• No results found

Het Midden-­ en Oost-­Europese fonds

4.3   In hoeverre werd de pers bereikt met de boeken?

Om   antwoord   te   geven   op   de   vraag   in   hoeverre   Van   Gennep   slaagde   in   haar   poging   de   Midden-­‐   en   Oost-­‐Europese   literatuur   bij   haar   publiek   te   krijgen,   moeten   twee   elementen   belicht   worden.   Enerzijds   de   media-­‐aandacht   die   Van   Gennep  wist  te  verwerven  met  de  uitgaven:  hoeveel  recensies  zijn  er  geschreven   over  welke  boeken,  en  in  hoeverre  komt  daarin  het  politieke  aspect  van  het  boek   naar   voren?   Anderzijds   de   verkoopcijfers:   waren   de   Midden-­‐   en   Oost-­‐Europese   boeken  succesvol  en  brachten  ze  geld  in  het  laatje,  of  slaagde  deze  –  commercieel   gekozen  –  strategie  niet?  

                                                                                                               

  Het  archief  van  Van  Gennep  is  uitgebreid,  maar  op  sommige  plekken  kent   het  een  vreemde  ordening.  Van  veel  boeken  is  een  map  met  daarin  informatie  en   correspondentie.   Af   en   toe   zitten   daar   ook   recensies   bij.   Echter,   de   meeste   recensies  zitten  in  weer  andere  mappen,  waarin  ze  wel  per  boek  maar  verder  niet   per   naam   van   auteur   zijn   geordend.   Hierdoor   is   het   lastig   om   een   overzicht   te   krijgen   van   welke   boeken   recensies   verschenen   zijn.   Ook   zijn   vrijwel   alle   recensies   die   in   de   mappen   zitten   minstens   redelijk   positief.   Dat   doet   twijfelen   over  de  volledigheid  van  deze  gegevens.  

  Vanwege   het   vermoeden   dat   de   verzameling   recensies   in   het   Van   Genneparchief  niet  compleet  zou  zijn,  heb  ik  uitgebreid  onderzoek  gedaan  in  de   online  database  van  Delpher.  Hieruit  blijkt  dat  Van  Gennep  inderdaad  een  aantal   recensies   niet   opgenomen   heeft   in   het   archief,   maar   het   gaat   om   een   kleine   hoeveelheid  en  zeker  niet  (alleen)  om  negatieve  recensies.  Van  sommige  auteurs   en   boeken,   waarvan   in   het   archief   geen   recensies   aanwezig   zijn,   zijn   wel   recensies   verschenen.   Deze   zijn   vaak   klein   in   aantal;   van   Jurek   Beckers   boeken   Bronsteins  kinderen  en  Jakob  de  leugenaar  is,  voor  zover  ik  kan  vinden,  in  beide   gevallen  slechts  één  recensie  geschreven.  Hetzelfde  geldt  voor  Agota  Kristofs  Het   dikke   schrift   en   Het   bewijs.   Voor   Václav   Havel   is   in   de   pers   zeer   veel   aandacht   geweest   omdat   hij   na   de   val   van   de   Berlijnse   Muur   president   van   Tsjecho-­‐ Slowakije  werd  en  vlak  daarvoor  nog  opgepakt  was  door  de  autoriteiten.  Dit  kan   uiteraard  een  positief  effect  hebben  gehad  op  de  bekendheid  en,  indirect,  op  de   verkoopcijfers   van   zijn   boeken,   maar   opvallend   genoeg   zijn   er   nauwelijks   besprekingen  verschenen  van  de  Nederlandse  bundeling  van  zijn  essays  Poging   om  in  de  waarheid  te  leven.  

  Uit   zowel   het   archief   als   de   zoektocht   op   Delpher   blijkt   dat   de   aandacht   voor  Midden-­‐  en  Oost-­‐Europese  boeken  van  Van  Gennep  meestal  gering  was.  Er  is   een  aantal  uitschieters:  van  Stefan  Heyms  Vijf  dagen  in  juni  zijn  25  artikelen  terug   te   vinden.   Anna   Seghers,   Christa   Wolf   en   Rudolf   Bahro   kregen   alle   drie   ook   behoorlijk  wat  aandacht,  met  respectievelijk  25,  24  en  18  artikelen.  Over  zowel   Moderne  Poolse  verhalen,  György  Konráds  De  bezoeker  als  Het  lijkt  wel  vrede  van   Peter-­‐Paul  Zahl  verschenen  elf  besprekingen.    

  Hoewel  het  bij  weinig  auteurs  daadwerkelijk  gelukt  is,  deed  de  uitgeverij   wel  de  nodige  moeite  om  persaandacht  te  verwerven  voor  de  Midden-­‐  en  Oost-­‐

Europese  boeken.  Ook  tijdens  de  Algemene  Aandeelhoudersvergaderingen  werd   uitgesproken  dat  publiciteit  van  groot  belang  was:  

 

  ‘Rob  van  Gennep  geeft  aan  dat  de  uitgeverij  zich  meer  toelegt  op  vertaalde     literatuur.   De   verkopen   op   dat   gebied   zijn   tot   op   heden   niet   briljant,   en     ook  daar  moet  weer  gewezen  worden  op  het  belang  van  publiciteit.’55    

In   het   boekenvak   werd   –   helaas   voor   kleine   uitgeverijen   als   Van   Gennep   –   het   belang   van   sellers   en   bestsellers   immers   steeds   groter.   Om   zo’n   succes   te   bereiken  was  media-­‐aandacht  onmisbaar.  De  uitgeverij  zou  zich  daar  dus  steeds   meer   op   moeten   toeleggen.   Uit   de   archiefmappen   die   per   boek   zijn   geordend,   blijkt  dat  voor  elk  boek  bedacht  werd  welke  media  benaderd  moesten  worden  en   welke   contacten   daarvoor   ingezet   konden   worden.   Van   Gennep   deed   zelf   ook   moeite   om   zoveel   mogelijk   informatie   bij   de   lezers   en   boekhandels   te   krijgen.   Eens  per  jaar  gaven  ze  een  eigen  boekenkrant  uit  waarin  de  uitgaven  van  dat  jaar   getoond   werden   met   wat   informatie   over   de   inhoud.   Door   een   aantrekkelijke   presentatie  van  dit  krantje  en  de  nadruk  op  de  idealistische  doelstelling  van  het   bedrijf  hoopte  de  uitgeverij  de  verkoop  te  stimuleren.56  

  Voor   sommige   auteurs   werden   auteursbezoeken   geregeld.   Door   de   schrijvers   naar   Nederland   te   halen,   hoopte   de   uitgeverij   interviews   te   kunnen   laten  plaatsen  in  verschillende  kranten  en  tijdschriften.  Libuše  Moníková  kwam   in   februari   1990   naar   Nederland.   Gedurende   haar   bezoek,   dat   maar   een   paar   dagen   duurde,   zou   ze   een   lezing   geven   bij   de   Stichting   Literaire   Activiteiten   Amsterdam.   Tijdens   deze   lezing   zou   er   ruimschoots   aandacht   zijn   voor   het   politieke  aspect  van  haar  boek  De  façade.57  Het  leidde  niet  tot  uitgebreide  media-­‐ aandacht.   Uit   de   correspondentie   met   de   journalisten   die   afspraken   met   haar   hadden   voor   interviews   tijdens   een   volgend   auteursbezoek   in   1993,   blijkt   dat   meerdere   hiervan   uiteindelijk   niet   doorgingen.58   Het   bezoek   van   György   Dalós                                                                                                                  

55  Notulen  van  de  zeventiende  Algemene  Aandeelhoudersvergadering,  13  november  1986,  de   uitgeverij  aan  de  Spuistraat,  3.  Archiefmap  2.  

