Ik heb onderzocht welk ethos de journaals uit beide landen, afzonderlijk van elkaar, van de Russische president Poetin scheppen in het jaar voor de presidentsverkiezingen. Daarbij heb ik gekeken naar onder andere de visuele retorische middelen die daarbij worden gebruikt. Allereerst beschrijf ik hieronder het geschapen ethos, enerzijds, door het Nederlandse en, anderzijds, door het Russische journaal. Vervolgens leg ik uit hoe beide vormen van ethos tot stand zijn gekomen.
Uit mijn onderzoek komt naar voren dat het Nederlandse journaal het ethos schept van Poetin als een machtige wereldleider, die wat betreft de internationale betrekkingen een essentiële speler is in de relatie tussen Oost en West, maar tegelijkertijd heult met de vijanden van ‘het westen’ en zich beslist niet wil verlagen tot het niveau van de Verenigde Staten. Wat betreft de binnenlandse politiek schept het Nederlandse Journaal zijn ethos als een autocratische leider, die zijn macht het liefst in eigen handen houdt, doet aan vriendjespolitiek, corrupt is en geen oppositie duldt. Daarbij perkt hij de vrijheid van zijn volk in. Dit komt overeen met het Nederlands cultureel perspectief, waarmee naar de Russische president Poetin wordt gekeken, aangezien Nederlanders de kwaliteit van leven hoog in het vaandel hebben staan. Het Russische journaal schept het ethos van Poetin als het middelpunt van de samenleving; een onvervangbare president die tot alles toe bereid is voor zijn vaderland. Hij komt op voor zijn volk (en heeft oog voor hen), is slim en maakt goede beslissingen. Maar tegelijkertijd geldt wel: Poetins wil is wet. Op het internationale toneel is Poetin een vredestichter, voor sommige landen zelfs de redder in nood. Hij gaat gebukt onder de ‘domme kritiek’ van het westen, die hij altijd met een grapje probeert weg te lachen. Dit komt overeen met de culturele bril, waarmee Rusland naar hun president kijkt. Zo zagen we in §3.4 dat de Russische masculiene cultuur ambitie en macht hoog op het spreekwoordelijke lijstje heeft staan.
De manier waarop dergelijke soorten ethos zijn geschapen komt allereerst voort uit bepaalde journalistieke keuzes die zijn gemaakt voorafgaand aan de productie van het desbetreffende nieuwsitem. Zo moet de nieuwsredactie zich afvragen of het onderwerp voldoende nieuwswaarde heeft om in het journaal te komen. Is dat het geval, dan zal er nagedacht moeten worden over de invalshoek van waaruit het nieuwsonderwerp zal worden belicht. Vanaf dat moment begint de daadwerkelijke productie van het item. Het hierboven genoemde proces was niet de focus van mijn onderzoek, maar is evenzo belangrijk voor het volledige begrip van mijn conclusie (zie figuur 10).
De gekozen invalshoek is de rode draad – de rode cirkel in figuur 10 – die door het hele nieuwsitem loopt – de blauwe bubbel in figuur 10 – en invloed heeft op de twee primaire kanalen waaruit een nieuwsitem bestaat, namelijk beeld en geluid.
Wat betreft het beeld leg ik in dit onderzoek de focus op de betekenis die door het item aan het beeld wordt toegekend. In sommige gevallen heeft het beeld zelf al een betekenis, in andere gevallen helpt het geluid (de uitgesproken inhoud en toon) het beeld aan een bepaalde betekenis. In beide journaals wordt beeld gebruikt ter versterking van de inhoud van het item. Op het moment dat iets positief of negatief in beeld moet worden gebracht, krijgt het beeld een gericht doel: het overtuigen van de kijker dat het desbetreffende goed of slecht is. Zo is het beeld van de anti- corruptiedemonstraties vrij schokkerig en
wordt er veel in- en uitgezoomd. Om de oorlog in Syrië weer te geven, wordt daarentegen juist veel dynamisch en aangrijpend beeld gebruikt.
