Mèt de eerste illegale werkers en onderduikers zijn ook de eerste verzorgings groepen ontstaan. Z o begon de illegale C P N al in '40 aan de opbouw van een aparte organisatie die gelden inzamelde welke in een ‘Solidariteitsfonds’ terecht kwamen; uit dat fonds werd niet alleen een deel van het illegale werk gefinancierd maar ontvingen ook de eerste ‘weigeraars’ van de arbeidsinzet en ‘contractbrekers’ (tot april '42 waren dat allen werklozen) een kleine uit kering. Er waren meer van die fondsen - wij komen er aan het slot van dit hoofdstuk nog op terug. W at wij hier willen onderstrepen is dat die illegale werkers en onderduikers na verloop van tijd behalve aan geld ook behoefte kregen aan identiteitsbewijzen (het persoonsbewijs werd in '41 uitgereikt)
1 De groepen werden geleid door de Lange, mr. H .W . Sandberg en de kantoor bediende D. Reyneker; Rübsaam onderhield vooral de contacten van de PB C met andere illegale organisaties.
H U L P AAN O N D E R D U IK E R S
en aan distributiebescheiden. Die behoefte leefde óók bij de vele duizenden Joden die reeds in '42 een schuilplaats gevonden hadden. Deze laatsten werden als regel door kleine tot zeer kleine verzorgingsgroepen (de ‘orga nisatoren’ van hun onderduik) geholpen en die groepen konden die hulp alleen maar bieden doordat zij los van elkaar illegale contacten onderhielden met ambtenaren van bevolkingsregisters en van distributiediensten.
Z o was in Amsterdam in '41 in sociaal-democratische kringen een verzor gingsgroep tot stand gekomen die de redactie van Het Parool bijstond: de groep-'Gerretsen’ (‘Gerretsen’ was de illegale naam van A. Oeldrich). Deze groep ging er zich later in dat jaar op toeleggen, uit pb’s van Joden de J te verwijderen. In '42 begon zij allerlei vervalsingen te produceren. Cliché’s kreeg ook zij van de bedrijfsleider van van Leer’s Clichéfabriek, van der H urk; zij had voorts de beschikking over een eigen handpers. Haar tech nische middelen waren beperkter dan die van de P B C . Oeldrich zocht daarom steun bij die laatste organisatie, breidde tegelijk zijn contacten bij verschillende distributiediensten uit en was in de zomer van '44 zo ver dat hij per maand enkele tienduizenden bonkaarten kon laten rondbrengen die hoofdzakelijk ‘achterom’ verkregen waren. Men begrijpt: zulk een groep alleen al telde tenslotte enkele honderden vaste medewerkers.
Dit verzorgingswerk kende, zou men kunnen zeggen, twee tendenzen: de tendens tot uitbreiding en de tendens tot bundeling. De eerste tendens vloeide voort uit het feit dat voor het groeiend aantal illegale werkers en onder duikers niet alleen kwantitatief maar ook kwalitatief steeds meer hulp nodig was, de tweede uit de omstandigheid dat het voor kleine verzorgingsgroepen die met elkaar in contact kwamen, vaak een groot voordeel betekende indien men van eikaars ervaringen en contacten kon profiteren; door con centratie van bepaalde werkzaamheden kon men dan veelal ook de risico’s (die op zichzelf van maand tot maand toenamen) beperken. Die concentratie werd van eind '43 a f bevorderd door het feit dat het toen in illegale kringen langzamerhand bekend werd dat er een grote organisatie bestond (de LO) die uit de buit van de ‘kraken’ der Knokploegen maandelijks grote aantallen bonkaarten kon doorgeven, en dat er nog een organisatie was, het Nationaal Steunfonds, waar men kon aankloppen als er voor het illegale werk o f voor de onderduikers geld nodig was.
Tussen verschillende verzorgingsgroepen die, als de groep-'Gerretsen’ , Amsterdam als basis hadden, kwam eind '43 een vast contact tot stand: zij gingen toen een soort federatief verband aan dat zich ‘de Vrije Groepen Amsterdam’ noemde, en eenzelfde federatie kwam in Den Haag, met in schakeling van Leidse en Delftse groepen, als ‘de Vrije Groepen Den Haag’ tot stand. Die federaties gingen op zichzelf weer een zeker eigen leven leiden.
