselen.