Herbestemming als sleutelbegrip

Commercialisering is ook te bespeuren in het beleid, waar herbestemming een sleutelbegrip is geworden. Vanaf 2005 heeft Provincie Noord-Holland de economische ontwikkeling van de Stelling van Amsterdam gericht gestimuleerd. ‘Wij willen dat de bestemming van de forten van de Stelling van Amsterdam een goede mix is van economische bedrijvigheid, cultureel-maatschappelijke activiteiten en behoud van natuur- en landschapswaarden.’ Zo staat in het beleidsplan van 2009-2013.

Economische benutting staat niet op zichzelf: het zou moeten leiden tot restauratie en openstelling van het erfgoed. Op die manier draagt het bij aan de publieke toegankelijkheid en naamsbekendheid. Herbestemmen heeft een breder draagvlak. In de eerdergenoemde Rijksuitgave Kiezen voor karakter,

visie erfgoed en ruimte is de programmalijn Herbestemming als gebiedsopgave een van de andere

vier prioriteiten. Samen met de programmalijnen Werelderfgoed en Levend Landschap (waarin gestreefd wordt naar de verschillende belangen in het karakteristieke landschap van Nederland met elkaar te verbinden) werkt deze programmalijn door in het provinciaal beleid van de Stelling. De andere prioriteiten in de visie zijn eigenheid en veiligheid en wederopbouw.0

De provincie stimuleert herbestemming door eigenaren en initiatiefnemers financieel te ondersteunen. Er is sprake van een commercialisering van het beleid. Er wordt gestreefd naar verschillende vormen van herbestemming. De Stelling zou een ‘parelsnoer’0 _{moeten worden van} allerlei functies. Naast drie bezoekerscentra die de cultuurgeschiedenis van het gebied moeten uitdragen, gaat het ook om tal van andere functies die in eerste instantie weinig met de oorspronkelijke waarden die aan de forten werden toegeschreven, van doen hebben. Ergo, de economische ontwikkeling van forten lijkt in eerste instantie het belangrijkst te zijn. Provincie Noord- Holland bracht meerdere inspiratieboeken uit in de afgelopen jaren met daarin, in hun ogen,

succesvolle ondernemingen binnen de Stelling van Amsterdam en binnen de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In 2006 was dit Economisch hergebruik van forten: Voorbeeldenboek en in 2014 Als een

fort je hart steelt…: negen verhalen over het herbestemmen van en ondernemen in een monumentaal fort. De nadruk op commercieel gewin wordt wel genuanceerd door de provincie: ‘Overigens is het

0 Stadsherstel N.V., Jaarverslag 2013, Stadsherstel Amsterdam N.V. (Amsterdam 2013) 5. 0 Ibidem, 97.

0 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Kiezen voor karakter!. 0 Provincie Noord-Holland, Als een fort je hart steelt…, 5.

uitdrukkelijk niet onze bedoeling om alle forten van de Stelling van Amsterdam een economische functie te geven. Wij streven juist een mix na van forten die een nieuwe economische functie bezitten met forten die door hun gebruik het groene karakter van de Stelling onderstrepen.’0 _{De natuurlijke en} recreatieve betekenis zou dus net zo belangrijk zijn. De culturele significantie lijkt wederom

ondergeschikt te zijn.

Die nuance is ook nodig. Een direct knelpunt wordt namelijk zichtbaar bij de nadruk op economische mogelijkheden van de forten. De natuurlijke waarden van de Stelling staan dan al gauw onder druk. Vandaar dat de provincie het ‘groene karakter’ telkens onderstreept. Op die manier probeert de Provincie de partijen zoveel mogelijk aan zich te binden. De provincie doet hier moeite voor door bijvoorbeeld jaarlijks met de natuurbeherende organisaties rond de tafel te gaan en strategieën te bespreken.0 _{Zodoende hebben deze organisaties invloed op het beleid van de}

provincie. Het onderzoek Verscholen in het groen werd verricht door Landschap Noord-Holland met behulp van subsidie van de provincie. De vereniging deed hiervoor onderzoek naar de oorspronkelijke beplanting van de Stelling van begin twintigste eeuw, om zo de ecologisch historische waarde in ere te kunnen herstellen en bij te dragen aan het groene landschap van het gebied. De provincie zoekt de knelpunten dus wel op.

Bij Natuurmonumenten en Landschap Noord-Holland zagen we dat culturele waarden steeds belangrijker worden. Ook daar heerst sinds enkele jaren de opvatting dat het beter is als de forten gebruikt worden. Deze organisaties zijn ook op zoek naar publieke gelden, vandaar dat

natuurwaarden op sommige plaatsen in het geding komen. Beschermen kost ook geld, en

herbestemmingen kunnen winstgevend zijn. Doordat de populariteit van cultuur- en natuurrecreatie toeneemt, hopen de natuurorganisaties hier ook van te profiteren. Als tegenhanger worden bepaalde forten helemaal voor het publiek afgesloten, zodat de ecologische bijzonderheden van de Stelling hier gecompenseerd worden. Natuurmonumenten heeft de forten aan de Middenweg en aan de

Jisperweg bijvoorbeeld in gebruik als natuurgebied terwijl Fort Uitermeer is verpacht aan een horecaondernemer. Dezelfde ontwikkeling is merkbaar bij Staatsbosbeheer. Ook hier spelen economische motieven door in het beleid. Om het erfgoed van de natuurorganisatie te kunnen behouden wordt exploitatie aangemoedigd. Staatsbosbeheer:

‘Zelf hebben we niet genoeg mensen en middelen om al deze sporen van het verleden te beheren, restaureren en open te stellen. Maar door samen te werken met organisaties en particulieren willen

0 Provincie Noord-Holland, Uitvoeringsprogramma Stelling van Amsterdam 2014-2016, 19. 0 Provincie Noord-Holland, Uitvoeringsprogramma Stelling van Amsterdam 2009-2013, 31.

we dat wel voor elkaar krijgen. Zo doet een aantal forten inmiddels dienst als cultuurfort, taverne, natuurkampeerterrein en geofort.’0

In de meeste gevallen kunnen de bovengenoemde trends zorgen voor een expansie van de herkenbaarheid van de kringstelling. Tegelijkertijd kunnen deze nadelig werken. De culturele waarden staan niet bij elke partij zo hoog in het vaandel als bijvoorbeeld bij UNESCO. Herbestemming kan een toename in economisch gewin zijn, maar een teloorgang van natuurlijke kwaliteiten. Tegelijkertijd kunnen bepaalde verbouwingen die nodig zijn voor een herbestemming het architectuurhistorische karakter aantasten. Dit gebeurde bijvoorbeeld bij het Fort benoorden Purmerend. De nieuwe eigenaar, een wijnimporteur, brak de groene voorzijde, het talud, open om vrachtvervoer te kunnen laten laden en lossen. (zie afbeelding 7) De toenemende importantie van economisch hergebruik lijkt de culturele waardering van het erfgoed niet ten goede te komen. Het programmabureau van de Stelling van Amsterdam beweert in de beleidsplannen dat de militair-historische betekenis het belangrijkste is. In de praktijk echter lijkt de meeste aandacht te gaan naar de economische en recreatieve waarden.