3. Bestemming onbekend
3.4 Bijzondere locaties
Naast de zorg voor recreatief gebruik is herbestemming al enige tijd het toverwoord. Het
programmabureau van de Stelling is naarstig op zoek naar ondernemers die wat zien in de forten. Toerisme Noord-Holland onderkende in zijn marketingprogramma van 2007-2010 eveneens het belang van herbestemmingen zoals horeca en verblijfsrecreatie. ‘Nieuwe concepten zoals cultuurhistorisch verblijf in steden, verblijf bij de boer en niet alledaagse accommodaties als vuurtorens, bunkers en molens lijken in toenemende mate populair te zijn.’0 Het is in dat licht nog minder te begrijpen dat accommodatie tijdens recreatieve wandel- en fietstochten, zoals eerder in dit hoofdstuk besproken werd, niet wordt ondersteund. Slapen op een schip, in een fort of een oude boerderij: het behoort allemaal al tot de mogelijkheden binnen de Stelling.
Eind 2014 kennen zo’n vijftien forten een nieuwe functie. Voor een deel van de andere worden nu nieuwe bestemmingen gezocht. Met het uitbrengen van het uitvoeringsprogramma van 2014-2016 werd bekend gemaakt dat er maar liefst drie miljoen euro door de provincie werd
gereserveerd voor de restauratie ten behoeve van de herbestemming van twee forten. En dat terwijl voor de restauratie ten behoeve van de ontwikkeling van een nieuw educatief bezoekerscentrum ‘slechts’ drie ton is gereserveerd. 0 Het gewicht tussen economisch hergebruik en het uitdragen van de geschiedenis is hier ook uit af te lezen. De totale begroting voor die jaren bedraagt ruim acht miljoen. Bijna de helft hiervan is dus gereserveerd voor de economische benutting van twee fortificaties.0 Op een conferentie genaamd Fort zoekt ondernemer datzelfde jaar, maakte de wethouder Geldhof bekend welke forten dat zijn. Met het uitbrengen van het nieuwe
gebiedsprogramma van het Stellingbureau werd een kansenkaart opgesteld. Dit overzicht is een SWOT-analyse van elk fort van de Stelling. De meest ‘kansrijke’ vestingwerken zijn vervolgens gepresenteerd om herbestemd te worden. Deze hebben ‘bijzondere kwaliteiten’. Niet alle forten
0Ibidem, 61.
0 Provincie Noord-Holland, ‘Extra impuls van provincie voor economisch gebruik forten in de Stelling van Amsterdam’ Website Provincie Noord-Holland; beschikbaar op: http://www.noord-
holland.nl/web/Actueel/Nieuws/Artikel/Extra-impuls-van-provincie-voor-economisch-gebruik-forten-in-de- stelling-van-Amsterdam.htm, geraadpleegd op 2-11-2014.
lijken immers op elkaar. Fort bij de Liebrug, Fort bij Edam, Fort bij Spijkerboor en Fort bij Kudelstaart werden door de provincie als bijzonder kansrijk gepresenteerd. 0
Maar met alleen een kansrijk fort ben je er nog niet. Het vinden van een welwillende ondernemer lijkt nog het meeste werk te zijn. Elke keer stuit men als eigenaar of ondernemer op problemen die men op veel andere locaties niet zo gauw zal hebben. Dit heeft grotendeels te maken met de monumentale status. Hierdoor zijn een hoop ideeën onhaalbaar. De forten zijn niet gebouwd op comfort. Drastische veranderingen aan het gebouw kunnen nodig zijn voor een
herbestemmingsplan. Maar de regels en wetten die gelden voor een monument zijn vaak eindeloos. De voorbeelden die zijn gegeven in de brochure Als een fort je hart steelt… tonen dit ook aan. De voorbeelden in de gids laten tegelijkertijd zien dat vele valkuilen te omzeilen zijn. De gids heeft een duidelijk doel, namelijk om ondernemers te ‘inspireren tot herontwikkeling van een fort’.0 Het is dan ook te verwachten dat er een redelijk rooskleurig beeld wordt gegeven in de brochure over het herbestemmen van een fort. Er zullen ongetwijfeld nog meer moeilijkheden op het pad van de succesvolle ondernemers gekomen zijn, dan dat er vermeld zijn. Er zijn een hoop praktische beperkingen.
Een aantal omstandigheden dat komt kijken bij het hergebruik van erfgoed kan zowel positief als negatief werken voor een ondernemer. Neem het militair-architectonisch karakter van het fort. Door monumentenwetten is er weinig ruimte voor aanpassingen aan het bouwwerk. Daarnaast zijn de forten zo gebouwd dat ze moeilijk te bereiken zijn. Fort Diemerdam werd gerestaureerd door Stadsherstel Amsterdam en werd omgetoverd tot Paviljoen Puur, een horeca-etablissement. De slotgracht van het fort zorgde voor vertraging in de verbouwingen. Zware spullen konden niet over de oorspronkelijke slotgrachtbrug worden vervoerd, waardoor een noodbrug gebouwd moest worden. Dit kostte natuurlijk extra tijd en geld.0 Het Fort aan de Nekkerweg in de Beemster werd in 2012 verbouwd tot Fort Resort Beemster. Ondernemer Frank Bart liep tegen soortgelijke problemen aan. De logistiek van de bevoorrading van de keuken van de twee restaurants in het fort vormde een soortgelijk probleem. Uiteindelijk is dit vernuftig opgelost door een tunnel onder het water door te graven en via deze de aanvoer te doen.0 De ligging van Kustbatterij Durgerdam (Vuurtoreneiland in de volksmond) is eveneens problematisch. Op het eiland hebben ondernemers een zomerrestaurant gebouwd. Het eiland wordt door een dam verbonden met het vaste land. De dam is echter onderdeel van een natuurgebied dat niet verstoord mag worden door verkeer. De toevoer gaat nu dus via het
0 Provincie Noord-Holland, Fort zoekt ondernemer…. 0 Provincie Noord-Holland, Als een fort je hart steelt…, 5. 0 Ibidem, 7.
