Een bijzondere overtuigingskunst

Dat president Poetin het publiek tijdens zijn toespraken naar eigen hand kan zetten is een groot goed. Het helpt hem zijn achterban te behouden en uit te breiden; en zich te wapenen tegen de veelal westerse kritiek. De successen die hij daarmee boekt worden in veelvoud gebruikt om het Russische journaal mee te vullen.

Zo ook in het item over het bezoek van Poetin aan de Noordpool. In dat nieuwsitem zit namelijk een gedeelte, waarin hij deelneemt aan het Internationaal Arctisch Forum. De Amerikaanse presentator van het Forum stelt Poetin enkele vragen die gaan over de relatie van Rusland met de VS. Zo vraagt hij (Vremja, 2 april 2017):

“Op dit moment bevindt de relatie van Rusland met veel westerse landen zich op een erg laag niveau. De reden daarvoor is Oekraïne en de Krim. (…) Op welke manier gaat u de relatie met de VS verbeteren?”

De vraag van de Amerikaanse presentator is offensief te noemen. Ook Poetin had het liever gehad over de positieve discussies over kwesties op de Noordpool, zegt hij, maar (Vremja, 2 april 2017):

“Maar, uit respect voor u, Jack, uit respect voor uw bedrijf, C-N-B-C [leest voor van papier], dat u hoogstwaarschijnlijk dit bevel gaf, kan ik niet anders dan met u meegaan. Ten eerste wil ik u

bedanken voor hetgeen dat u bij het opbrengen van dit probleem, gezegd hebt dat het probleem tussen Oekraïne en de Krim bestaat. U maakte een onderscheid tussen de Krim en Oekraïne, dat is juist.”

Het antwoord van Poetin wordt onderbroken door een luid applaus, dat te kennen geeft dat het scherpe antwoord van Poetin een juiste stap is in zijn gesprek met de Amerikaanse presentator, die er alles aan lijkt te doen om informatie los te peuteren over het Oekraïne-conflict en de relatie van Rusland met de VS, terwijl het forum eigenlijk gaat over de Noordpool en de kwesties die met dat gebied verband houden. Poetin is niet alleen scherp in zijn antwoorden, hij gebruikt ook zijn creativiteit om het publiek te overtuigen. In het voorbeeld hierboven las Poetin de naam van de Amerikaanse televisiezender CNBC voor van het papier. Dat deed hij expres. De actie had als doel een negatieve reactie van het publiek jegens de Amerikaanse zender op te wekken. In het volgende voorbeeld past de Russische president zich aan en gaat hij over in het Engels. Het idee erachter is dat de Amerikanen hem dan misschien eindelijk begrijpen en kunnen geloven wat hij zegt.

Amerikaanse presentator: Ik wil dat duidelijk wordt dat u en de Russische overheid nooit het doel hadden om invloed uit te oefenen op de resultaten van de Amerikaanse verkiezingen en dat daar nooit bewijs voor gevonden zal worden. Poetin: Lees mijn lippen: NO!

Toch wordt bijna twee maanden later dezelfde vraag gesteld door een Franse journalist tijdens de persconferentie van Poetin en Macron in Versailles (29-05-17). Ook hier wijst Poetin degene die de vraag stelt figuurlijk de deur.

De manier waarop Poetin zijn antwoorden formuleert heeft een groot effect op het publiek en op de kijker van het Russische journaal. Juist de combinatie van zijn serieusheid en deskundigheid samen met publiek vermaak versterkt zijn ethos. Men zou kunnen zeggen dat door dit uit te zenden Poetin in bepaalde mate wordt verheerlijkt.

Dat de Russische president op een overtuigende manier kan spreken blijkt wel uit zijn grote jaarlijkse persconferentie van 14 december 2017. Door zijn handen, hoofd en lichaam te bewegen op het ritme van de spraak en door zijn doordringende blik (zie figuur 7) komt alles wat hij zegt niet als mening over, maar als feit. Hij wekt de indruk dat iets daadwerkelijk zo is, zoals hij zegt dat het is.

FIGUUR 7–VREMJA 14 DECEMBER 2017 EEN VAN DE GEZICHTSUITDRUKKINGEN VAN POETIN TIJDENS ZIJN JAARLIJKSE PERSCONFERENTIE

Op het moment dat Poetin een situatie in een negatieve context wil plaatsen en dat ook actief wil overbrengen aan het publiek, gebruikt hij een mop of spreekwoord. Op die manier verantwoordt hij zijn eigen handelen (eerste voorbeeld), of maakt hij de tegenpartij zwart (tweede voorbeeld). In het eerste voorbeeld heeft Poetin het in zijn grote jaarlijkse persconferentie over het verschil tussen de defensie- uitgaven van de VS en van Rusland zegt hij (Vremja, 14 december 2017):