56  Zie  bijvoorbeeld  Boekenkrant  ‘Van  Gennep  78-­‐79’.  Archiefmap  930.  In  deze  boekenkranten   werd  geen  extra  informatie  over  de  boeken  gegeven  dan  al  in  persberichten,  

aanbiedingsbrochures  en  flapteksten  vermeld  was.  Voor  wie  de  boekenkranten  bestemd  waren,   blijft  ook  onduidelijk;  het  lijkt  het  meest  aannemelijk  dat  de  kranten  in  de  Van  Gennepwinkels   lagen  om  meegenomen  te  worden  door  klanten.  Wellicht  werden  deze  kranten  ook  bij  

aanbiedingen  meegestuurd  aan  de  boekhandels.  

57  Persbericht  van  Stichting  Literaire  Activiteiten  Amsterdam.  Archiefmap  610.   58  Dit  blijkt  uit  correspondentie  met  verscheidene  journalisten.  Archiefmap  611.  

van  eind  1990  was  succesvoller:  hij  had  vier  interviews,  waarvan  één  voor  VPRO   Radio  en  de  andere  drie  voor  HP/De  tijd,  Trouw  en  NRC  Handelsblad,  vier  media   met  een  groot  bereik.  György  Konrád  werkte  in  1989  mee  aan  een  interviewreeks   door  Wim  Kayzer  bij  de  VPRO,  ‘Nauwgezet  en  wanhopig’;  dit  maakte  hem  in  een   klap  een  stuk  bekender  dan  hij  daarvoor  was.  Christoph  Hein  mocht  in  1992  bij   Adriaan   van   Dis   aan   tafel   komen   zitten   voor   zijn   populaire   show   bij   de   VPRO.   Opvallend  is  dat  de  uitgeverij,  als  wordt  uitgegaan  van  de  aanwezige  informatie   in   het   archief,   pas   vanaf   eind   jaren   tachtig   begon   met   auteursbezoeken.   De   auteurs   van   boeken   die   daarvoor   werden   gepubliceerd,   zijn   niet   vaak   naar   Nederland  gehaald  –  of  daarover  ontbreekt  de  correspondentie.  

  Naast   de   frequentie   waarmee   de   uitgeverij   de   pers   haalde   met   haar   Midden-­‐  en  Oost-­‐Europese  boeken  is  de  inhoud  van  deze  besprekingen  relevant.   Was  er  in  die  recensies  aandacht  voor  de  ideologische  overwegingen  waarmee  de   boeken  uitgegeven  werden?  Over  het  algemeen  blijkt  dit  wel  het  geval,  en  wordt   in  elk  geval  de  politieke  achtergrond  van  de  auteur  benoemd  en  daarmee  een  link   gelegd   met   de   boodschap   die   hij   of   zij   wilde   meegeven   in   zijn   of   haar   roman.   Hoewel  de  hoeveelheid  recensies  te  overzien  is,  is  de  omvang  van  deze  scriptie   niet  zo  groot  dat  ik  ze  allemaal  kan  behandelen.  Ik  zal  daarom  een  aantal  die,  naar   mijn  mening,  een  goed  beeld  geven  van  de  algemene  respons  in  de  media,  nader   belichten  en  zo  zal  ik  trachten  een  blauwdruk  te  geven  van  de  persreceptie  van   deze  boeken.    

