In de afgelopen jaren is er in Nederland veel aandacht voor public affairs en lobbyen in de media. Ook zijn er zijn al een aantal Nederlandse boeken over geschreven (WNL, 2016; Nieuwsuur, 2017; Korteweg, 2016; Luyendijk, 2016; Venetië, 2013). Steeds meer organisat ies doen aan public affairs, omdat zij hier het belang van inzien of omdat zij vanuit hun rol genoodzaakt zijn hier aan te doen. Immers, “in een doe-het-zelf democratie en de
participatiesamenleving krijgt iedereen steeds meer rollen, vrijwillig of opgedrongen”
(Timmermans, 2014: 8). Public affairs is een opzichzelfstaande wetenschap – of is hier tenminste hard naar op weg – (Timmermans, 2015; McGrath, 2010; Timmermans, 2014; van Schendelen, 1998). Het kent immers een leerstoel (Visser, 2013), een bijzonder hoogleraar
52 (Universiteit Leiden, j.z.) en tientallen Nederlandse en buitenlandse wetenschappers die zich al jaren met dit onderwerp bezighouden. Het bestaan van de BVPA en haar circa 600 leden toont aan dat public affairs een apart vak is en door velen dus op beroepsmatige wijze wordt beoefend. Waarom is er dan toch zo veel onduidelijkheid en schimmigheid over lobbyen of public affairs in het algemeen? Afgaand op mediaberichten lijkt lobbyend Nederland immers (nog steeds) in een negatief daglicht te staan. Lobbyisten zouden zich als een ijzeren ring om het Binnenho f begeven. Slechts een beperkt aantal organisaties zouden écht invloed kunnen uitoefenen en van transparantie lijkt nauwelijks sprake (Broer, 2017). Het beeld dat bestaat over de Nederlandse lobby lijkt om deze reden nog altijd ‘De Schaduwmacht’ (Sachtleven, 2017). Ironisch gezien laat de public affairs van de public affairs dus nog te wensen over.
Public affairs in Nederland is in ontwikkeling, net als de wetenschap over public affairs (Timmermans, 2015). In de internationale wetenschap is al uitgebreid onderzoek gedaan naar belangrijke componenten van public affairs en het lobbyen, waaronder framing, coalitievorming, inside- en outside lobbying. Deze hebben interessante inzichten opgeleverd, maar hebben veelal alleen betrekking op de Amerikaanse of Europese context. Dit onderzoek toetst deze inzichten binnen de Nederlandse context en levert genuanceerdere inzichten op, gespecificeerd op de arena in Nederland. In de toekomst zou dit wellicht vaker gedaan kunnen worden, om zo tot meer omvattende inzichten te komen over de public affairs in Nederland. De dynamiek en wisselwerking tussen de Nederlandse public affairs wetenschap en de public affairs praktijk kan versterkt worden door meer onderzoek te doen naar issues binnen de specifieke Nederlandse public affairs context. Zo kan de public affairs praktijk wellicht beter worden begrepen vanuit de wetenschap en kan de wetenschap weer beter worden begrepen vanuit de praktijk. Hoe meer casussen, hoe beter. Concrete inzichten, voortkomend uit onderzoeken die zich richten op concrete voorbeelden, zouden de public affairs wetenschap en praktijk in Nederland wellicht van een impuls kunnen voorzien. Deze inzichten zouden gaandeweg hun doorgang kunnen vinden naar het grote publiek, die op hun beurt de Nederlandse lobby beter kunnen begrijpen en duiden. Door vanuit de wetenschap licht te schijnen op de praktijk kan er op lange termijn wellicht niet meer worden gesproken over een ‘Schaduwmacht’, omdat de dynamiek van de public affairs in Nederland inzichtelijk is gemaakt. Wellicht kan de toegevoegde (democratische) waarde van het lobbyen dan ook beter begrepen worden. In het hierop volgende en tevens laatste hoofdstuk zullen wij aanbevelinge n doen voor eventueel vervolgonderzoek.
53
7. AANBEVELINGEN VOOR VERVOLGONDERZOEK
De huidige inzichten uit de public affairs literatuur hebben veelal betrekking op de Europese of Amerikaanse context. De unieke Nederlandse context verschilt echter dusdanig van de Europese en Amerikaanse dat het aannemelijk is dat er op andere wijze public affairs wordt gevoerd. Het is interessant om na te gaan in hoeverre de inzichten uit de literatuur ook verklaringen bieden voor de public affairs voering in Nederland, wat ook één van de aanleidingen is geweest van dit onderzoek.
