Het conflict dat zich voordeed bij het afstemmen tussen onderzoek en ontwerp had een weerslag op het denken over de vorm die een eigentijds landschap zou moeten hebben. De vraag naar de
consequenties die de opvattingen van landschapsarchitecten over het moderniseren van het landschap hadden voor de vorm van het landschap werd beantwoord in hoofdstuk drie. Met de invoering van de paradijsmethode had het traditionele en betrekkelijk eenvoudige ontwerpproces, uitgevoerd door één persoon en gericht op een eenduidig en overzichtelijk eindresultaat, een bescheiden plaats gekregen naast een uitgebreider en complexer ontwerpproces van analyses, van ontwerpteams en multidisciplinaire samenwerking en van beleids- en inspraakprocedures.
Door de concentratie op inventarisaties en analyses nam de aandacht voor vormgeving af en werd het belang van de vorm van een landschap gerelativeerd. Er was meer aandacht voor hoe het landschap tot stand zou moeten komen en hoe vorm de functie van het landschap zou kunnen uitdrukken dan voor vormgeving als zodanig. Als het proces van inventarisatie, analyse, beoordeling en toetsing van de gegevens van een landschap op de juiste wijze werd uitgevoerd, zo was de redenering, dan zou daar vanzelf een geschikte vorm uit voortkomen. Een andere reden voor de gewijzigde opvatting over vormgeving was dat het landschap niet langer als object opgevat werd, maar als een continu proces dat steeds van vorm veranderde.
Hoewel de ideeën over hoe een eigentijds landschap eruit zou moeten zien niet concreet waren achtten de landschapsarchitecten die de paradijsmethode toepasten het wel van belang dat een landschap doelmatig en betekenisvol zou zijn en dat kon alleen waar te nemen zijn in de vorm. Landschapsarchitecten als Hubert de Boer en Jan Vallen waarschuwden dat de aandacht voor analyses niet ten koste mocht gaan van het ontwerp en de uiteindelijke vormgeving, omdat juist die de functie en eigenheid en daarmee het eigentijdse karakter van het landschap tot uitdrukking konden brengen. Het streven naar modernisering van het landschap en de paradijsmethode waren juist ontstaan omdat de vorm van het landschap niet overeenkwam met de functies die het vervulde. Nog in 1975 verklaarde Hubert de Boer: ‘het nederlandse landschap laat zich nog het beste met een onsamenhangende brij vergelijken, een soort niemandsland’.844
Behalve het uitdrukken van de functies en betekenissen van een landschap, was vorm ook een middel om orde te scheppen. De ‘onsamenhangende brij’ van het landschap moest geordend worden in een vorm die ruimte verschafte aan stedelijke, rurale en natuurlijke processen, elk met een eigen tempo, en die deze processen inzichtelijk maakte en samenhang bood.
Het Nederlandse landschap moest een eenheid zijn en toch gevarieerd. Afzonderlijke gebieden moesten hun eigen identiteit hebben. Een gelijke aanpak voor het hele landschap was niet gewenst, maar een sectorale, waarin functies gescheiden werden en een eigen plaats kregen toegewezen, evenmin. Daarom werd gezocht naar een hiërarchische orde, die eenheid en diversiteit kon bieden en houvast en flexibiliteit. Voor de keuze van die orde waren de natuurlijke en cultuurlijke kwali-teiten van het bestaande landschap maatgevend. Gebaseerd op de karakteristieke eigenschappen van een landschap kon dan bijvoorbeeld een ‘raamwerk’ worden geënt. Dat kon vormgegeven worden met ruimtelijke middelen als bossen, bebouwing of infrastructuur.
Een andere manier om hiërarchische orde te creëren was door uit te gaan van ‘grensmilieus’. Deze term was afkomstig uit de vegetatiekunde en duidde op overgangsgebieden tussen landschappen met verschillende kenmerken als hoog en laag, nat en droog, open en dicht. Die kenmerken bepaalden de verschillen in vegetatie. Wanneer een overgang geleidelijk was ontstond er een
140
overgangsgebied of ‘gradiënt’, met specifieke eigenschappen. De beplanting was er gevarieerd, maar er waren weinig abrupte schommelingen, of veranderingen. Deze overgangsgebieden inspireerden landschapsarchitecten op twee manieren. In letterlijke zin werden ze gebruikt om het landschap te ordenen, bijvoorbeeld om er raamwerken op te baseren. In figuurlijke zin werden ze door
ontwerpers geherinterpreteerd om zelf overgangsgebieden te creëren, die meerdere functies konden vervullen, variatie kenden en die bestand waren tegen grote wisselingen. Ze hadden een bufferende werking.