  Er  is  een  tweetal  aspecten  waarop  recensenten  over  het  algemeen  vooral   ingaan:  de  positie  van  de  auteur  in  zijn  of  haar  thuisland  en  de  verbinding  van  de   inhoud  met  politieke  en  ideologische  denkbeelden  (van  Uitgeverij  Van  Gennep).   De   positie   van   de   auteur   in   zijn   of   haar   thuisland   wordt   in   bijna   elke   recensie   aangehaald.   De   bundel   Moderne   Poolse   verhalen   wordt   hierom   geprezen:   ‘Een   voortreffelijke   selectie   uit   hedendaags   Pools   proza.   Deze   bundel   bevat   vooral   verhalen   van   zich   tegen   het   regime   afzettende   auteurs.’59   De   bundel   krijgt   tien   besprekingen,  waarvan  de  meeste  worden  opgehangen  aan  Czwesław  Miłosz,  de   Poolse  Nobelprijswinnaar.  Simone  van  Veen  schrijft  bijvoorbeeld  dat  zijn  bijdrage   ‘een  reëel  verhaal  [is]  waarin  het  noodlot  in  zijn  volle  blinde  onredelijkheid  een                                                                                                                  

59  P.  Krug,  ‘Rasch,  G.  Moderne  Poolse  verhalen,’  NBLC  lektuurinformatiedienst,  z.d,  z.p.  Archiefmap   1173C.  

onschuldige   treft,   een   van   de   facts   of   life   die   het   communisme   liever   ontkent.   Reden   waarom   dit   verhaal   dan   ook   niet   in   Polen   is   gepubliceerd.’60   Met   deze   woorden   trekt   de   recensent   het   verhaal   uit   de   fictiesfeer   in   de   realiteit.   De   censuur  die  door  Gerard  Rasch  in  het  voorwoord  wordt  toegelicht,  wordt  ook  in   deze   bespreking   belicht   en   wordt   bovendien   verbonden   met   de   situatie   waarin   deze  auteur  leeft.  

  Ook   het   boek   van   Peter-­‐Paul   Zahl,   Het   lijkt   wel   vrede,   krijgt   vooral   aandacht  in  het  licht  van  de  politieke  situatie  van  zijn  schrijver,  in  dit  geval  zijn   gevangenschap.  De  media  zijn  het  erover  eens  dat  zijn  veroordeling  niet  terecht   is.  H.  Wielek  trekt  voor  PRISMA-­lectuurvoorlichting  zelfs  een  vergelijking  tussen   Zahl   en   de   nazi   Ernst   Heinrichson:   die   laatste   kreeg   maar   zes   jaar   celstraf   opgelegd,  terwijl  Zahl  tot  vijftien  jaar  veroordeeld  werd  ‘wegens  een  onbewezen   “poging   tot   moord   op   twee   politieagenten.”’61   Rudi   Boltendal   uit   in   de   Leeuwarder  Courant  ook  zijn  twijfel  over  de  onpartijdigheid  van  de  rechters.  Toch   is   hij   kritisch   over   de   inhoud   van   het   boek:   ‘De   bundel   opent   met   proza   dat   duidelijk   politiek   tendentieus   wil   zijn.   [...]   Ook   Zahls   gedichten   hebben   als   moeilijk  te  verteren  eigenschap  die  der  eenzijdigheid.’62  Th.  te  Braake  benadrukt   namens  de  NBLC  lectuurinformatiedienst  dezelfde  eigenschappen  van  de  bundel,   maar  oordeelt  daar  juist  positief  over:  

   

  ‘De   kloof   tussen   de   dichter   en   de   politieke   activist   blijkt   niet   zo   groot   te     zijn,  integendeel,  uit  deze  bundel  blijkt  de  vanzelfsprekendheid  waarmee     ze   hand   in   hand   kunnen   gaan.   [...]   [De   gedichten]   bevatten   zeer     persoonlijke  ideeën  over  de  maatschappij  en  haar  dienaren,  die  hij  zichzelf     voor  schut  laat  zetten,  kort  en  bondig.  [...]  Al  met  al  een  goede  bundel.’63    

Dat   de   politieke   situatie   in   Duitsland   een   grote   rol   speelt   in   Zahls   boek,   is   iets   waarover  de  recensenten  het  duidelijk  eens  zijn.  Ook  in  De  Groene  Amsterdammer   wordt  dit  aspect  van  het  boek  onderschreven.64  In  het  algemeen  lijkt  het  erop  dat  

                                                                                                               

60  Simone  van  Veen,  ‘Polen  zeggen  het  onzegbare,’  medium  onbekend,  9  maart  1983,  z.p.   Archiefmap  1173C.  

61  H.  Wielek,  ‘Zahl,  Peter-­‐Paul.  Het  lijkt  wel  vrede,’  PRISMA-­lectuurvoorlichting,  z.d.,  z.p.   Archiefmap  1180B.  