Dit onderzoek levert genuanceerdere inzichten op over de public affairs voering in Nederland, maar kan slechts bogen op één casus. Een aanbeveling voor toekomstig onderzoek zou dus kunnen zijn om eenzelfde enkelvoudige casusanalyse uit te voeren voor een ander, soortgelijk issue. Zodoende kunnen de inzichten uit dit onderzoek getoetst worden bij een andere, soortgelijke casus in Nederland, om zo deze bevindingen meer gewicht te geven (of juist onderuit te halen). Tevens zou een soortgelijk onderzoek uitgevoerd kunnen worden met als onderwerp een issue dat controversiëler van aard is en juist geen baat heeft bij maatschappelijke en politieke agendering. De afschaffing van de dividendbelasting, dat tevens in het regeerakkoord van 2017 te vinden is, is een voorbeeld van zo’n issue. Zodoende kan er na worden gegaan in hoeverre de keuzes die stakeholders maken in hun public affairs voering anders zijn dan bij onderwerpen die niet controversieel zijn. Tot slot zou vervolgonderzoek zich kunnen richten op de public affairs voering rondom een issue, nadat deze – voor het eerst – een vermelding heeft gekregen in het regeerakkoord, om zo te analyseren hoe keuzes over public affairs voering worden gemaakt als een issue al geagendeerd is.
54 LIJST VAN GERAADPLEEGDE BRONNEN
Algemene Commissie Wonen en Rijksdienst (2016, 4 november). Verslag van een schrifte lijk
overleg over ontwikkeling middenhuursegment. Geraadpleegd van
https://www.tweedekamer.nl/downloads/document?id=83353445-419d-4440-a4e3-
3a5da79dc9ee&title=Verslag%20van%20een%20schriftelijk%20overleg%20over%20ontwik keling%20middenhuursegment.pdf
ANP Perssupport (2017, 6 februari). Presentatie huurmarktcijfers met aansluitend een
verkiezingsdebat. Geraadpleegd van
https://www.perssupport.nl/persbericht/117154/presentatie-huurmarktcijfers- met-aansluitend- verkiezingsdebat
Betaalbare huurwoningen voor middeninkomens: hardnekkig probleem (2017, 9 mei). NOS. Geraadpleegd van https://nos.nl/artikel/2172307-betaalbare- huurwoningen-voo r- middeninkomens- hardnekkig-probleem.html
Bouwend Nederland (2017). Investeren en aantrekkelijk maken werkgeverschap. Geraadpleegd van
https://www.kabinetsformatie2017.nl/binaries/kabinetsformatie/documenten/publicaties/2017/ 11/15/archief-kabinetsformatie-2017-deel-77/archief-kabinetsformatie-2017-deel-77.pdf (pagina 71)
Bles, van der W. & Plantenga, J. (2012, 21 oktober). Hoe wurm je jouw zaak in het regeerakkoord? Trouw. Geraadpleegd van https://www.trouw.nl/home/hoe-wurm-je-jouw- zaak-in-het-regeerakkoord-~a4550a40/
Borren, B. (2016, 13 september). Nijpend tekort aan huurwoningen in vrije sector. Geraadpleegd van https://www.parool.nl/amsterdam/-nijpend-tekort-aan- huurwoningen- in- vrije-sector~a4375711/
Broer, T. en Ostendorf, C. (2017, 22 december). De macht van de Haagse lobbyclubs. Vrij
Nederland. Geraadpleegd van https://www.vn.nl/lobbyclubs-schaduwmacht/
Convenant Samenwerkingstafel Middenhuur (2017). Geraadpleegd van http://huurregelgeving.nl/sites/www.huurregelgeving.nl/files/documenten/convenant_landelij ke_samenwerkingstafel.pdf
55 DNB (2017, 9 mei). De woningmarkt in grote steden. Geraadpleegd van https://www.dnb.nl/binaries/OS%20Huizenmarkt_tcm46-358879.pdf?2017050913
Financieele Dagblad (2015, 5 augustus). Bouw van vrije sector huurwoning stuit op dure grondprijs. Geraadpleegd van https://fd.nl/economie-politiek/1114104/bouw-van-vrije-secto r- huurwoning-stuit-op-hoge-grondprijs
