Drie soorten poortwachterschap

Uit de literatuurstudie over de Duitse en Engelstalige markt, en uit mijn praktijkonderzoek van de Nederlandse markt, heb ik kunnen opmaken dat uitgeverijen op verschillende

manieren vorm kunnen geven aan hun samenwerking met musea. Er zijn globaal gezien drie categorieën te onderscheiden: onafhankelijk poortwachterschap, waarbij maar één speler aan de macht is; en twee verschillende vormen van dubbel poortwachterschap, waarbij er meerdere machthebbers zijn. De twee varianten van dubbel poortwachterschap zijn gelijkwaardig en ongelijkwaardig poortwachterschap.

5.2.1 Onafhankelijk poortwachterschap

De eenvoudigste variant is het onafhankelijke poortwachterschap, waarbij er geen sprake is van samenwerking tussen uitgeverijen en musea. Uitgeverij Taschen is hier een goed

voorbeeld van. Taschen werkt bij de productie van boeken niet samen met musea, en heeft daarnaast eigen verkoopkanalen, zodat ook de distributie volledig onafhankelijk van musea of andere kunstinstellingen verloopt. Wel is het zo dat musea thema’s kunnen maken of breken door er veel aandacht aan te besteden in tentoonstellingen. Het kan daarom

voorkomen dat Taschen indirect beïnvloedt wordt door hypes die worden gestart in musea, maar daaraan is bijna niet te ontkomen. Taschen gaat in ieder geval geen actieve

samenwerking aan met musea. Ook het Museum Boijmans Van Beuningen opereert voor een deel als onafhankelijke poortwachter. Voor veel boekproducties wordt bewust geen ondersteuning van buitenaf gevraagd. De gehele productie en distributie van

tentoonstellingscatalogi wordt bijvoorbeeld gecoördineerd door de uitgeverij van museum zelf. Ook de technische productie en de distributie, die de meeste musea uit handen geven, hoort hier bij.

5.2.2 Dubbel poortwachterschap

De twee andere samenwerkingsmodellen zijn beide te rekenen tot het dubbele poortwachterschap. Er is in deze gevallen altijd sprake van samenwerking tussen een uitgeverij en een museum of andere kunstinstelling. Dubbel poortwachterschap kwam verreweg het meeste voor als model bij de onderzochte Nederlandse en buitenlandse

84

uitgeverijen. In mijn onderzoek heb ik vijf Duitse, drie Engelstalige en zeven Nederlandse uitgeverijen opgenomen. Uitgeverij Taschen was van alle vijftien uitgeverijen de enige die puur onafhankelijk opereert. Het Museum Boijmans Van Beuningen geeft weliswaar grotendeels onafhankelijk uit, maar heeft de samenwerking met uitgeverijen niet volledig afgezworen. Waar het voordelen biedt voor het museum is de uitgeverij nog altijd bereid om een partnerschap aan te gaan met een andere uitgeverij of museum.

5.2.2.1 Gelijkwaardig dubbel poortwachterschap

Een van de twee mogelijkheden van dubbel poortwachterschap is de volledig gelijkwaardige variant. Dit komt neer op een gelijkwaardige rol beide partijen. Het museum en de uitgeverij zijn even nauw betrokken bij de productie en de distributie van de kunstboeken. Een

uitgeverij die volgens dit systeem opereert is bijvoorbeeld uitgeverijen als Abrams. Deze uitgeverij produceert zijn catalogi in volledige en diepgaande samenwerking met musea. Abrams is daarnaast een van de weinige uitgeverijen die direct vanaf de oprichting

samenwerkingsverbanden met musea is aangegaan. Bij veel andere uitgeverij, waaronder Phaidon, is juist te zien dat er in de loop van de jaren steeds meer van onafhankelijk naar dubbel poortwachterschap verschoven werd. In het huidige beleid van Phaidon is er duidelijk sprake van gelijkwaardig poortwachterschap. De productie van de Cream-serie is hier een goed voorbeeld van. Ook uitgeverij Hatje Cantz opereert volgens deze formule. Zoals blijkt uit de volgende quote van Annette Kulenkampff zijn museum en uitgeverij even belangrijk in het productie- en distributieproces:

Es ist keineswegs so, dass das Buch im Museum entsteht, sondern der Verlag arbeitet mit den Autoren und Herausgebern zusammen, wie andere Verlage auch.273

Een andere mogelijkheid is de tactiek van uitgeverij DuMont. Deze uitgeverij legt in een contract vast dat alle kosten, maar ook de volledige productie gelijkwaardig verdeeld worden over de samenwerkingspartners. Dit systeem ben ik echter verder bij geen enkele uitgeverij tegengekomen. Paul van Mameren gelooft dat dat komt door het Nederlandse poldermodel. Met een mondelinge overeenstemming werkt gelijkwaardig

poortwachterschap in Nederland schijnbaar net zo goed als via een contract.