62  Rudi  Boltendal,  ‘Peter-­‐Paul  Zahl,  schrijven  in  gevangenschap’,  Leeuwarder  Courant,  14  augustus   1981,  z.p.  Archiefmap  1180B.  

63  Th.  te  Braake,  ‘Zahl,  Peter-­‐Paul.  Het  lijkt  wel  vrede,’  NBLC  lektuurinformatiedienst,  z.d,  z.p.   Archiefmap  1180B.  

Zahls  politieke  gevangenschap  zelfs  de  reden  is  om  een  recensie  over  zijn  boek  te   schrijven;  de  politieke  status  die  Van  Gennep  aan  het  boek  heeft  willen  meegeven   wordt  hiermee  onderschreven.  

  Zoals  gezegd,  kreeg  Stefan  Heyms  Vijf  dagen  in  juni,  het  bekende  boek  over   de  onverwachte  staking  onder  DDR-­‐arbeiders  in  juni  1953,  veel  media-­‐aandacht.   Naast   de   inhoudelijke   oordelen   in   de   pers,   werden   ook   de   omstandigheden   waaronder   Heym   werkte,   belicht.   In   een   interview   met   Jacques   Schmitz   komt   Heym  zelf  daarover  aan  het  woord:    

 

  ‘Je  moet  niet  vergeten,  dat  censuur  en  onderdrukking  ook  een  stimulans  is     voor   schrijvers.   Als   je   voortdurend   moet   nadenken   over   hoe   je   iets   zo     opschrijft   dat   de   autoriteiten   niet   woedend   worden   en   de   lezers   toch     begrijpen  wat  je  bedoelt,  dan  zet  dat  aan  tot  goed  en  slim  schrijven.’65    

Hiermee  bevestigt  de  auteur  dat  de  politieke  omstandigheden  zijn  werk  –  en  het   werk   van   anderen   die   in   hetzelfde   politieke   klimaat   werken   –   in   sterke   mate   beïnvloeden.  Het  boek  wordt  zodoende  in  een  politiek  frame  geplaatst.  

  In  het  geval  van  Rudolf  Bahro  is  de  politiek  in  zijn  thuisland  en  zijn  positie   daarin   zelfs   geregeld   het   onderwerp   van   de   interviews   met   hem.   Daarin   staat   Bahro’s  mening  over  actuele  onderwerpen  centraal.66  Hij  wordt  geïntroduceerd   als  marxistisch  denker  en  criticus  ten  opzichte  van  de  Oost-­‐Duitse  partijpolitiek.67   Door   bovendien   te   benadrukken   dat   de   auteur   uit   de   DDR   verbannen   is   na   de   verschijning  van  Het  alternatief  in  West-­‐Duitsland,  wordt  zijn  positie  als  politiek   schrijver  bevestigd.  De  focus  op  de  politieke  achtergrond  van  de  schrijver  boven   de  inhoud  van  het  boek  lijkt  erop  te  wijzen  dat  deze  interessanter  is  dan  wat  hij   schrijft.   Dit   komt   overeen   met   Van   Genneps   uitgeefstrategie;   als   de   auteur   politiek  gezien  interessant  is,  past  het  boek  vanzelf  binnen  het  fonds.  