FleishmanHillard (2013, 11 juni). Public affairs: van kennissen naar kennis. Geraadpleegd van http://fleishmanhillard.nl/2013/06/public-affairs- van-kennissen-naar-kennis/
Hendriks, P. (2016a, 18 februari). Hoelang blijft huren in het middensegment van Amsterdam betaalbaar? Geraadpleegd van https://www.ftm.nl/artikelen/huur- middensegme nt- amsterdam?share=1
Hendriks, P. (2016b, 29 juni). Corporaties voelen niets voor het verkopen van hun beste woningen. Geraadpleegd van https://www.ftm.nl/artikelen/corporaties-voelen-niets-voo r- verkoop-van-hun-beste-woningen?share=1
Hoek, van T. (2008). EIB: De hervorming van de woningmarkt. Geraadpleegd van https://www.eib.nl/publicaties/beleidsanalyses/hervorming-van-de-woningmarkt
Huijgevoort, van S. (2015, 7 november). Zo beïnvloeden lobbyisten de Tweede Kamer. RTL
Nieuws. Geraadpleegd van https://www.rtlnieuws.nl/geld-en-werk/zo-beinvloeden- lobbyiste n-
de-tweede-kamer
IVBN (2007, 19 april). Vastgoedbeleggers dienen klacht in bij Europese Commissie. Oneerlijke concurrentie op commerciële markten door corporaties. Geraadpleegd van https://www.ivbn.nl/persbericht/vastgoedbeleggers-dienen-klacht- in-bij-europese-commissie
IVBN (2014, januari). Visie op de vrij sector huurwoningmarkt. Geraadpleegd van https://www.ivbn.nl/viewer/file.aspx?FileInfoID=758
IVBN (2015, 14 april). Rol institutionele vastgoedbeleggers verandert. Geraadpleegd van https://www.ivbn.nl/persbericht/rol- institutionele-vastgoedbelegger-verandert
56 IVBN (2016, 20 mei). Miljarden beschikbaar voor vrije sector huur; gemeenten én corporaties laten kansen liggen. Geraadpleegd van https://www.ivbn.nl/persbericht/miljarden-beschikbaa r- voor-vrije-sector-huur- gemeenten-en-corporaties- laten-kansen- liggen
IVBN (2017a). Jaarbericht 2016. Geraadpleegd van
https://www.ivbn.nl/viewer/file.aspx?FileInfoID=1055
IVBN (2017b). Wat kunnen institutionele vastgoedbeleggers bijdragen? Geraadpleegd van https://www.kabinetsformatie2017.nl/binaries/kabinetsformatie/documenten/publicaties/2017/ 11/15/archief-kabinetsformatie-2017-deel-77/archief-kabinetsformatie-2017-deel-77.pdf (pagina 47).
IVBN (2018, januari). Middenhuur en institutionele woningbeleggers. Geraadpleegd van https://www.ivbn.nl/viewer/file.aspx?FileInfoID=1118
Jaarsma, G. (2016, 14 december). Constructieve oplossingen. Geraadpleegd van https://www.nvm.nl/actueel/blogderden/2016/gj_20161215_constructieveoplossing
Korteweg, A. en Huisman, E. (2016). Lobbyland. De geheime krachten in Den Haag. Amsterdam, Nederland: De Geus
Landelijke samenwerkingstafel (j.z.). Geraadpleegd van
http://huurregelgeving.nl/kennisbank/ontwikkeling- middensegment- woningmarkt/samenwerkingstafel- middenhuur/landelijke
Luyendijk, J. (2010). Je hebt het niet van mij, maar… Een maand aan het Binnenhof. Amsterdam, Nederland: Podium
Meer betaalbare huurwoningen voor doorstromers nodig (j.z.). Geraadpleegd van http://middensegment.woningmarktbeleid.nl/meer-betaalbare-huurwoningen-voor-
doorstromers-nodig
Neprom (2017). Aanvalsplan woningbouw. Geraadpleegd van
https://www.kabinetsformatie2017.nl/binaries/kabinetsformatie/documenten/publicaties/2017/ 11/15/archief-kabinetsformatie-2017-deel-20/archief-kabinetsformatie-2017-deel-20.pdf (pagina 1)
57 Nieuwsuur & Vrij Nederland. [NOS]. (2017, 20 december). Schaduwmacht (deel 2): wie zijn
de machtigste lobbyisten in Den Haag? [NOS]. Geraadpleegd van https://nos.nl/nieuwsuur/video/2208610-wie- zijn-de-machtigste-lobbyisten-in-den-haag.html
