6.8.1 Voorstel herijking: voorkeursstrategie
Hoge Zandgronden
Voorkeursstrategie Hoge Zandgronden
Voor de voorkeursstrategie Hoge Zandgronden vormen de voorstellen voor de herijkte deltabeslissingen Zoetwater en Ruimtelijke adaptatie het kader. De deltacommissaris stelt voor de voorkeursstrategie voor de Hoge Zandgronden als volgt aan te passen:
Op de Hoge Zandgronden krijgt de transitie naar actief grondwaterbeheer een impuls, op lokaal en regionaal niveau en als onderdeel van een bredere klimaataanpak. De aanpak om weerbaar te worden tegen watertekorten richt zich op conserveren, aanvoeren en accepteren/adapteren.
De strategie is ‘samen, integraal en gebiedsgericht’. De opgaven voor waterbeschikbaarheid en ruimtelijke adapta- tie worden in samenhang opgepakt.
Het belang van het Deltaprogramma op de Hoge Zandgronden
Hoge zandgronden komen in Nederland voor in Drenthe, het oosten van Overijssel, Gelderland, Utrecht, Noord-Brabant en Limburg. Karakteristiek voor deze gebieden is dat ze doorsneden zijn door beekdalen. Ze bestaan uit een mozaïek van goed ontwikkelde en kapitaalintensieve landbouwgron- den, minder kapitaalintensieve landbouwgronden en waardevolle natte en droge natuurgebieden. Een groot deel van de Hoge Zandgronden ontvangt geen of beperkt zoetwater uit het hoofdwatersysteem. Drinkwaterbedrijven, voedingsmiddelenbedrijven, andere industrieën en landbouwers gebruiken diep en ondiep grondwater voor hun bedrijfsprocessen. De Hoge Zandgronden hebben al tientallen jaren te kampen met verdrogingsproblemen. Bij snelle klimaatverandering nemen de watertekorten verder toe, dalen de grondwaterstanden en kunnen beekda- len droogvallen. Met name de landbouw, het stedelijk gebied en de natuur ondervinden hier schade van. Ook kan de waterkwaliteit verslechteren.
De Hoge Zandgronden beslaan circa 50% van het Nederlandse landoppervlak. Hier woont 45% van de bevolking en 40% van de beroepsbevolking; 40% van de toegevoegde waarde komt hier tot stand. Daarnaast herbergen de Hoge Zandgronden 70% van de Nationale Parken, 55% van de Natura 2000-gebie- den en 50% van de Nationale Landschappen.
6.8.2 Toelichting op de herijking
De belangrijkste toevoeging ten opzichte van de strategie uit Deltaprogramma 2015 is actief grondwaterbeheer. Hiermee krijgt een van de adviezen van de Beleidstafel Droogte invul- ling. De droogte in 2018 en 2019 had met name op de Hoge Zandgronden grote gevolgen.
Een andere aanpassing is dat de opgaven voor zoetwater en ruimtelijke adaptatie in samenhang worden opge- pakt. De afgelopen jaren werd steeds duidelijker dat de gevolgen van extreem weer op de Hoge Zandgronden zo’n samenhangende aanpak noodzakelijk maken. Daarom is in het regionaal bestuurlijk overleg voor Limburg en Noord-Brabant besloten in 2020 één strategie en aanpak vast te stellen voor zoetwater en klimaatadaptatie samen (Uitvoeringsprogramma Klimaatadaptatie Zuid-Nederland).
Om tot maximale synergie te komen, worden doelen, instrumenten en middelen samengebracht in gebiedsge- richte dialogen. Op die manier komen ook ingrijpende oplossingen binnen bereik, zoals het aanpassen van het landgebruik. De gebiedsgerichte aanpak wordt ondersteund met oplossingen voor generieke knelpunten die overal op de Hoge Zandgronden aan de orde zijn zoals peilgestuurde drainage en bodemmaatregelen in de land- en tuinbouw, waterconservering in het landelijk gebied en infiltratie van hemelwater in het stedelijke gebied.
6.8.3 Terugblik: de mijlpalen van de afgelopen
zes jaar
De afgelopen zes jaar zijn onder meer de volgende resul- taten en mijlpalen bereikt met de uitvoering van het Deltaprogramma op de Hoge Zandgronden:
1. De afgelopen zes jaar hebben provincies, waterschappen, gemeenten en andere partners meer dan 300 projecten uitgevoerd op de Hoge Zandgronden Zuid en Oost om de grondwatervoorraad te vergroten en het watergebruik te beperken.
2. In Gelderland zijn in 2017 twee belangrijke gebiedspro- cessen gestart voor de landgoederenzone van de Baakse beek en de Zuidelijke IJsselvallei. De resultaten komen de komende jaren beschikbaar. In Overijssel is het project Regge bij Enter succesvol afgerond. In Drenthe is gewerkt aan behoud en herstel van het hoogveen in het Bargerveen.
3. Rijkswaterstaat heeft de capaciteit van de Noordervaart op orde gebracht voor waterinlaat naar het Brabants en Limburgse kanalenstelsel; het werk bevindt zich in de afrondende fase. De waterschappen hebben het achterlig- gende regionale watersysteem op orde gebracht zodat het aangevoerde water de ‘haarvaten’ kan bereiken.