  De  tweede  belangrijke  kapstok  waaraan  recensies  worden  opgehangen  is   de   verbinding   van   de   verhaallijn(en)   met   de   ideologie   van   de   auteur   en   de   uitgeverij.  Dit  gaat  bovenal  op  voor  die  boeken  die  puur  fictief  zijn  of  lijken.  Van                                                                                                                  

65  Stefan  Heym  in:  Jacques  Schmitz,  ‘Schrijvers  DDR  zoeken  nu  naar  nieuwe  thema’s,’  Het  Parool,   27  november  1989,  7.  Archiefmap  1174D.  

66  O.a.  Paul  Brill  en  Hendrik  de  Jong,  ‘Marxitisch  criticus  Rudolf  Bahro:  “Oostblok  wordt  steeds   instabieler,”’  de  Volkskrant,  30  oktober  1980,  z.p.;  Paul  Scheffer,  ‘Rudolf  Bahro  over  Oost-­‐Europa   en  de  crisis  in  de  industriële  beschaving.  “Als  ergens  een  historisch  compromis  denkbaar  is,  dan  in   Polen,”’  De  Groene  Amsterdammer,  22  oktober  1980,  z.p.  Archiefmap  1180B.  

67  Z.a.,  ‘Alternatief  van  Rudolf  Bahro,’  Eindhovens  Dagblad,  26  augustus  1981,  z.p.  Archiefmap   1180B.  

Konrád,   een   van   Van   Genneps   meest   bekende   fictieauteurs,   zijn   in   het   archief   alleen   recensies   over   zijn   roman   De   bezoeker   aanwezig.   Deze   zijn   allemaal   zeer   positief,   maar   hebben   ook   gemeen   dat   de   recensenten   constateren   dat   de   verbinding  met  Van  Genneps  ideologie  niet  eenduidig  is.  Nicolaas  Matsier  schrijft   bijvoorbeeld  dat  het  boek  ‘weliswaar  door  Van  Gennep  uitgegeven  is’,  maar  geen   ideologische  framing  bevat:  

 

  ‘Niet  alleen  gáát  De  bezoeker  ergens  over,  maar  wat  nog  belangrijker  is  –     het  ontaardt  niet  in  ideologie,  wordt  niet  oneerlijk,  vult  geen  schema’s  in  –     zoals   op   welhaast   noodlottige   wijze   ook   het   meer   intelligente   deel   van     links  overkomt.’    

 

En  een  stuk  verderop:        

  ‘Konrád  heeft  een  boek  geschreven  waar  het  probleem  genaamd  literatuur     en   werkelijkheid,   Literatuur   &   Politiek,   of   hoe   je   het   maar   wilt   noemen,     zich  niet  voordoet.’68  

 

Met   de   constatering   dat   het   boek   qua   ideologie   niet   overeenkomt   met   de   verwachtingen   die   de   naam   Van   Gennep   schept,   is   P.   Krug   het   eens:   het   is   ‘een   merkwaardig,  aangrijpend  en  soms  gruwelijk  boek,  dat  in  het  geheel  niet  past  in   de  ideologisch  gerichte  Oost-­‐Europese  literatuur.’69  Dit  is  het  enige  boek  van  Van   Gennep   waarover   zo   duidelijk   wordt   gezegd   dat   het   geen   ideologische   of   politieke  moraal  bevat.    

  Van  andere  boeken  is  duidelijker  waarom  Van  Gennep  ze  uitgegeven  heeft.   Anna   Seghers,   ook   wel   de   grande   dame   van   de   DDR-­‐literatuur   genoemd,   wordt   over   het   algemeen   zeer   positief   gerecenseerd   en   zeker   haar   latere   werk   toont,   volgens   de   pers,   haar   maatschappelijke   betrokkenheid.   Over   De   kracht   van   de   zwakken   wordt   gezegd:   ‘[Het   zijn]   negen   verhalen   waarin   haar   politieke   en   sociale   bewogenheid   duidelijk   naar   voren   komt,’70   een   zinsnede   die   ook   in   de   aanbiedingsfolder   van   de   uitgeverij   gebruikt   werd.71   Dit   aspect   van   het   werk   heeft  volgens  Jan  IJbema,  die  voor  de  NBLC  lectuurinformatiedienst  schrijft,  niet                                                                                                                  