Ook in Nederland opereren de meeste uitgeverijen en musea als gelijkwaardige dubbele

273

85

poortwachters bij de productie en distributie van kunstboeken. Hoewel Paul van Mameren het in zijn interview niet expliciet verwoordt heeft, zou ik bij uitstek de uitgeefpraktijk van uitgeverij Lecturis bestempelen als gelijkwaardig poortwachterschap. De uitgeverij is volgens van Mameren nauw betrokken bij het hele productie- en distributieproces door de grote technische kennis en het grote netwerk van de uitgeverij. Datzelfde geldt voor uitgeverij THOTH. Uitgever Kees van den Hoek stelt dat THOTH zowel sterk betrokken is bij de productie, die nog op traditionele ambachtelijke wijze plaatsvindt, als bij de distributie van kunstboeken. De uitgeverij is daarom niet als ondergeschikt aan de samenwerkende musea te bestempelen. Ook voor WBOOKS en Nai010 geldt dat de een groot deel van productie voor de rekening van de uitgeverij komt, evenals de belangrijkste distributie. Musea leveren in alle gevallen tekst en beeld, maar de uitgeverijen geven aan dat zij daarbij assisteren en daarnaast nog veel andere productietaken op zich nemen, alsmede de

belangrijkste distributie.

5.2.2.2 Ongelijkwaardig dubbel poortwachterschap

Het derde samenwerkingsmodel lijkt sterk op het hierboven genoemde gelijkwaardige poortwachterschap. Het grote verschil is echter dat één van de twee

samenwerkingspartners een beduidend grotere rol op zich neemt dan de andere partij. Dat komt onder andere bij D.A.P. naar voren. Deze uitgeverij is duidelijk de belangrijkste

poortwachter op het gebied van distributie, maar heeft op productievlak minder inspraak. Er is meer sprake van een distributiesamenwerking met de meeste uitgeverijen en musea. D.A.P. is dan in de eerste plaats mediator tussen de uitgeverijen en musea, en neemt geen deel aan de daadwerkelijke productie. Het bedrijf is wel actief als producent voor enkele catalogi. In die gevallen is D.A.P. wel een directe en mogelijk gelijkwaardige partner van musea. Ook bij DuMont was in het verleden te zien dat de samenwerkende musea meer invloed hadden op de productie dan de uitgeverij zelf. Met het DuMont-model werd hier echter een stokje voor gestoken. In Nederland zegt Hans Timmer van Timmer Art Books een soortgelijke ondergeschikte rol aan te nemen. Hij noemt het voorbeeld van een incidentele samenwerking met Kunsthal Kade, waarbij er een boek werd geproduceerd bij een

tentoonstelling van Henk Visch. T.A.B. had hierbij een meer faciliterende functie; de kunsthal nam de grootste initiatieven.

86

De verschillen tussen het ongelijkwaardige en het gelijkwaardige poortwachterschap zijn in mijn onderzoek zeer klein gebleken. In alle gevallen was het museum voor een groot deel de producent van de inhoud en de afbeeldingen in de kunstboeken; de uitgeverijen regelden de eindredactie en de technische productie. Een belangrijke maatstaf voor gelijkwaardig of ongelijkwaardig poortwachterschap lijkt het gevoel te zijn dat de medewerkers van de uitgeverij hebben bij een samenwerking. In sommige gevallen stelden de medewerkers van de uitgeverij heel expliciet dat zij in het productieproces absoluut niet als minder belangrijk gezien konden worden dan de musea, terwijl anderen met ongeveer hetzelfde takenpakket wel stelden dat dit het geval was. Bij een onderzoek aan de hand van interviews is aan deze subjectiviteit echter niet te ontkomen. Het zelfbeeld van uitgevers is in belangrijke mate bepalend voor het standpunt dat wordt ingenomen over gelijkwaardig of ongelijkwaardig poortwachterschap. Dit zou een interessant onderwerp kunnen zijn voor een vervolgstudie. Het zegt naar mijn mening veel over de onderlinge verhoudingen in het literaire veld, en kan een mogelijke interne hiërarchie in het vakgebied op een originele wijze blootleggen.