Het grootste verschil tussen de twee journaals is het feit dat het Russische journaal meer sfeerbeeld gebruikt. Zo wordt van het bezoek van Poetin aan de Noordpool een ware expeditie gemaakt, zien we tijdens de uitreiking van de Nationale Onderscheidingen de pracht en praal van het Kremlin en wordt Poetin op het moment dat hij zich kandidaat stelt voor de Russische presidentsverkiezingen neergezet als het middelpunt van de samenleving. Beeld heeft dus een duidelijke invloed op het uiteindelijke ethos dat een journaal over president Poetin schept.
Het komt echter zelden voor dat beeld de enige factor is die daarop van invloed is. Geluid speelt namelijk ook een belangrijke rol. In nieuwsitems gaat het hierbij meestal om de inhoud: de woorden van de nieuwslezer, verslaggever of correspondent; de voice-over; en de ‘kant-en-klare’ eenheden (hierover later in de conclusie meer). Daarbij is de manier waarop die inhoud wordt overgebracht, de toon, ook van belang.
Uit mijn onderzoek blijkt dat de toon van de verslaggever en voice-over in beide journaals veelal neutraal zijn en in die zin in geringe mate bijdragen aan het uiteindelijk geschapen ethos. De toon van de nieuwslezer speelt hierin wel een grote rol. In beide journaals leggen nieuwslezers door middel van hun toon de nadruk op het negatieve aspect van het nieuwsonderwerp. In het geval van het NOS Achtuurjournaal krijgt Poetin hierdoor een negatief ethos toebedeeld, terwijl het programma ‘Vremja’ juist voor een positief ethos zorgt. Verder valt in het Nederlandse journaal op dat de correspondent juist FIGUUR 10
DE BLAUWE BUBBEL STAAT VOOR HET NIEUWSITEM, DAT BESTAAT UIT BEELD EN GELUID; EN ONDERHEVIG IS AAN STIJLMIDDELEN (S) EN FRAMING (F)
de nuancering of het positieve aspect van het nieuwsonderwerp benadrukt, wat een positieve invloed heeft op het ethos dat het item uitdraagt. In het Russische journaal valt hier en daar de lange zendtijd op, die wordt gewijd aan het benadrukken van het negatieve aspect van Poetins oppositie.
De combinatie van beeld en geluid, in de vorm van een nieuwsitem, is een manier om te communiceren. Volgens Foss (2011) is retorica een oude term voor wat we vandaag de dag ‘communicatie’ noemen (p. 141). Dat zou een reden kunnen zijn waarom er vandaag de dag steeds meer onderzoeken zijn, die het ethos vervangen door het imago en de president als persoon vervangen door een merk. Door een dergelijke toepassing van communicatiestrategieën kiest een onderzoek voor een ander raamwerk, dat al van tevoren uitgaat van een nieuwsitem met een bepaald doel, namelijk het promoten van het desbetreffende merk. De visuele retorica gaat uit van de manier waarop overtuigingskracht in beeld het sterkst is. Het gaat hier met andere woorden over de middelen die de retorica gebruikt en niet zo zeer om het behalen van een reeds voorbestemd doel. Juist die middelen, die zorgen voor een bepaald ethos, zijn voor mijn onderzoek belangrijk.
Door de retorica nauw te betrekken bij mijn onderzoek ben ik tot de conclusie gekomen dat zowel beeld als geluid onderhevig zijn aan twee methoden, die essentieel zijn in het scheppen van het ethos van Poetin. Dit zijn: 1) framing; en 2) het gebruik van stijlmiddelen. Framing – F in figuur 10 – is een methode die in meer of mindere mate op een nieuwsitem van toepassing is en versterkt kan worden door middel van de primaire kanalen. Zo kan er een sterke focus liggen op het zwart maken van Poetin door in demonstraties menigtes te tonen die schreeuwen: “Poetin is een dief!” en duiding van de correspondent, die zegt dat al met al de meeste Russen nog pro-Poetin zijn, weg te laten. Framing is dus van toepassing op het gehele item en een krachtig middel om het ethos van Poetin te scheppen (en te manipuleren)
De invloed van stijlmiddelen – S in figuur 10 – op het ethos dat door het nieuwsitem wordt geschapen, hangt hoofdzakelijk af van het stijlmiddel dat gebruikt wordt en van de plek van het desbetreffende stijlmiddel in het item. Zo zit er verschil in een enkele pars pro toto in een toespraak en een aangrijpend contrast in de verhaallijn. Bovendien heeft het contrast meer effect op het uiteindelijke ethos met contrasterend beeld, geluid, aangrijpende muziek, enzovoort. Bij deze methode geldt in veel gevallen: hoe meer stijlmiddelen er worden gebruikt, hoe meer invloed zij uitoefenen op het uiteindelijk uitgedragen ethos.
