In Duitsland was de schilder en historicus Jacob Heinrich von Hefner-Alteneck (1811–1903) uit Aschaff enburg de eerste die afb eeldingen van middeleeuwse kunstnijverheid verzamelde. Hij publiceerde ze in de jaren 1840–1854 in
Trach-ten des christlichen Mittelalters. Nach gleichzeitigen Kunstdenkmalen. ParamenTrach-ten
vormden daarvan echter maar een klein onderdeel.
De grootste kenner van paramenten in de tweede helft van de negentiende eeuw was ongetwijfeld de al genoemde Franz Bock (1823–1899).105 Hij was bekend met de publicaties van Martin en deze vormden waarschijnlijk zijn eerste bron van inspiratie. In Krefeld, waar hij in 1850 als priester was aangesteld, organi-seerde Bock al in 1852 een tentoonstelling van misgewaden uit het Rijnland. Zijn aanstelling als conservator van het Erzbischöfl iches Museum für christlich-altertümliche Kunst in Keulen volgde in 1855. Kort na zijn aanstelling kreeg Bock een reisbeurs voor Europa. Hij zou onder andere België, Frankrijk, Italië en Zuid-Duitsland aandoen. Bock ontwikkelde een enorme passie voor het verza-melen van textiel, tijdens deze reis alleen al verzamelde hij ongeveer zeshonderd fragmenten van gewaden.106
Rond deze tijd ontstonden de eerste grote verzamelingen die voor een belang-rijk deel aan de middeleeuwen waren gewijd, zoals het Musée de Cluny te Parijs (1843), het naar aanleiding van de eerste wereldtentoonstelling in London opge-richte South Kensington Museum, nu Victoria & Albert Museum (1852), en het Germanisches Nationalmuseum te Nürnberg (1852). Deze verzamelingen hadden een tweeledig doel: het behouden van bedreigd cultuurbezit en het leveren van inspiratie voor de vernieuwing van de kunst. Daarnaast werden er in de tweede helft van de negentiende eeuw veel particuliere verzamelingen aangelegd, verza-melingen die bekend werden door publicaties en exposities op de vele Europese nijverheidstentoonstellingen en die voor een belangrijk deel in musea terecht-kwamen. Een bekende verzamelaar van textiel was bijvoorbeeld Friedrich Fisch-bach (1839–1908), auteur van Ornamente der Gewebe uit 1874–1878, die rond 1860 aan zijn verzameling was begonnen. Zijn collectie werd uiteindelijk verkocht aan het museum van St. Gallen.107 De collectie van A. Dupont-Auberville, die als basis diende voor zijn boek L’Ornement des tissus uit 1877, werd in 1885 geveild: ‘Fast alles ging in englische und französische Museen (Paris, Lyon), sowie in den Besitz grosser Lyoner Seidenfabrikanten über.’108 Daarnaast waren er de zeer belangrijke kunstverzamelingen van baron Frédéric Spitzer (1815–1890), waarvan de textilia in 1893 door het museum te Lyon werden aangekocht, en van de later te bespreken Alexander Schnütgen (1843–1918), grondlegger van het gelijkna-mige museum te Keulen.109
Er was op het vlak van religieus textiel nog veel te ontdekken. Niet alleen waren er oude paramenten bewaard gebleven in de sacristieën van oude kerken te Europa, ook werden er paramenten als reliek bewaard, bijvoorbeeld de in deze tijd beroemd geworden gewaden van Thomas van Canterbury in Sens. De belangrijkste nieuwe inzichten kwamen van de talrijke oude stoff ragmenten die veelal eeuwen aan het oog onttrokken waren, namelijk de omhulsels van relieken.
58 | GOUD, ZILVER & ZIJDE
Daarnaast werden er in de tijd van Bock veel graven en schrijnen van heiligen geopend vanuit archeologische interesse. Bock was regelmatig aanwezig om zijn verzameling aan te vullen, onder andere bij grafopeningen in Aken en Keulen. Indien mogelijk knipte hij stukken uit de gevonden stoff en. Niet altijd kreeg hij hier toestemming voor: in 1861 bijvoorbeeld werd het hem verboden de stoff en die de relieken van Karel de Grote te Aken omhulden te verknippen. Vaak kreeg hij echter wel toestemming, wat blijkt uit de enorme hoeveelheid stoff ragmenten die hij heeft nagelaten aan diverse Europese musea. Bock verkocht delen van zijn verzamelingen aan onder andere het al genoemde Musée de Cluny, het Öster-reichisches Museum für Angewandte Kunst und Industrie te Wenen (opgericht in 1864), het Musée d’Art en d’Industrie, nu Musée des Tissus te Lyon (eveneens opgericht in 1864), de Königlich-Preußische Kunstkammer, nu Kunstgewer-bemuseum te Berlijn (opgericht in 1868 op basis van aankopen op de wereld-tentoonstelling van 1867 te Parijs) en het Deutsches Textilmuseum te Krefeld (opgericht in 1880). Uit deze collecties blijkt dat de oorspronkelijke stof in soms wel vijf of zes fragmenten werd verknipt.