Wanneer de functie en de opbouw van het landschap een inzichtelijke en betekenisvolle vorm zouden hebben, dan zou die passend (fit) genoemd kunnen worden. Ook deze term verwees naar de ecologie: passend als een orgaan in een organisme of een organisme in zijn habitat, waar de onder-delen een eigen én een relationele functie en waarde hebben en een vorm die dat toont. In de landschapsarchitectuur gaf een passende vorm blijk van een verantwoordelijke omgang met het landschap als menselijke habitat, afgemeten aan de functies, betekenissen en (esthetische) waarden. Welke vormen het meest passend zouden zijn voor een eigentijds landschap was afhankelijk van hoe ze werden toegepast, want de time-lag mocht niet in stand worden gehouden. Dat betekende dat gebruik van alleen technologische of alleen historische vormen niet voor de hand lag, want de eerste hadden geen binding met het bestaande landschap en de laatste niet met de eigen tijd. Vormkeuzen zouden per casus gemaakt moeten worden, afgestemd op de specifieke functie, situatie en locatie van een gebied.
Hierdoor ontstonden vormgevingsdilemma’s over de verhouding tussen natuurlijke en cultuurlijke vormen en tussen historische en eigentijdse. Natuurlijke vormen konden positief beoordeeld worden omdat ze recht deden aan het landschap als ecologisch systeem. De keerzijde was dat ze ook werden toegepast voor het camoufleren van onwenselijke objecten en het onzichtbaar maken van de
eigentijdse cultuur. De positieve associaties met cultuurlijke, geometrische vormen waren modern, vooruitstrevend en een erkenning van de menselijke aanwezigheid in het landschap. In negatieve zin toonden ze de menselijke destructie van het landschap en een gebrek aan historisch bewustzijn. Het tweede vormgevingsdilemma ging om behoud en vernieuwing. De eerste reactie van landschaps-architecten was dat het bestaande landschap en nieuwe functies daarvoor de richtlijn moesten geven. In de loop van de jaren zeventig concludeerden zij echter dat meer kennis en inzicht niet leidden tot een eigentijds landschap, maar tot behoudzucht en nostalgie.845
Het doel van landschapsarchitecten was om door toepassing van de paradijsmethode behoud aan vernieuwing te koppelen, zodat er een eigentijds landschap zou ontstaan dat doelmatig en betekenisvol was en dat de gebruikers ervan meerwaarde bood, ‘iets van het paradijs’.846
Aan het eind van de jaren zeventig bleek de paradijsmethode niet het gewenste effect te hebben gehad.847 Hubert de Boer beschouwde het Nederlandse landschap in 1980 nog steeds als een verpauperd en onsamenhangend anachronisme.848 De noodzaak om het te moderniseren bleef onverminderd bestaan en ook de behoefte aan een paradijsmethode. Dat dit ideaal nooit bereikt zou worden leek geen bezwaar. Het werd zelfs gepresenteerd als handelskenmerk van de landschapsarchitect, die gewend was om te gaan met de vergankelijkheid van het landschap. De Amerikaanse
landschapsarchitect John Simonds schreef in 1961 al dat het landschap ‘by its very definition [..] must be dynamic and expanding, changing as man's requirements change. It will never, in all probability,
141
be achieved.’849 In 1972 zei Nico de Jonge, toen hij ‘een nieuwe renaissance’ verkondigde, dat die een ‘rijk harmonieus landschap´ zou brengen dat ‘vol dynamiek, niet volmaakt’ was.850 En in 1995 voegde Meto Vroom zich bij hen: ‘Wanneer op een plek wordt ingegrepen, heeft dat tevens gevolgen voor elders. Bovendien verandert het landschap voortdurend. Het besef dat het doorgronden van dit alles een voor landschapsarchitecten volstrekt onbereikbaar ideaal is – het ideaal van de homo universalis – heeft dat ideaal niet doen verdwijnen.’851
142
SUMMARY
Why and how a number of Dutch landscape architects wanted to modernise the landscape in the 1960s and 1970s is the question that is answered in the three chapters of this thesis. The first discusses the mission of these landscape architects, which was formed in the context of Dutch urbanisation processes and spatial planning policy. The second focuses at how landscape architects thought about the need for changes in their professional status and in the design process in order to realise this mission. The alterations to the design process had consequences for the function and image of design, as is discussed in chapter three.
In the 1960s a number of Dutch landscape architects felt a strong necessity to modernise the landscape. Their opinion was that the landscape was worn out and did not live up to contemporary demands any more. Because of the gap between fast changing social and technological processes and the slow pace of physical transformations in the landscape they called this a time-lag. The intro-duction and institutionalisation of Dutch national planning and a growing political and social
attention for landscape and environment seemed to provide optimal conditions to bridge that gap. Modernising the landscape meant preparing it for contemporary and future use, while respecting its ecological and historical conditions, thus creating a ‘human habitat’. The existing landscape should be the base and reference for any transformation. The careful consideration of renewal should be the alternative for uncritical surrender to the newest technology or anxiously holding on to the past. This required careful observation of the physical landscape instead of projecting ideal images onto it about rural qualities or nature. The landscape was considered as a coherent whole, consisting of urban, rural and natural components which were valued equally.