Naast deze twee methoden is er ook een andere manier om het ethos dat een item schept te beïnvloeden. Aan een nieuwsitem worden in de montage namelijk bijna altijd ‘kant-en-klare’ eenheden toegevoegd. Dit zijn complete toespraken of interviews waaruit, door opnieuw te kijken naar de invalshoek (een proces van selectie), bruikbare quotes zijn geknipt. Ik noem ze ‘kant-en-klaar’ omdat iedere persoon door middel van de toon waarop hij spreekt, handgebaren en gezichtsuitdrukkingen zijn eigen mening verkondigt. Indien deze persoon de president is, kan dit proces, met als doel het verkondigen van een strategische mening,
de “strategic communication process” genoemd worden (Bennett, 2016, p. 109). Ik heb ervoor gekozen om mijn eigen bredere definitie te hanteren omdat iedere ‘kant-en-klare’ eenheid naar mijn mening niet toevalligerwijs, maar juist met een reden wordt toegevoegd aan een nieuwsitem. Belangrijk om te vermelden is dat deze eenheden onderhevig zijn aan de eerdergenoemde methoden: framing en het gebruik van stijlmiddelen. Zo moet een quote in een nieuwsitem waarin framing wordt toegepast in lijn zijn met het desbetreffende frame en kunnen in de quotes zelf ook stijlmiddelen voorkomen.
Uit de resultaten van mijn onderzoek zijn twee vormen van deze ‘kant-en-klare’ eenheden te herleiden. De vorm die het meeste invloed heeft op het ethos zijn ‘kant-en-klare’ eenheden van Poetin. Op het moment dat de Russische president spreekt, zal hij zijn eigen standpunten uitdragen en de kijker daarvan proberen te overtuigen. Zo is de president niet verplicht om te voldoen aan de journalistieke normen van eerlijkheid en dient hij niet per se rekening te houden met belangen van derden. In plaats daarvan kan hij blind vertrouwen op framing, die, vaak met behulp van meerdere positieve frames, het presidentiële beleid bevordert en een centrale boodschap ondersteunt (Bennett, 2016, p. 109; Glazier & Boydstun, 2012, p. 432). Binnen die frames horen ook bepaalde richtlijnen voor het soort ethos dat Poetin vanuit de overheid en het Kremlin zou moeten hebben.
Dit zorgt ervoor dat hoe vaker president Poetin in het item voorkomt en hoe langer zijn sprekersduur is, hoe groter de kans dat het nieuwsitem het ethos uitdraagt dat Poetin en het Kremlin voor ogen hebben. Komt Poetin zelf niet voor in het gehele item, dan ligt het ethos dat wordt geschapen geheel in de handen van het nieuwsitem zelf.
Dat laatste geldt alleen als ook de tweede vorm van ‘kant-en-klare’ eenheden in het item ontbreekt. Deze tweede vorm bestaat uit derden, die door middel van een of meerdere geselecteerde quotes in het nieuwsitem aan het woord komen. Dit kunnen zijn: politici, experts en het volk/publiek.
Beide vormen van ‘kant-en-klare’ eenheden kunnen meer invloed krijgen op het uitgedragen ethos indien er een bepaalde toon wordt aangeslagen of de desbetreffende persoon bepaalde gezichtsuitdrukkingen en/of handgebaren maakt.
Wat betreft dit model zijn er uiteraard verschillen tussen de manieren waarop het Nederlandse en Russische journaal te werk gaan. Allereerst komt in het Russische journaal framing veel explicieter naar voren dan in het Nederlandse journaal. In alle nieuwsitems van Vremja worden (in meer of mindere mate) de goede kanten van Rusland en/of Poetin getoond die hier en daar versterkt worden met muziek en/of applaus. In vergelijking met het Nederlandse journaal is dat logisch, aangezien het Russische journaal Poetin (en nieuws over Poetin) belangrijker vindt dan het Nederlandse journaal.