68  Beide  citaten  afkomstig  uit:  Nicolaas  Matsier,  ‘De  betrokkene  als  buitenstaander.  Het   meesterwerk  van  György  Konrád  vertaald,’  Vrij  Nederland,  20  november  1976,  42.  Archiefmap   1176E.  

69  P.  Krug,  ‘Konrád,  G.  De  bezoeker,’  NBLC  lektuurinformatiedienst,  z.d,  z.p.  Archiefmap  1176E.   70  Z.a.,  zonder  titel,  Opzij,  juni  1981,  z.p.  Archiefmap  1181A.  

veel  goeds  gedaan  voor  haar  literaire  kwaliteiten:  ‘Literair  gezien  onder  Seghers’   vroegere  niveau,  maar  wel  heel  leesbaar  voor  velen,  die  zich  niet  storen  aan  de   onmiskenbaar   aanwezige   idealistische   intenties.’72   Een   andere   recensent   onderschrijft   echter   de   kracht   van   kunst   in   het   overdragen   van   politieke   denkbeelden:   ‘Meer   dan   het   in   de   publieke   sfeer   kan,   vormen   literaire   en   esthetische   werken   en   debatten   [in   Oost-­‐Europa]   een   kanaal   voor   sociaal   en   politiek  engagement.’73  Hoewel  men  van  Seghers  wellicht  niet  gewend  was  dat  zij   geëngageerde  literatuur  schreef,  was  De  kracht  van  de  zwakken  wel  een  geslaagde   poging  om  haar  idealen  over  te  dragen.  

  De  recensies  van  de  boeken  van  Christa  Wolf,  een  andere  bekende  DDR-­‐ auteur,  richten  zich  vaak  vooral  op  de  inhoud.  Het  boek  van  Wolf  dat  –  aan  het   aantal  besprekingen  te  zien  –  het  meest  aansloeg,  was  Kassandra,  uitgegeven  in   1984.  In  dit  boek  vertelt  ze  de  mythe  van  Kassandra  van  Troje  opnieuw.  Het  boek   is  uitgegeven  in  de  DDR,  maar  wel  pas  nadat  de  schrijfster  een  paar  te  gevoelige   passages  geschrapt  had.  Zij  heeft  deze  passages  niet  zonder  meer  weggehaald;  ze   heeft   ze   wit   gelaten,   zodat   de   lezer   duidelijk   zou   zien   dat   de   politieke   censuur   haar   boek   had   aangepakt.   Desondanks   is   er   wel   een   deel   van   de   ideologische   boodschap  in  blijven  staan.  

  Wolfs  vermogen  het  verhaal  aan  de  moderne  tijd  te  linken  wordt  door  een   recensent   geprezen:   ‘Actuele   politieke   uitspraken   zijn   in   het   verhaal   Kassandra   [...]  niet  te  vinden,  al  gaat  ze  niet  mis  te  verstane  verwijzingen  naar  het  heden  niet   uit   de   weg.’74   Een   andere   recensent   ziet   ook   de   manier   waarop   de   actuele   politieke  situatie  in  Kassandra  over  het  voetlicht  wordt  gebracht:  

 

  ‘De  Trojaanse  oorlog  was  een  slepende,  meer  een  beleg  dan  een  veldslag.     Halverwege   de   oorlog   kon   het   nog   gebeuren   dat   “de   grote   najaarsmarkt     voor  de  poorten  van  Troje”  werd  gehouden,  “waar  de  handel  tussen  oost     en  west  bloeide”.  Dat  is  een  van  de  aanknopingspunten  voor  het  begrijpen     van   het   verhaal   als   parabel   over   de   Oost-­‐Westverhouding   en   de   Koude     Oorlog.’75  (Citaten  uit  Kassandra)  

 

                                                                                                               

72  Jan  IJbema,  ‘Seghers,  A.  De  kracht  van  de  zwakken,’  NBLC  lectuurinformatiedienst,  z.d.,  z.p.   Archiefmap  1181A.  