To be able to take care of the landscape in the way they wanted landscape architects felt the need to improve their professional conditions and to make adaptations to the design process. The
professional requirements were to operate more scientifically, have a coordinative position in spatial planning and work in multidisciplinary teams. This ambition implied a removal from the traditional, creative and intuitive working methods of previous generations. The landscape architect also became a planner, advisor, supervisor and policy maker. Although this broadening of the profession was considered necessary the new tasks were also seen as a distraction from what landscape architects thought of as the core activity of the discipline: design.
The modernisation of the landscape was not strived for collectively or institutionally. Communication and information happened mostly orally and was not organised structurally. It was of a personal character and occurred when the occasion arose, for example during seminars, excursions or workshops. The incoherency of the profession was strengthened by the aim for multidisciplinary cooperation with architects, urban planners, ecologists, civil engineers, sociologists and planners. Landscape architects aimed at a coordinating position in the cooperative process, because it fitted their ideal of merging all relevant information into a synthetic landscape design. The disciplines that they worked with were colleagues and competitors at the same time and it was hard for landscape
143
architects to get the position they wanted. They stressed their secondary role by complaining their image expressed in nicknames like ‘beautification boys’ or ‘child wife of spatial planning’.
What they wanted was a more scientific approach by assigning an important role to survey and analysis, changing the relationship between research and design. A thorough knowledge of the qualities and operating processes of landscapes was considered indispensable for the creation of a modern landscape that had to be coherent, differentiated and flexible. The existing landscape had to be taken as a frame of reference, its physical, ecological, historical and aesthetic properties
determining the possibilities and limitations of any interventions. Ideally a survey would be executed by a multidisciplinary team of specialists, coordinated by a landscape architect and tested by the users of the future landscape. Because of the complexity and idealism of this design process, critics called this a ‘paradise method’.
Despite the aspiration for a more scientific design process, landscape architects did not want to be scientists themselves. They wanted to apply scientific knowledge and working methods in their design practice. Landscape analysis was executed by gathering and processing knowledge from other disciplines, like ecology, hydrology, sociology and (perception) psychology, supplemented with their own research and observation of the landscape on site.
The belief in design as synthetic and creative activity as the core business of landscape architecture inhibited the development of a scientific design process and the paradise method to succeed. At the end of the 1970s this idea was supported by the conclusion that the accumulation of knowledge had stimulated conservative ideas about the landscape. It had not resulted in the integration of renewal and preservation in spatial policy and design, but it had strengthened their opposition.
This dilemma also occurred in ideas about the form a modernised landscape should have. According to the paradise method form should fit the contemporary landscape. Form had to be purposeful and meaningful. It had to demonstrate a visible connection between the existing landscape and its new functions and make the users feel home in their landscapes.
Stressing the importance of research for a better understanding of the existing landscape, caused some landscape architects to warn against it and also pay attention to design. Their opinion was that although a design should create fitting forms, it also should make human interventions visible and express the contemporary character of the landscape.
Contemporary life had to be recognisable as such, but still have a relationship with the existing land-scape. Therefore the questions about form were which interventions should be made visible and which not and what forms should be used for their design. To let only new technologies determine the look of new landscapes was considered as an impoverishment, but so was the use of historical forms as well. For that would be a denial of contemporary life. Both options lacked a connection to the existing landscape.
Another design dilemma was the use of natural and cultural forms. Natural forms were judged positively, because they expressed the ecological functions and character of the landscape. On the other hand, they were rejected for being used to hide contemporary interventions. A positive judgement of cultural, mostly geometrical, forms implied that they were applied in a modern, progressive way, expressing human presence in the landscape. On the other hand, these forms also showed human destruction instead of civilisation; the domination over nature and a lack of historical awareness.
144
These dilemma’s were too fundamental to be solved permanently, as was the question about the relation between research and design. At the end of the 1970s design regained its former status as the main activity of landscape architects, although the survey did not disappear. And because of that, neither did the paradise method. Landscape architects held on to their idea of a modernised
landscape, consisting of city and countryside, ecology and technology and nature and culture as its integral parts.
145
BRONNEN
Interviews
Interviews gevoerd door de auteur met: Ank Bleeker, Bennekom, 24 januari 2007 Rien van den Berg, Driebergen, 22 januari 2007 Jan te Boekhorst, Utrecht, 3 maart 2010
Rob van der Ham, Moerkapelle, 8 november 2006 en 2 februari 2007 Frans Maas, Breda, 12 oktober 2012 en 1 november 2012
Gerrit Smienk, Den Haag, 18 januari 2007
Noël van Dooren en Imke van Hellemondt, interview met Ellen Brandes, Utrecht 14 november 2000.
Marinke Steenhuis en Fransje Hooimeijer, DE BEROEPSPRAKTIJK VAN NEDERLANDSE LANDSCHAPSARCHITECTEN IN DE PERIODE
1950-1970, 2002 (op videoband). Van de zeventien interviews met landschapsarchitecten zijn geraadpleegd:
Roel Benthem, 17 juni 2002
Pieter Buys en Carl van Empelen, 19 augustus 2002 Heino Cleveringa, 2002
Frans Maas, 9 april 2002
Nico Roorda van Eysinga 24 juni 2002 Ben Taken, 18 juni 2002
Meto Vroom, 17 september 2002