Het NOS Achtuurjournaal is genuanceerder en kijkt in veel gevallen vanuit meerdere perspectieven op de situatie. Toch kiezen vier van de 14 geanalyseerde items duidelijk voor een negatief perspectief op de
gebeurtenissen die in Rusland plaatsvinden. Door de relatief korte zendtijd die het Nederlandse journaal toebedeelt aan nieuws over Rusland zijn de nieuwsitems veelal gericht op de inhoud en de desbetreffende gebeurtenis zelf. Dat is de reden dat drie van de 14 items retorisch en framing-analytisch gezien minder interessant zijn.
Dat er een aantal korte nieuwsitems tussen het analysemateriaal zitten zorgt ook voor minder ruimte voor de zogenoemde ‘kant-en-klare’ eenheden die het geschapen ethos beïnvloeden. Zo komen quotes en toespraken van Poetin slechts in vijf van de 14 items voor. Een van die vijf items heeft meer dan één quote van Poetin. ‘Kant-en-klare’ eenheden van derden komen meer voor, namelijk in ieder item dat een halve minuut of langer duurt. Hieruit kan worden opgemaakt dat de lengte van het nieuwsitem veel invloed heeft op de schepping van het ethos van president Poetin.
De relatief langere nieuwsitems van het Russische journaal hebben namelijk vaker plaats voor sfeerelementen. Inhoud hoeft lang niet altijd het belangrijkste element te zijn dat het ethos creëert. Sfeer speelt hierin namelijk een vooraanstaande rol; in sommige items zelfs de hoofdrol. Dat betekent dat in het item ook meer sfeerbeeld en -geluid zijn verwerkt, bijvoorbeeld: applaudisserend publiek, knikkende journalisten en triomfale muziek. Dit komt allemaal ten gunste van het ethos van Poetin.
Doordat de berichtgeving rondom president Poetin in Rusland meer nieuwswaarde heeft dan in Nederland, zitten er bovendien meer ‘kant-en-klare’ eenheden van Poetin in Russische nieuwsitems verwerkt. In 14 van de 18 geanalyseerde items komt Poetin aan het woord. Een van die 14 items is zelfs gebouwd rondom een grote monoloog van de Russische president. Ook binnen deze eenheden is meer tijd voor sfeermomenten, zoals moppen en anekdotes. Doordat Poetin meer zendtijd bij het Russische nieuws heeft, krijgt hij langer de kans om het ethos dat hij (samen met het Kremlin) wil scheppen ook daadwerkelijk uit te dragen. Zo blijven zijn gezichtsuitdrukkingen en handgebaren, die hij gebruikt om zijn mening aan het publiek over te dragen, langer in beeld. Zijn overtuigingskracht is hiermee dus ook groter. Het uiteindelijk door het Russische nieuws geschapen ethos van Poetin zal dan ook dichterbij het door Poetin en het Kremlin uitgedragen ethos liggen, dan dat dat het geval is bij het Nederlandse nieuws. ‘Kant-en-klare’ eenheden van derden zijn in de geanalyseerde nieuwsitems altijd in lijn met de invalshoek. Van tevoren wordt duidelijk goed nagedacht wie er in het item het woord krijgt. Zo zagen we in §5.2.4 een item dat een geheel nieuwe theorie introduceerde. Geen enkele persoon sprak zich uit tegen de theorie, alleen voorstanders kregen het woord.
Op basis van dit onderzoek kan het ethos van Poetin over het algemeen bestempeld worden als een machtige wereldleider dat tot stand komt door de invloed van stijlmiddelen, framing en Poetins ‘kant-en- klare’ eenheden die tot uiting komen door middel van beeld en geluid.
Het onderzoek dat ik heb gedaan geeft niet alleen een diepe inkijk in de manier waarop journalisten te werk gaan bij het scheppen van het ethos van een wereldleider, maar geeft ook inzicht in de gevolgen die een dergelijke manier van werken heeft voor het soort ethos dat Poetin wordt toegeschreven. Op die manier hoop ik dat journalisten en medewerkers van de journaals in de toekomst in meerdere mate stil zullen staan bij de keuzes die zij maken gedurende het productieproces van nieuwsitems. Zij kunnen het ethos namelijk ‘maken of kraken’. In die zin draagt dit onderzoek ook bij aan de mediawijsheid.