Ook Nederland werd door Bock aangedaan. In november 1853 bezocht hij ’s-Hertogenbosch en sprak daar met de Brabantse historicus C.R. Hermans.110
Hij vertelde hem over de pogingen die men in Keulen en Münster deed om de priestergewaden in oude stijl terug te brengen en over de vele vondsten van oude gewaden. Ook in Lutherse kerken werden deze aangetroff en. Men gebruikte ze daar weliswaar niet meer, maar zorgde wel voor de bewaring. Bock verzocht Hermans dringend om oplettendheid ‘daar hij geloofde, dat in vele kerken van Noord-Brabant nog wel het een of ander oud-kerkelijk altaargewaad zou berus-ten’. Hermans beloofde hem op de hoogte te houden en plaatste een oproep in de
Dietsche Warande van 1855.
Of deze oproep gevolgen heeft gehad is niet bekend, maar Bock oogstte in ieder geval wel succes in Maastricht. Op 5 augustus 1860 ontmoette hij toevallig Pierre Cuypers, de restauratiearchitect van de Sint-Servaaskerk, bij het ontbijt in het Maastrichtse logement waar zij beiden hadden overnacht. Zij bezochten samen de kerk.111 Bock zou verscheidene keren terugkomen. Zijn belangstel-ling bleek vooral uit te gaan naar de textielfragmenten in de kerk. Op de eerste bijeenkomst van het Gilde de Saint Thomas et de Saint Luc in Maastricht in 1863 diende hij een verzoek in om de schrijn van Sint Servaas te mogen openen. Aangezien de inventaris van de relieken verloren was gegaan, was op dat moment niet bekend welke relieken zich in de noodkist bevonden, maar men verwachtte de koorkap van Sint Servaas aan te treff en en daarnaast vele kleinere relieken van Servaas en Martinus van Tongeren, verpakt in oude stoff en. De bisschop van Roermond honoreerde het verzoek en in november 1863 werd de schrijn geopend. Aanwezig waren onder anderen de in Brugge gevestigde James Weale, Jean-Baptiste Bethune, de schilder Jules Helbig (1821–1906), de historicus Camille de Borman (1837–1922), Franz Bock, Pierre Cuypers en Joseph Alberdingk Thijm.112
Er werden inderdaad vele stoff ragmenten gevonden, waaronder de zogenaamde Dioscurenstof, vermoedelijk een deel van de koorkap van Sint Servaas. Alle
59 | DE NEOGOTIEK EN DE PARAMENTIEK 1840–1910
19 Titelpagina van Bocks
Geschichte der liturgische Gewänder des Mittelalters
uit 1959. Afgebeeld is een sacristie met een rijkdom aan paramenten van middel-eeuws model.
fragmenten werden uit de kist verwijderd, de relieken werden in nieuwe zijde ver-pakt en er werd een uitgebreide catalogus samengesteld. Bij deze gelegenheid kreeg Bock wel toestemming fragmenten mee te nemen. Wat hij precies heeft meegenomen werd niet vastgelegd, maar in ieder geval sneed hij een groot stuk af van de Dioscu-renstof.113 Het fragment verkocht hij in 1875 als onderdeel van een verzameling van 350 weefselfragmenten aan het museum in Lyon.114 Ook andere Maastrichtse stoff en werden door Bock verzameld: bij dezelfde overdracht behoorde een deel van de zogenaamde Maastrichtse Buff elzijde en in 1864 verkocht Bock een in 1861 losge-sneden fragment van de grafdoek van Sint Martinus van Tongeren aan het museum te Wenen, als onderdeel van een collectie van 408 weefselfragmenten.115 Overigens was Bock niet de enige die zich met deze praktijken bezighield. Er blijken vele stof-fragmenten uit Maastricht zonder aanwijs-bare tussenkomst van hemzelf in andere verzamelingen terechtgekomen te zijn.
Het fragmenteren van stoff en had voor Bock een duidelijke functie, namelijk het vergroten en verspreiden van kennis betreff ende oude textilia, met als uitein-delijk doel de vernieuwing van de kunst. Hij verspreidde zijn kennis echter niet alleen (letterlijk) met behulp van zijn
verzamelingen, hij was ook een actief schrijver over het onderwerp. In de jaren 1859–1871 zou hij zijn belangrijkste werk publiceren: Geschichte der liturgischen
Gewänder des Mittelalters, oder Entstehung und Entwicklung der kirchlichen Ornate und Paramente in Rücksicht auf Stoff , Gewebe, Farbe, Zeichnung, Schnitt und rituelle Bedeutung (afb. 19). Dit in drie afl everingen uitgegeven werk behandelt de zijde-industrie, de ontwikkeling van het borduurwerk en het ontstaan en de ontwik-kelingen van alle paramenten van de vroegchristelijke tijd tot heden. Het was bedoeld als bron van kennis en inspiratie voor de geestelijkheid, kunstenaars en fabrikanten. De Geschichte der liturgischen Gewänder des Mittelalters is een gron-dig, diepgaand, maar niet altijd overzichtelijk werk, voornamelijk samengesteld uit deelstudies van door Bock aanschouwde stoff en en paramenten in Europa. Anders dan in de Glossary van Pugin werd in dit werk veel aandacht besteed aan de weef- en borduurtechnieken. De afb eeldingen zijn zo gedetailleerd uitgevoerd
60 | GOUD, ZILVER & ZIJDE
dat de borduursteken eraan af te lezen zijn. Meer dan Pugin was Bock een ‘chris-telijk archeoloog’, die zo exact mogelijk de historische vormen vastlegde.