NVM (2017). Aanbevelingen NVM t.a.v. de vastgoedmarkt. Geraadpleegd van https://www.kabinetsformatie2017.nl/binaries/kabinetsformatie/documenten/pub licaties/2017/ 11/15/archief-kabinetsformatie-2017-deel-54/archief-kabinetsformatie-2017-deel+54-3.pdf (pagina 30)
Ontwikkeling middenhuursegment (2017). Geraadpleegd van
http://www.huurregelgeving.nl/kennisbank/ontwikkeling-middenhuursegment
Pararius.nl (2017, 27 januari). Huurmonitor: Grote vraag naar middeldure huurwoningen. Geraadpleegd van https://www.pararius.nl/nieuws/grote-vraag-naar-middeldure- huurwoningen/NI0000000237
Pauwels, P (2016, 6 oktober). Het is krap wonen tussen wal en schip. Geraadpleegd van https://www.volkskrant.nl/economie/het- is-krap-wonen-tussen-wal-en-schip~bac7ce0a/
Pelgrim, C. (2017, 30 maart). De lobbyist die nu pas de telefoon pakt, is veel te laat. NRC
Handelsblad. Geraadpleegd van https://www.nrc.nl/nieuws/2017/03/30/de-lobbyist-die- nu- pas-de-telefoon-pakt-is-veel-te- laat-7761462-a1552433
Plasterk, R. H. A. (2017, 14 februari). Samenwerkingstafel middenhuursegment. Geraadpleegd van
https://www.rijksoverheid.nl/binaries/rijksoverheid/documenten/kamerstukken/2017/02/14/ka merbrief-over-plan-van-aanpak-van-samenwerkingstafel-middenhuur/kamerbrief-over-plan- van-aanpak-van-samenwerkingstafel-middenhuur.pdf
Rabobank (2017, 2 januari). Huren in het middensegment, stedelijk struikelblok. Geraadpleegd van https://economie.rabobank.com/publicaties/2017/januari/huren- in- het- middensegme nt- stedelijk-struikelblok/
Rijksoverheid (2015). De Woningwet 2015 in vogelvlucht. De nieuwe spelregels voor de
sociale huursector. Geraadpleegd van
https://www.rijksoverheid.nl/binaries/rijksoverheid/documenten/publicaties/2015/03/17/woni ngwet-2015-in-vogelvlucht/Woningwet-2015-in+vogelvlucht-def2.pdf
58 Rijksoverheid (j.z.). Wat is de huurliberalisatiegrens? Geraadpleegd van https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/huurverhoging/vraag-en-
antwoord/huurliberalisatiegrens
Sachtleven, A. (2017, 20 december). Schaduwmacht: wie zijn de machtigste lobbyisten in Den Haag? Nieuwsuur. Geraadpleegd van https://nos.nl/nieuwsuur/artikel/2208571-schaduwmac ht- wie-zijn-die- machtige- lobbyisten- in-den-haag.html
Timmermans, A. (2018, 13 februari). Niet alle leden van een koepel willen zich laten
vertegenwoordigen. Geraadpleegd van
https://www.universiteitleiden.nl/nieuws/2018/02/%E2%80%9Cniet-alle- leden-van-een- koepel-willen-zich- laten- vertegenwoordigen%E2%80%9D
VNG (2017). Speerpunten formatie/vraagstukken sociaal domein. Geraadpleegd van https://vng.nl/files/vng/brieven/2017/u201700316_7055_vng_brief_aan_informateur_180417. pdf
Universiteit Leiden (j.z.). Arco Timmermans. Bijzonder hoogleraar Public Affairs. Geraadpleegd van https://www.universiteitleiden.nl/medewerkers/arco-timmermans#tab-1
Venetië, van E. en Luikenaar, J. (2013). Het Grote Lobbyboek. De ongeschreven regels van het
spel. Amsterdam, Nederland: Business Contact
VGM NL (2017, 13 februari). Politiek aan zet bij aanpak tekort middenhuursegme nt. Geraadpleegd van https://vgm.nl/bijeenkomstdocumenten/365_Verslag-verkiezingsdeba t- middenhuurwoningen-130217.pdf
Visser, J. (2013, 26 augustus). Universiteit benoemt Lobbyprofessor. Volkskrant. Geraadpleegd van https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/universiteit- leiden-benoe mt- lobbyprofessor~b56c9ab2/
Vlak, A., Middelkoop, van M., Schilder, F. & Eskinasi, M. (2017, 23 januari). Rapport PBL:
Perspectief voor het middensegment van de woningmarkt. Geraadpleegd van http://www.pbl.nl/sites/default/files/cms/publicaties/pbl-2017-Perspectieven-voor-het-