73  Veslaggevers  met  initialen  L.V.,  ‘De  kracht  van  de  zwakken,’  De  Nieuwe/boeken,  8  oktober  1981,   12-­‐13.  Archiefmap  1181A.  

74  Jacques  Schmitz,  ‘Christa’s  Kassandra,’  Oost-­Europese  Verkenningen,  oktober  1984,  83-­‐84.   Archiefmap  1182A.  

Hans  Groenewegen  ziet  de  banden  die  Wolf  tussen  verleden  en  heden  legt  zelfs  in   haar   taal.   Hij   legt   uit   dat   het   boek   begint   met   de   zinsnede   ‘Hier   was   het’   en   concludeert  daarover  vervolgens:  

 

  ‘De   zin   waarmee   het   boek   sluit,   begint   met   ‘Hier   is   het’.   Met   die     verschuiving  van  de  grammaticale  tijd  –  van  ‘Hier  was’  naar  ‘Hier  is  het’,     schuift  Christa  Wolf  Kassandra’s  verhaal  uit  het  duister  der  eeuwen  als  een     flakkerende  leeslamp  het  duister  van  onze  dagen  in.’76  

 

Hij  merkt  daarbij  zelfs  nog  op  dat  Kassandra  een  ‘typisch  DDR-­‐boek’  is,  maar  dat   het   ook   relevant   is   voor   mensen   in   West-­‐Europa   omdat   ‘de   politieke,   economische  toekomst’  van  beide  delen  van  Europa  met  elkaar  ‘verweven’  zijn.77   Groenewegen  ziet  dus  duidelijk  de  politieke  boodschap  van  het  boek  voor  zowel   Oost-­‐  als  West-­‐Europa.  

  De   politieke   inhoud   is   voor   de   recensenten   minder   duidelijk   in   De   brug   met  de  drie  bogen,  het  boek  van  de  Albanees  Ismail  Kadare  dat  werd  uitgeven  in   1986.  Van  dit  boek  zijn  überhaupt  slechts  drie  recensies  verschenen.  De  rol  van   deze  auteur  in  de  Albanese  politiek  is  schijnbaar  niet  onverminderd  duidelijk:  ‘Hij   is  geen  dissident  en  ook  geen  bureaucratische  nul.’  Zijn  politieke  status  ligt  dus   ergens   in   het   midden.   Het   onderwerp   van   zijn   boek   is   bovendien   niet   de   hedendaagse   maatschappelijke   situatie   in   Albanië,   maar   haar   geschiedenis:   ‘Kadares   werk   is   een   voortdurende   worsteling   met   de   Albanese   identiteit.   [...]   Wat   platvloerser:   hij   schrijft   veel   over   de   historie   van   zijn   land.’78   De   politieke   achtergrond   bij   het   boek   moge   dan   niet   zo   eenduidig   zijn,   er   wordt   wel   naar   gezocht;  schijnbaar  is  de  verwachting  van  boeken  uit  Midden-­‐  en  Oost-­‐Europa,  of   boeken   van   Van   Gennep,   dat   ze   op   een   of   andere   manier   iets   met   politiek   van   doen  hebben.  

  Natuurlijk   publiceerde   Van   Gennep   ook   boeken   waarvan   de   politieke   boodschap   wat   dichter   aan   het   oppervlak   lag.   De   recensenten   zochten   bijvoorbeeld  actief  naar  de  partijkritiek  in  Stefan  Heyms  Vijf  dagen  in  juni.  Frank