Het belangrijkste tijdschrift dat de Duitse denkbeelden op het gebied van para-mentiek aan Nederland zou overdragen, is het in 1851 opgerichte Organ für
christ-liche Kunst, onder redactie van de Keulse schilder Peter Ludwig Friedrich Baudri
(1808–1874) (afb. 20). In het Organ verschenen uitgebreide recensies van Bocks publicaties, onder meer over de Geschichte der liturgischen Gewänder des
Mittelal-ters, van de hand van August Reichensperger (1808–1895), de voorman van de
Duitse neogotiek. Zowel Alberdingk Thijm als Cuypers las het Organ en beiden hadden er goede contacten, wat onder andere blijkt uit een op instigatie van Cuy-pers geschreven artikel van Bock uit 1859 over de vorm van het misgewaad. Een vertaling van dit artikel werd kort daarop in het Nederlandse tijdschrift Dietsche
Warande opgenomen. In datzelfde jaar bezocht Baudri het atelier van
Stoltzen-berg en Cuypers én het paramentenatelier van StoltzenStoltzen-berg in Roermond en werd in beide rondgeleid door Stoltzenberg. Hij zou er in het Organ een lovend artikel aan wijden.116
In 1856 werd in het Organ een nieuw tijdschrift aangekondigd: Kirchenschmuck,
ein Archiv für weibliche Handarbeit. Dit tijdschrift zou eveneens artikelen wijden
aan historische paramenten. Het had echter een duidelijk praktisch oogmerk, namelijk het geven van voorbeelden voor de vele Duitse paramentenverenigin-gen, waar vrome dames zich wijdden aan het naaien en borduren voor de kerk. Naast historische verhandelingen zouden heel veel patronen worden bijgevoegd. Men had zich verzekerd van de medewerking van onder anderen Franz Bock, Jacob von Hefner-Alteneck, Arthur Martin (die echter overleed voordat het eerste nummer uitkwam) en de Keulse hoogleraar en kenner van christelijke oudheden Kreuser. De redactie was in handen van de pastoors Friedrich Laib (1819–1903) en Franz Joseph Schwarz (1821–1885) van het bisdom Rottenburg. In de praktijk was het vooral Franz Bock die de historische artikelen leverde. Andere auteurs op dit gebied waren Joachim Sighart en Karl Josef von Hefele (1809–1893), hoogle-raar kerkgeschiedenis en later bisschop van Rottenburg. De invloed van
Kirchen-schmuck in Duitsland was groot; veel voorbeelden zouden worden nagevolgd, 20 Kop van het Organ für
christliche Kunst (1851–1868).
Afgebeeld is de herbouw van de Keulse Dom, die de Duitse neogotische beweging een enorme impuls gaf (Organ 1855, nr. 3).
61 | DE NEOGOTIEK EN DE PARAMENTIEK 1840–1910
ook door de industrie. Het tijdschrift hield in 1870 op te bestaan, wegens te grote drukte van de auteurs. Dit tijdschrift moet in Nederland in ieder geval bekend zijn geweest door de recensies die in tijdschriften zoals het Organ für christliche
Kunst gepubliceerd werden.
Als opvolger van Kirchenschmuck en het Organ diende het Zeitschrift für
christliche Kunst zich aan. Vanaf de oprichting in 1888 tot in de twintigste eeuw
besteedde het veel aandacht aan historische én contemporaine neogotische para-menten. De priester en verzamelaar Alexander Schnütgen behoorde tot de oprich-ters en belangrijkste auteurs. De colleges die hij tijdens zijn studie bij professor Von Hefele te Tübingen had gevolgd, hadden hem zo geïnspireerd dat hij een van de grootste verzamelaars van kerkelijke kunst in Duitsland zou worden. Ondanks het feit dat hij vele delen van zijn textielcollectie verkocht, onder andere aan de musea van Neurenberg (1881 en 1886), Dresden (1883–1884), Berlijn (1884) en aan het nieuw opgerichte museum te Esztergom (1884),117 bezit het Schnütgen Museum te Keulen nog steeds een van de betere collecties (vooral Rijnlandse) paramenten. De traditie van historisch onderzoek en navolging zou mede dankzij het Zeitschrift für christliche Kunst lang blijven bestaan.