“Onze uitgaven zijn 46 en een beetje, en daar 700. Voel het verschil. En kan ons land zich wel dergelijke uitgaven veroorloven? Nee, maar voor ons is die 46 en een beetje genoeg. Je kunt natuurlijk zeggen dat zelfs dat al veel is, maar, u weet, wij hebben een bekende anekdote: diegene die zijn eigen militairen niet wil voeden, voedt die van vreemden. Ik vertel u soms verschillende anekdotes hierover. Ik kan er nog een vertellen. Die is ook met een baard, toch iets moderner. Bij een ex-officier… Dus, de zoon komt naar hem toegelopen en de officier vraagt: “Hier had ik mijn dolk staan. Heb jij mijn dolk gezien?” Hij zegt: “Papa, niet boos worden. Ik heb hem bij een jongetje van de buren geruild voor een horloge.” Hij zegt: “Nou, laat eens zien.” Hij keek ernaar. “Het is een goed horloge, goed gedaan. Maar weet je, als morgen bandieten en rovers naar ons toekomen zullen ze mij doden, je moeder doden en je oudere zus verkrachten. En dan kom jij tevoorschijn en zeg je: “Goedenavond, de tijd in Moskou is 12 uur en 30 minuten.” [Het publiek lacht.] Wij willen toch geen dergelijke ontwikkelingen?”

Door middel van deze mop laat Poetin zijn publiek zich eerst inleven in de personages om vervolgens door het abrupte einde te concluderen dat Rusland weldegelijk een goede defensie en een goede marine nodig heeft. De moppen, of spreekwoorden, die Poetin gebruikt hebben vaak als doel de handelingen van de president, in dit geval de uitgaven voor defensie, te verantwoorden tegenover het volk. Op die manier komt president Poetin niet alleen het volk tegemoet, dat immers het vertrouwen in de president heeft. Het is ook in het voordeel van Poetin zelf, aangezien hij de nodige steun van het volk krijgt. Een dergelijke techniek werkt dus van beide kanten.

Het laatste zinnetje in de passage hierboven, de retorische vraag die Poetin stelt na zijn mop, is typisch de manier waarop hij zijn publiek naar zijn eigen hand toewerkt. Datzelfde trucje past de Russische president even later opnieuw toe als het gaat over Oekraïne. In dit tweede voorbeeld zet hij echter het volk naar zijn eigen hand door de tegenpartij zwart te maken (Vremja, 14 december 2017):

“(…) de macht moet niet lijken op een man met een baard, die lui kool uit zijn baard peutert en toekijkt hoe het land transformeert in een of andere vage plas, waar vanuit oligarchen een gouden vis peuteren en vangen, zoals dat hier het geval was in de jaren negentig en zoals dat nu het geval is in Oekraïne. Wij willen toch geen tweede versie van het hedendaagse Oekraïne voor Rusland?”

Een derde voorbeeld laat zien dat louter een literaire verwijzing de tegenpartij al lichtelijk zwart kan maken. In dit voorbeeld vindt een persconferentie plaats van de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken samen met president Poetin in Moskou. Enkele dagen voor de persconferentie vond de gifgasaanval

in Syrië plaats. Poetin vergelijkt de situatie van die in Irak in 2003 – toen toonde de VS in de Veiligheidsraad aan dat er chemische wapens uit Irak kwamen – met de situatie van april 2017: een chemische aanval in Syrië (Vremja, 11 april, 2017).

“Datzelfde [de situatie vanaf 2003] gebeurt nu, en opnieuw keuren onze partners hun handelen goed. Ik herinner mij in dit opzicht onze gerespecteerde schrijvers Ilf en Petrov. Ik zou willen zeggen: ‘Saai, meisjes’.10_”

Naast het feit dat Poetin op deze manier het publiek en de kijker van het Russische journaal entertaint – na een literaire verwijzing of anekdote klinkt er namelijk steeds weer gelach of worden er knikkende of lachende mensen getoond – geeft de president ook de over het algemeen alom geprezen Russische literatuur de legitimiteit om indirect te oordelen over hedendaagse gebeurtenissen. De vergelijkingen dienen als een soort ‘algemeen goed’, waarmee Poetin uiteindelijk hoopt het publiek voor zich te winnen. De toespraken in deze nieuwsitems scheppen een ethos van Poetin als een deskundig leider die opkomt voor zijn eigen land, als iemand die de tegenpartij altijd weet af te troeven en geloofwaardig overkomt. Poetin beantwoordt kritische vragen op een creatieve manier en gebruikt in zijn antwoorden literaire verwijzingen en anekdotes. Die maken vaak de tegenpartij zwart of keuren de handelingen van president Poetin goed. Het gevolg daarvan is dat de Russische president hiermee een bepaalde goodwill creëert; een bepaalde sympathie of welwillendheid vanuit het volk.