DE ‘ VRIJE G R O E P E N ’
Z o kregen de Vrije Groepen Amsterdam eind '43 een aparte staf die verra ders trachtte te identificeren en vooral ook systematisch verbindingen trachtte te leggen die in het voordeel konden zijn van gearresteerde mede werkers. ‘Het inlichtingenwerk begon’, aldus de leider van deze aparte staf,, de uitgever F. von Eugen
-‘contacten werden opgenomen en uitgebreid: met gevangenissen en kampen,, cipiers, advocaten, artsen, geestelijken, tenslotte met ‘de SD’ zelve. ‘Relaties’ die omkoopwegen kenden, ‘relaties’ die geld, sigaren, hout1 en duizend andere zaken wisten op te brengen. Een net van tastende vingers, luisterende oren, hing onzichtbaar over het land. Het feit: de arrestatie, de verrader, de man die ‘fout’ lijkt maar ‘goed’ is, geeft honderd vragen voor de inlichtingendienst. En de antwoorden komen: wanneer gearresteerd, door wie, waarom, verblijfplaats, celnummer, Sachbearbeiter, behandelend gerecht, de verrader opgespoord, Jansen is ‘goed’, Pietersen is ‘fout’, en duizend andere zaken.’*
Een voorbeeld:
‘Arrestatie in Brabant. Een koerier komt in Delft. Daar wordt een man op het spoor gezet. Naar Brabant en zoeken tot de mensen gevonden zijn die er bij waren. Rapport. Zoeken tot de man gevonden is die de gevangene overbracht. Onderzoek: ‘goed’ o f niet ‘goed’ ? Dan is het weldra bekend: ‘hij’ zit in Den Bosch. Terug naar Delft. Contact Den Bosch: een koerierster daarheen. Na een week bericht: overgebracht naar Utrecht, Wolvenplein.3 De centrale zoekt contact Utrecht. Er komt bericht: celnummer, Sachbearbeiter, enz. Dan onder zoek : is er met geld wat te bereiken, is er geld, wie kent een kanaal ? O f laat het geluk ditmaal meespreken, het wordt bekend: transport naar Amersfoort. De datum bekend, een Knokploeg gevonden om de bevrijding onderweg te pro beren. Het geleide is te zwaar, het mislukt. Een andere keer lukt het wèl. Trans port van Amersfoort naar Duitsland: datum en uur zijn aangegeven. Eén N S B - agent begeleidt. Een aantal vrienden in de trein; een gesprek, een kop koffie met morfine, de agent dommelt - hoed op, jas aan, weg. Dan komt de Nachschub: een paar weken binnen, extra voeding, het haar groeit, een persoonsbewijs, een bonkaart, een stamkaart, een kaart in het bevolkingsregister en een nieuwe Nederlander is geboren, en een goede! Mede dank zij informaties, inlichtingen!’4
Men ziet: ook de hulp die de Vrije Groepen aan illegale werkers en onder duikers verleenden, ging zich (het was bij Gerrit van der Veen en de zijnen
1 Voor het construeren van schuilplaatsen in woningen. 2 R R . Ontstaan en werken
van de koeriers- en inlichtingendienst R R (1945), p. 12. 3 Een Wehrmachtgefangnis.
H U L P AAN O N D E R D U I K E R S
niet anders geweest) uitstrekken tot de situatie die na hun eventuele arrestatie ontstond.
W aarom noemden zij zich Vrije Groepen?
Deze aanduiding hield slechts in dat zij, die veelal vroeger dan de LO tot hulp aan illegale werkers en onderduikers overgegaan waren, er niet voor gevoeld hadden, in het landelijk net van de LO op te gaan. Vaak hing dat samen met het feit dat de LO de aan gezinnen van onderduikers uitbetaalde steungelden zorgvuldig jegens het Nationaal Steunfonds verantwoordde - een werkwijze die met name door velen die sinds lang in het illegale werk zaten, riskant geacht werd. Daar kwam menigmaal een meer persoonlijke factor b ij: men had, zelfstandig werkend, soms al één o f twee jaar o f zelfs langer met alle risico’s van dien voor ondergedokenen gezorgd en voor hun lot een verantwoordelijkheid gedragen die drukkend was maar toch ook een grote voldoening g a f - men wilde van die zelfstandigheid en verantwoorde lijkheid eigenlijk geen afstand doen maar liever ‘vrij’ blijven.
Dat laatste gold met name voor mej. J. J. van Tongeren, de dochter van de gearresteerde en in een concentratiekamp overleden Grootmeester van de Orde van Vrijmetselaren, de gepensioneerde generaal-majoor H. van Ton geren. Deze had uit de fondsen van de Orde een bedrag van f 600 000 in Zw olle laten verbergen. Zijn dochter, een kerkelijk maatschappelijk werkster, wist hiervan en liet dat bedrag vermoedelijk in de herfst van '42 naar Amsterdam overbrengen. Het werd de grondslag voor het werk van een wijdvertakte verzorgingsgroep, de ‘Groep-2000’1 . Deze groep vond vooral medewerkers in hervormde kringen en gaf in totaal tijdens de bezetting bijna f 1 min uit waarvan ca. f 300 000 afkomstig was uit de kas van de Hervormde Synode. D e P B C ontving van de Groep-2000 één keer f 50 000; f 80 000 werd besteed voor de verzending van levensmiddelenpakketten naar Joden in Westerbork, Bergen-Belsen en Theresienstadt - de groep zat verhoudingsgewijs ruim in haar financiële middelen. Zij reikte uiteindelijk ruim 4000 bonkaarten uit. Van eind '43 a f werden die bonkaarten van het LO-district Amsterdam betrokken. Daar vloeide een conflict uit voort, want in mei '44 wenste de LO (zulks was uitvloeisel van de werkwijze van
1 Elk lid van deze groep had een codenummer waarvan het eerste cijfer o f de eerste twee cijfers bepaald werden door de getalwaarde van de eerste letter van de achter naam: A = 1, B = 2, enz. Hierop volgden dan nog twee cijfers die aangaven het hoeveelste lid men was wiens achternaam met de betrokken letter begon; het eerste lid werd dan met 01 aangeduid, het tiende met 10. Mej. van Tongeren (de t is de twintigste letter in het alfabet) duidde zichzelf als ‘2000’ aan - vandaar de naam van de groep.
‘ G R O E P - 2 0 0 0 ’
het NSF) dat mej. van Tongeren nadere gegevens omtrent de door haar groep verzorgde onderduikers aan de LO zou opgeven. Mej. van Tongeren weigerde. ‘Meer en meer’, zo schreef zij, niet zonder verontwaardiging, na de oorlog, ‘streefde de LO er naar een centrale positie in te nemen en de distributie der bonkaarten en andere bescheiden aan zich te trekken, met
uitsluiting van die groepen die niet aan de gestelde eis van opgave van namen en geboortedata en (of) adressen wilden voldoen