water.0 Tegelijkertijd is het cultuurhistorische karakter van de forten een aantrekkingskracht voor bezoekers en daardoor juist een reden voor ondernemers om daar iets ontwikkelen. Voor Kunstfort Vijfhuizen bijvoorbeeld, een museum en centrum voor actuele kunst, heeft de militaire allure juist meerwaarde. Kunst en ruimte kunnen hier elkaar versterken.0
Meerdere instanties bemoeien zich met de herbestemming van een fort. Bij de
herbestemming van Vuurtoreneiland bijvoorbeeld, had men rekening te houden met de gemeente, Natuurmonumenten en Rijkswaterstaat. Tegelijkertijd echter kregen de ondernemers subsidie vanuit de provincie Noord-Holland en ontvingen zij steun van de eigenaar, Staatsbosbeheer. Met een zogenaamde instapscanon, werd de erfpacht van het eiland de eerste vijf jaar zo laag gemaakt dat het veel aantrekkelijker werd voor ondernemers om te pachten. 0 Instanties kunnen het proces op die wijze ook versoepelen. Bij de realisatie van Fort Resort Beemster kreeg de ontwikkelaar veel steun van gemeente Beemster. ‘We hebben altijd pal achter het idee van Frank Bart gestaan,’0 aldus burgemeester Harry Brinkman. Het is begrijpelijk dat Brinkman er zo over dacht. Toen het plan ontwikkeld werd, was hij voorzitter van de Organization of World Heritage Cities. Deze organisatie had het uitgangspunt dat Werelderfgoed benut dient de worden.0 Belanghebbenden kunnen natuurlijk ook tegenwerken. De inwoners van Durgerdam bijvoorbeeld waren het lang niet allemaal eens met de herbestemmingsplannen op het Vuurtoreneiland. Zij vreesden voor zwaar verkeer door hun dorp. Veel van deze weerstand werd echter weggenomen toen bekend werd gemaakt dat alle toevoer en vervoer per boot zou gaan vanaf de andere kant van het IJ.0 Daarnaast heb je altijd mensen die het niet eens zijn met hergebruik van militair erfgoed. Volgens deze liefhebbers dient het erfgoed in stand gehouden te worden, zonder er een nieuwe economische functie aan toe te voegen. Herbestemming is dan ook niet voor iedereen het toverwoord.
En natuurlijk zijn er de ecologische belangen die herbestemming lastig maken. Verplicht flora- en faunaonderzoek in en rondom Fort aan de Nekkerweg zorgde ervoor dat de realisatie van het resort zes jaar langer heeft geduurd dan gepland. Er was namelijk een vleermuis gevonden in het fort, voor welke officiële verplaatsing nodig was. Zeven rechtszaken hebben plaatsgevonden voor het werk van de aannemer hervat kon worden.0 Op het Vuurtoreneiland maken de ondernemers juist gebruik van de omliggende natuur. Zij gebruiken de kruiden van het eiland en doen inkopen bij lokale vissers
0 Ibidem, 14;
Cultuurcompagnie Noord-Holland, Stellingkoerier: nieuwsbrief van de Stelling van Amsterdam, nr. 35 (juni 2014) 6,7.
0 L. Maas, ‘Forten met een grote K’ Fort! Jaarmagazine over forten en waterlinies in Nederland (april 2014) 34. 0 Provincie Noord-Holland, Als een fort je hart steelt…, 11-13.
0 Ibidem, 18. 0 Idem.
0 Cultuurcompagnie Noord-Holland, Stellingkoerier, 7. 0 Provincie Noord-Holland, Als een fort je hart steelt, 16,17.
en boerderijen. Duurzame producten zijn populair, dus in die zin is de ‘blauwgroene’ omgeving van de kustbatterij ideaal voor de ondernemers. 0
Herbestemmen van forten gaat niet vanzelf. Bovenstaande voorbeelden tonen dit aan. Innovatie oplossingen zijn echter mogelijk met genoeg inzicht en de nodige hulp van de betrokken overheden. Overigens zijn de forten niet de enige stellingsonderdelen die voor nieuwe doeleinden worden herbestemd. Graansilo Korthals Altes aan het IJ bijvoorbeeld, is tot woonflat omgebouwd. De voormalige kruitfabrieken in Ouderkerk aan de Amstel en Muiden zijn omgebouwd tot
horecagelegenheden.Bij zulke bestemmingen zal het historische karakter misschien minder te herkennen zijn dan dat van een fort. Op dat vlak heeft de laatste een hogere beleveniswaarde dan een voormalige fabriek. Herbestemming van voormalige civiele militaire bouwwerken draagt in die zin nog minder bij aan het cultuurhistorische karakter, dan de herbestemming van een fort. Op sommige plaatsen wordt de overdracht van het militair-historische verhaal van de Stelling gecombineerd met een nieuwe bestemming. In Kunstfort bij Vijfhuizen bijvoorbeeld, is een
permanente tentoonstelling opgenomen in de zogenoemde doorbraak van het fort, via welke je vanaf de keelzijde het talud van het fort betreedt. De expositie stelt helaas niet veel voor; hij wordt
makkelijk vergeten tijdens een bezoek doordat hij te veel afgezonderd is van het museum; de ruimte is onderbelicht en de geboden informatie is slechts voor een ‘fortengek’ interessant, omdat deze voornamelijk militair-technische onderwerpen beslaat. (zie afbeelding 13)