Het gebruik van populistische argumentatie als persuasiestrategie bij schriftelijke gezondheids- voorlichting kent een belangrijke ethische belemmering. Behavioural Insights Network Nederland waarschuwt voor persuasieve berichten (‘nudges’, zie paragraaf 3.2) die manipulatief zijn (2018: 16). De ontleding van de consensusvuistregel als populistische argumentatie uit het vorige hoofdstuk maakt het mogelijk om te verklaren waarom en in welke gevallen een consensusvuistregel manipulatief kan zijn. Bovendien kan de schrijver op basis van pragma-dialectische inzichten een gefundeerde ethische afweging maken over het al dan niet toepassen van de consensusvuistregel alsook over het op effectieve en tegelijkertijd redelijke wijze toepassen van de consensusvuistregel.
Zoals in paragraaf 2.1 werd besproken, kan een persuasieve gezondheidstekst opgevat worden als een kritische discussie tussen de lezer en de schrijver, waarbij een verschil van mening moet worden opgelost over het standpunt dat de schrijver inneemt.16 Bekeken vanuit het pragma-dialectisch raamwerk houden discussianten zich bij het oplossen van een verschil van mening in het ideale geval aan tien regels voor een goed verloop van de discussie (zie figuur 1 in paragraaf 2.2). Verschillen van mening kunnen niet op redelijke wijze worden opgelost, wanneer discussianten zich niet aan deze regels houden. Als een schrijver één van deze regels
16 In het simpelste geval heeft de lezer twijfel over het standpunt van de schrijver, maar het is ook mogelijk dat hij een
overtreedt, begaat hij een ondeugdelijke discussiezet, ofwel een ‘drogreden’ (Van Eemeren, 2010; Van Eemeren & Snoeck Henkemans, 2011: 99).
Bij het gebruik van populistische argumentatie ter verdediging (of ontkrachting) van een standpunt ligt ook een drogreden op de loer. Wanneer de uitspraken waarop de argumentatie in een persuasieve gezondheidstekst voor zowel de schrijver als de lezer aanvaardbaar zijn, houdt dit niet automatisch in dat deze uitspraken een adequate ondersteuning (of ontkrachting) vormen van het standpunt (zie paragraaf 4.1). Alleen wanneer de schrijver een geschikt argumentatieschema gebruikt en dit schema correct toepast, is de verdediging van het standpunt geslaagd. Wanneer de schrijver een ongeschikt argumentatieschema gebruikt of het schema niet correct toepast, overtreedt hij regel 8: de pragma-dialectische argumentatieschemaregel (zie afbeelding 1 in paragraaf 2.2). Deze regel beschrijft dat een niet door een formeel geldige redenering bewezen standpunt niet als afdoende verdedigd mag worden beschouwd, wanneer de verdediging niet plaatsvindt door middel van een geschikt argumentatieschema dat correct is toegepast (Van Eemeren et al., 2003: 162; Van Eemeren & Snoeck Henkemans, 2011: 120). Van sommige argumentatieschema’s wordt binnen de pragma-dialectiek betwijfeld of ze in wezen wel geschikt zijn om een standpunt te verdedigen. Zo ook bij populistische argumentatie als variant van argumentatie gebaseerd op een kenteken.
Bij gebruik van populistische argumentatie ter ondersteuning van een standpunt bestaat allereerst het risico dat de argumentatieschemaregel wordt overtreden, omdat de lezer het principieel oneens is met het gebruik van het argumentatieschema dat aan populistische argumentatie ten grondslag ligt. De lezer kan het onredelijk vinden dat de schrijver een argumentatieschema gebruikt waarbij hij informatie over wat de relevante meerderheid vindt of doet, inzet als bewijs om de aanvaardbaarheid van een standpunt aan te tonen (zie paragraaf 4.1). Een kritische lezer kan het feit dat een relevante meerderheid het wel of niet eens is met standpunt A namelijk irrelevant vinden voor de vraag of het standpunt ook waar is of niet (Van Eemeren et al., 2003: 5). Wanneer de lezer het oneens is met het gebruik van het kentekenschema dat ten grondslag ligt aan populistische argumentatie is beschouwd vanuit het pragma-dialectisch raamwerk sprake van een drogreden, namelijk van het argumentum ad populum (Van Eemeren et al., 2003; Van Eemeren & Snoeck Henkemans, 2011: 120). Het is dus de lezer van een gezondheidsboodschap die bepaalt of het gebruik van populistische argumentatie drogredelijk wordt of niet (Wierda, 2015: 55).
De populistische variant van het argumentum ad populum kan daarnaast gekarakteriseerd worden als subvariant van het argumentum ad verecundiam (Van Eemeren et al., 2003: 6; Wierda, 2015: 55). Dit is het geval wanneer een groep mensen opgevoerd wordt
als autoriteit die niet de vereiste deskundigheid bezit of wanneer de geclaimde deskundigheid van deze groep helemaal niet relevant is voor de kwestie waar de discussie over gaat (Van Eemeren & Snoeck Henkemans, 2011: 109). De schrijver begaat hierbij een drogreden door de keuze voor een bepaald argumentatieschema.
De schrijver kan echter ook een drogreden begaan wanneer hij in de argumentatie niet alle kritische vragen van de lezer weerlegt (zie paragraaf 4.1). Wanneer de schrijver van een persuasieve gezondheidstekst alleen populistische argumentatie inzet om een standpunt te ondersteunen, is de kans groot dat hij hiermee niet alle kritische vragen weerlegt van de lezer die de tekst grondig leest. Slechts wanneer hij (aanvullende) steekhoudende (nevenschikkende en onderschikkende) argumenten geeft ter onderbouwing van het standpunt, kan hij de kritische vragen bevredigend beantwoorden.
Het begaan van een drogreden kan voor een schrijver van een persuasieve gezondheids- tekst zeer effectief bijdragen in het behalen van het retorische doel van het winnen van de discussie en dus een (grote) persuasieve kracht hebben op de lezer. Tegelijkertijd is het begaan van een drogreden pragmatisch bekeken vanuit een communicatief en interactioneel – en dus vooral dialectisch – perspectief onredelijk. Naast het ethische gevaar door te slaan in het retorische doel en daardoor drogredelijk en manipulatief te worden, kent populistische argumentatie als consensusvuistregel ook een aantal praktische beperkingen.