Figuur 11 Projecten en maatregelen werkprogramma Hoge Zandgronden 2016-2021 Legenda Projecten ZON Waterschappen Gemeenten TBO LTO DAW Provincies Waterbedrijven Legenda Waterschaps-projecten Nieuwkomer-projecten
Poldergebied waterschap Brabantse Delta, buiten Hoge Zandgronden
4. In het droge jaar 2018 ontstond grootschalige schade aan natuur, historisch groen en landbouwgewassen op de Hoge Zandgronden. De uitgevoerde maatregelen bleken wel effectief te zijn, zowel in Zuid als in Oost. Vooral de vele kleinschalige maatregelen in natuurgebieden (zoals het dempen van sloten en peilopzet) en maatregelen in het omliggende landbouwgebied (zoals peilgestuurd draineren, waterconservering in boerensloten en beek- herstel) zijn een eerste stap naar systeemherstel. Zonder deze maatregelen zou de schade nog groter zijn geweest 5. In 2019 hebben de partijen in de regio Zuid besloten de
opgaven voor zoetwater en ruimtelijke adaptatie integraal op te pakken en onder te brengen in één programma, onder de vlag van het Regionaal Bestuurlijk Overleg Maas (RBOM). In de regio Oost komt de samenwerking tot stand via afgestemde programma’s voor zoetwater en ruimtelijke adaptatie in de werkregio’s.
Voorbeelden van uitvoeringsprojecten op de Hoge Zandgronden
• Onweerstaanbaar Someren: Someren voert samen met de Waterschappen Aa en Maas en De Dommel en inwoners en agrariërs 45 projecten uit om de gemeente klimaatbestendiger te maken. • Klimaatadaptief Eikske: deze wijk in Landgraaf
wordt klimaatrobuust gemaakt met onder meer een multifunctionele groenzone, afkoppeling en infiltratie van regenwater en een levensbomenbos dat ook bedoeld is om hittestress te voorkomen. De zoetwaterwinst bedraagt circa 50.000 m3/jaar. • Subirrigatie Limburg: subirrigatie is het aanvul-
len van de grondwaterstand en het bodemvocht onder landbouwgronden in een systeem van peilgestuurde drainage (‘ondergronds beregenen’). Hierbij gaat geen water verloren door afspoeling of verdamping. Uit een pilot blijkt dat dit tot hogere opbrengsten leidt. Komende jaren wordt het systeem op grotere schaal toegepast.
• Wel goed water BLIJVEN geven: de ZLTO heeft voor drie waterschappen samen met ondernemers gewerkt aan waterconservering en waterbesparing, door aanleg en beheer van peilgestuurde drainage, bodem- en teeltmaatregelen, bewustwording, monitoring en communicatie. Het doel is jaarlijks 50.000 m3 te conserveren bij 80 agrariërs.
6.8.4 Agendering voor de komende zes jaar
Projecten, activiteiten en mijlpalen
De komende zes jaar gaan projecten en activiteiten in uitvoering om de voorkeursstrategie voor de Hoge Zandgronden te verwezenlijken. De maatregelen richten zich op aanpassing van het watersysteem, het watergebruik en het landgebruik. Enkele bijzondere mijlpalen:
De afgelopen jaren lag het accent op het benutten van kansen en geen-spijtmaatregelen. De komende periode wordt de effectiviteit groter door maatregelen te verbinden. De aanpak voor zoetwater en ruimtelijke adaptatie wordt geïntegreerd in enkele tientallen grotere, samenhangende gebieden. Het bufferen van water op de Hoge Zandgronden helpt tegen droogte en wateroverlast en bevordert de waterkwaliteit. Dit gebeurt in dialoog met betrokken partners en in afstemming met andere opgaven, zoals de energietransitie, de agrarische transitie, het omgevings- beleid en opgaven voor economie, leefbaarheid en gezondheid.
Begin 2021 vindt besluitvorming plaats over het maatrege- lenpakket voor fase 2 van Deltaplan Zoetwater. Dit pakket, dat naar verwachting ook maatregelen voor de Hoge Zandgronden bevat, wordt opgenomen in Deltaprogramma 2022. De uitvoering van deze maatregelen vindt plaats in de periode 2022-2027. De partners hebben aangegeven welke zoetwatermaatregelen ze willen treffen om toe te werken naar de doelen van het Deltaprogramma voor 2050. Voor deze maatregelen stellen ze de komende zes jaar 75% co - financiering beschikbaar.
Het volledige overzicht van activiteiten en projecten op de Hoge Zandgronden is te zien in Deltaplan Zoetwater (4.5) en Deltaplan Ruimtelijke adaptatie (5.5). De initiatiefnemers van de projecten en activiteiten benutten zoveel mogelijk kansen om te komen tot een toekomstbestendig watersys- teem, door de opgaven van het Deltaprogramma in samen- hang aan te pakken en waar mogelijk te verbinden met klimaatmitigatie, circulaire economie en andere transities.
Kennis en onderzoek
Het onderzoek over de Hoge Zandgronden in de periode 2021-2026 staat in de Kennisagenda van het Deltaprogramma. De regio’s Zuid en Oost werken aan deze vragen in het kennisprogramma TKI-KLIMAP (het vervolg van Lumbricus, het onderzoeksprogramma voor een klimaatrobuust bodem- en watersysteem). De regio’s Zuid en Oost gaan de KNMI-scenario’s en de nationale knel- puntenanalyse vertalen naar de regio Hoge Zandgronden.