middensegment- van%20de-woningmarkt-2375.pdf
VVD, CDA, D66 & ChristenUnie (2017). Vertrouwen in de toekomst. Regeerakkoord 2017-
59 https://www.kabinetsformatie2017.nl/binaries/kabinetsformatie/documenten/publ icaties/2017/ 10/10/regeerakkoord-vertrouwen-in-de-toekomst/Regeerakkoord+2017-2021.pdf
VVD & PvdA (2012). Bruggen slaan. Regeerakkoord 2012-2017. Geraadpleegd van https://www.rijksoverheid.nl/binaries/rijksoverheid/documenten/rapporten/2012/10/29/regeer akkoord/regeerakkoord.pdf
WNL [NPO]. (2016 – 2018). Haagse Lobby. Geraadpleegd van https://www.npo.nl/haagse - lobby-tv/POW_03347261
Woonbond (2017a). Beleidsspeerpunten Woonbond. Geraadpleegd van http://deformatiewijzer.nl/wp-content/uploads/2017/04/Woonbond.compressed.pdf
Woonbond (2017b, 27 april). Toenemende aandacht voor middenhuur. Geraadpleegd van https://www.woonbond.nl/nieuws/toenemende-aandacht- middenhuur
60 LITERATUURLIJST
Auer, M.R. (2011). The policy sciences of social media. Policy Studies Journal, 39(4), 709- 736.
Austen-Smith, D. (1993). Information and influence: lobbying for agendas and votes. American
Journal of Political Science, 34(3), 799–833.
Baumgartner, F. R. (2007). EU lobbying: a view from the US. Journal of European Public
Policy, 14 (3), 482–498.
Bennet, W.L (2012). The Personalization of Politics: Political Identity, Social Media, and Changing Patterns of Participation. The annals of the America Academy of Political and Social
Sciene, 644(1), 20-39
Berg, van den J.Th.J. & Franke, M.C.T.M. (1998). ‘Van ‘IJzeren Ring’ tot ‘Poldermodel’’. De politieke lobby ter discussie, in M.P.C.M. van Schendelen en B.M.J. Pauw (red.) Lobbyen in
Nederland. Professie en profijt. Nederland, Den Haag: Sdu.
Bernhagen, P., Dür, A. & Marshall, D. (2015). Information or context: what accounts for positional proximity between the European Commission and lobbyists? Journal of European
Public Policy, 4(22), 570-587
Berry, J.M. (1977). Lobbying for the people: the political behavior of public interest groups. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Betzold, C. (2013). Business insiders and environmental outsiders? Advocacy strategies in international climate change negotiations. Interest Groups & Advocacy, 2(3), 302-322
Beyers, J. & Bruycker, de I. (2017). Lobbying Makes (Strange) Bedfellows: Explaining the Formation and Composition of Lobbying Coalitions in EU Legislative Politics. Political
Studies. https://doi.org/10.1177/0032321717728408
Beyers J. & Braun C. (2014), Ties that Count. Explaining interest group access to policy makers, Journal of Public Policy, 43(1):93-121
Binderkrantz, A. S., & Krøyer, S. (2012). Customizing strategy: Policy goals and interest group strategies. Interest Groups & Advocacy, 1(1), 115-138.
61 Bouwen, P. (2009). ‘The European Commission’, in D. Coen and J. Richardson (eds), Lobbying
the European Union: Institutions, Actors, and Issues. Oxford: Oxford University Press, 212–
232
Bruijn, de H. (2014). Framing; over macht van taal in de politiek . Amsterdam, Nederland: Atlas Contact
Chalmers, A.W. (2011). Interests, Influence and Information: Comparing the Influence of Interest Groups in the European Union. Journal of European Integration, 33(4), 471-486. http://dx.doi.org.ezproxy.leidenuniv.nl:2048/10.1080/07036337.2011.579751
Dür, A. & Mateo, G. (2013). Gaining access or going public? Interest group strategies in five European countries. European Journal of Political Research, 52(5), 660-686.
Dyk, van S. (2006). The Poldermodel and its Order of Consensus: a Foucauldian Perspective on Power and Discourse within the Process of Consensus Creation. Acta Politica, 41(4), 408- 429
Gray, V. & Lowery, D. (1998). To lobby alone or in a flock – foraging behavior among organized interests’. American Politics Quarterly, 26(1): 5-34
Halpin, D. (2011). Explaining Policy Bandwagons: Organized Interest Mobilization and Cascades of Attention. Governance, 24(2), 205-230
Heaney, M. T. (2004). Issue Networks, Informatio n, and Interest Group Alliances: The Case of Wisconsin Welfare Politics. State Politics & Policy Quarterly, 4(3), 237-270.
Jones, B. D. & Baumgartner, F. R. (2005). The Politics of Attention: How government
prioritizes problems (Version submitted for copy-editing). Chicago, USA: University of
Chicago Press
Jonker, J., (2014). The Netherlands and the Polder Model’ - Nederland en het poldermodel
BMGN - Low Countries Historical Review,129 (1), 88–89
Klüver, H. and Mahoney, C. (2015a). Measuring interest group framing strategies in public policy debates, Journal of Public Policy, 35(2), 223–44.
62 Klüver, H., Mahoney, C. and Opper, M. (2015b). Framing in context: how interest groups employ framing to lobby the European Commission. Journal of European Public Policy, 22(4), 481-498. doi: 10.1080/13501763.2015.1008550
Leech, B. (2010). Lobbying and influence, in: S. Maisel, J. Berry and G. Edwards III(eds), The
Oxford handbook of American political parties and interest groups, Oxford: Oxford Univers it y
Press, 568–87.
Mahoney, C (2007). Networking vs. allying: the decision of interest groups to join coalitions in the US and the EU. Journal of European Public Policy, 3(14), 366-383
Mahoney, C. & Baumgartner, F. R. (2004). The determinants and effects of interest-gro up coalition behaviors. Paper presented at the annual meeting of the American Political Science
Association. September, Chicago, Illino is.
https://www.unc.edu/~fbaum/papers/Mahoney_Baumgartner_APSA_2004_Coalitions.pdf
McCombs, M. E. & Shaw, D. L. (1972). The agenda-setting function of mass media. The Public
Opinion Quarterly, 36(2), 176-187
McGrath, C, D. Moss & Harris, Ph. (2010). The evolving discipline of public affairs. Journal
of Public Affairs, 10(4), 335-352
Meer, van der F. M. (2009). Public Sector reform in Western Europe and the rise of the enabling state: an approach to analysis. Glimpses of Civil Service reform, 171-195.
Rochefort, D. A. & Cobb, R. W. (1994). The Politics of Problem Definition: Shaping the Policy Agenda. Lawrence, USA: University Press of Kansas
Schendelen, van M. P. C. M. (1998). ‘Lobbyen in Nederland: Het bestuderen en bedrijven
waard’, in M.P.C.M. van Schendelen en B.M.J. Pauw (red.) Lobbyen in Nederland. Professie en profijt. Den Haag, Nederland: Sdu.
Timmermans, A. (2006). Standing apart and sitting together: Enforcing coalition agreements in multiparty systems. European Journal of Political Research, 45(2), 263-283
Timmermans, A. (2014). On speaking terms. Public affairs en de dialoog tussen wetenschap
63 Timmermans, A. (2015). The moving stages of public affairs in The Netherlands. Interest
Groups & Advocacy, 4(1), 25-39
Venetië, van E. (1998). ‘De lobbyist langs de meetlat: efficiëntie en effectiviteit’, in M.P.C.M.
van Schendelen en B.M.J. Pauw (red.) Lobbyen in Nederland. Professie en profijt . Den Haag,
Nederland: Sdu
Walgrave, S. & Vliegenthart, R. (2012). The Complex Agenda-Setting Power of Protest: Demonstrations, Media, Parliament, Government, and Legislation in Belgium. Mobilization, 17(2): 129-156.
Zweers, A. (2011). Liever Lobbyen. Amsterdam, Nederland: Nieuw Amsterdam
Zuijlen, van M. M. (1998). ‘De ontvangende kant’, in M.P.C.M. van Schendelen en B.M.J. Pauw
(red.) Lobbyen in Nederland. Professie en profijt. Den Haag, Nederland: Sdu
GERAADPLEEGDE DATABASES, WEBSITES EN INTERVIEWS